واصل بن عطا

بنیان گذار کلام اعتزال

واصل بن عطا در مدینه طیبه به دنیا آمد. نخست در همان شهر پیش پسران محمد حنفیّه، فرزند امیرالمؤمنین، علی (علیه السلام) درس خواند، بعد به بصره رفت و به جمع شاگردان حسن بصری پیوست. با حسن در مسأله «مرتکب معصیت کبیره» که در آن وقت از مسایل بسیار حاد جامعه اسلامی بود، به مخالفت برخاست؛ از مجلس درس حسن کناره‌گیری کرد و معتزلی نام گرفت. او از ادیان و مذاهب عصرش به خوبی آگاه و مناظری بسیار نیرومند و چیره‌دست بود و خود عقاید و افکار خاصی داشت؛ در تبیین عقاید دینی روش عقلی برگزید و برای شناساندن روش و نشر افکارش نمایندگان و مبلغانی به اطراف و اکناف فرستاد، کتب و رسالاتی تألیف کرد، که از بین رفت و آنچه اکنون از عقایدش می‌دانیم، از نوشته‌های دیگران است. واصل مؤسس فرقه معتزله و بنیان‌گذار اصول این فرقه شناخته شده است. او علاوه بر اطلاعات وسیع و عمیق دینی و کلامی و بهره‌مندی از قدرت برتر مناظره و مباحثه، از ادیبان بسیار معروف زمانش به شمار آمده است. با اینکه شکسته زبان بوده و قدرت تلفظ حرف «راء» نداشته، در اثر استعداد و قریحه قوی و مهارت و اطلاع گسترده از لغات و ترکیبات زبان تازی با اسقاط «راء»، ارتجالاً فصیح‌ترین قصاید را می‌سروده است، به گونه‌ای که مورد اعجاب و تحسین شاعران نامدار عصر واقع شده است.

● نام و شهرت:

ابوحذیفه،(۱) یا «ابوالجعد»(۲)، واصل بن عطای غزّال (ریسمان فروش، ریسمان باف) مؤسس فرقه معتزله (۳) (کلامی)، با عناوینی همچون اصل الاعتزال(۴)، رأس المعتزله(۵)، واصل در علم کلام (۶)، رییس اول، اعجوبه این فرقه(۷)، بلکه یکی از اعاجیب روزگاران(۸) و واضع اصول خمسه یعنی اصول مورد اتفاق اهل اعتزال شناخته شده(۹) و به روایت ابوهلال عسکری، او نخستین کسی است که معتزلی نام گرفته است.(۱۰) واصل به غزّال شهرت یافته، به احتمال قوی برای اینکه به شغل پشم‌فروشی اشتغال داشته است، چرا که متکلّمان معتزلی اغلب به حرفه و شغلشان منتسب بوده‌اند، مانند علاف (علف فروش و کاه‌فروش)، نظام (کسی که مروارید به رشته درمی‌کشد)، فوطی (لنگ و فوته‌فروش) و اسکافی (کفش گر و کفش دوز)؛ اما برخی نوشته‌اند او غزال نبوده، بلکه چون با غزّالان یا با دوستش، ابوعبدالله غزّال مجالست و ملازمت داشته، غزال نام گرفته است(۱۱) و به روایتی هم، در بازار غزّالان می‌نشسته تا زنان متعفف و پاکدامن را که بدان جا رفت و آمد داشتند، بشناسد و از آنان دست‌گیری کند، لذا به غزّال مشهور شده است.(۱۲)

● زمان ولادت:

واصل در سال ۸۰ هجری (۶۹۹ یا ۷۰۰ م) در مدینه طیبه متولد شد؛ به اتفاق آرا، او برده به دنیا آمد. برخی او را برده بنی‌ضبّه (سوسمار)، و برخی دیگر برده بنی مخزوم و برخی برده بنی‌هاشم(۱۳)، غلام محمد حنیفه معرفی کرده‌اند(۱۴). اما اینکه او تا پایان عمر برده مانده یا آزاد شده، از تواریخ چیزی قطعی به دست نیامده است. برخی احتمال آزادشدنش را تقویت کرده‌اند، زیرا بعید دانسته‌اند برده‌ای بتواند آزادانه به کسب دانش و مسافرت و تأسیس یک مذهب کلامی – فلسفی و حتی به اظهارنظر در امور سیاسی و شئون اجتماعی بپردازد(۱۵).

● تبار واصل:

به احتمال قوی، او از نژاد عرب نبوده است؛ احتمال ایرانی بودنش زیاد است ولی قطعی نیست. برخی از استادان به طور قطع اما بدون ارائه سند، او را ایرانی شناخته‌اند.(۱۶)

● مکان تربیت:

واصل از تابعین بود. نخست در زادگاهش، «مدینه الرسول»، تربیت یافت. مدینه در عهد واصل دیگر مرکز خلافت اسلامی نبود، ولی هنوز عده قلیلی از سلف طاهر و صحابه رسول (ص) و عدّه کثیری از تابعین در آنجا زندگی می‌کردند و این شهر از برکت وجود آنها موقعیت دینی و فرهنگی ویژه‌ای داشت. او در این شهر با خانه و به اصطلاحی، با مدرسه محمد حنیفه، فرزند امیرالمومنین علی(علیه‌السلام) ارتباط یافت و پیش فرزندان محمد، ابوهاشم و حسن که اولی موسس مذهب اعتزال و دومی موسس مذهب ارجا شناسانده شده‌اند، درس خواند.(۱۷) کعبی و قاضی نوشته‌اند که او از خود محمد حنیفه نیز علم آموخته است(۱۸)، اما به نظر درست نمی‌آید که محمد در سال ۸۱ مرده و واصل در سال ۸۰ به دنیا آمده است.

واصل از صحابه و تابعین حاضر در مدینه نیز که جامع و حافظ علوم و معارف اسلامی ناب بودند و با سیره رسول (ص) و صحابه نخستین آشنایی داشتند، چیزها می‌آموخت و این علوم و معارف در عمل و نظر وی اثر گذاشت، که می‌بینیم با پارسایی اسلامی زندگی کرده و در مباحثات تکیه‌گاهش کتاب الهی و سنت نبوی بوده است. اما او در مدینه نماند و راهی بصره شد، که در آن زمان مرکز فرهنگ‌های گوناگون دینی و غیردینی و کانون عقاید و افکار مختلف اسلامی و غیراسلامی بود.

حسن بصری که از کبار و بزرگان تابعین، از اعلام دارالاسلام و از زهاد ثمانیه به شمار می‌رفت، مثل واصل در مدینه تولد یافته و به بصره هجرت کرده بود و در این شهر مجلس درس یا مدرسه‌ای داشت که محل آن مسجد جامع بصره بود و از مجامع علمی بزرگ آن عصر به شمار می‌رفت و ارباب آرا و عقاید مختلف اسلامی بدان جا رفت و آمد می‌کردند و مشکلات فکری و دینی خود را مطرح می‌ساختند و از حسن یاری می‌جستند. واصل هم به مجلس درس حسن پیوست و از وی علوم و اخبار آموخت. گویند در مجلس درس ساکت و خاموش می‌نشسته و سخن نمی‌گفته است(۱۹). به راویتی، او چهار سال در این مجلس نشسته و سخن نگفته است.(۲۰) حاضران به علت طولانی بودن سکوتش گمان بردند که او گنگ است. اما در بیرون این مجلس اغلب با فرقه‌های مختلف از جمله خوارج به مناظره و منازعه می‌پرداخته است(۲۱). او در این شهر با برخی از سرشناسان فرهنگی زمانش از جمله ابو محرز، جهم بن صفوان راسبی، موسس فرقه جهمیه (مقتول سال ۱۲۸) و بشاربن برد بن یرجوخ، شاعر نابینای ایرانی تبار (متوفی ۱۶۷ یا ۱۶۸) آشنا شده و با خواهر عمروبن عبید ازدواج کرده و در پنجاه و یک سالگی بلاعقب از دنیا رفته است.(۲۲)

● عبادت و زهد واصل:

پیروان و موافقان واصل عبادت، زهد و پارسایی او را ستوده و در این مقام سخن‌ها گفته‌اند؛ از جمله، عمروبن عبید که از پیشکسوتان معتزله است، او را عابدترین و زاهدترین اهل زمان شناسانده و نوشته است: «من سی (یا بیست) سال در مصاحبتش بودم، از وی هرگز گناهی ندیدم(۲۳)». جاحظ گفته است: «تمام اصحاب ما اتفاق نظر دارند که واصل از کسی دینار و درهمی نگرفت و از اینجاست که در رثای وی سرودند:

ولامسّ دیناراً و لامسّ درهماً

ولاعرف الثوب الذی هوقاطعه(۲۴)»

روایت شده است عبدالله بن عمر بن عبدالعزیز که متولی بصره بود، برای نفقه وی و خانواده‌اش هزار درهم به واصل بخشید، او نپذیرفت. عبدالله گفت این از مال خودم است، نه از مال مسلمانان؛ باز قبول نکرد. (۲۵) همچنین، نوشته‌اند چون واصل نزد عبدالله بن عمربن عبدالعزیز خطبه معروف خود را خواند، عبدالله عطیه‌ای به وی داد. او نپذیرفت. مضاعف کرد، باز نپذیرفت؛ گفت: «جایزه‌ات را هزینه احداث نهری کن برای اهل شهر».(۲۶) قاضی عبدالجبار نوشته است:

«بیست هزار درهم از پدرش به وی ارث رسید، او بدان دست نزد. دستور داد در پشت در خانه‌اش نهادند تا نیازمندان هر یک به اندازه نیازشان از آن بردارند».(۲۷)

● علم واصل:

هم‌فکران و مصاحبان او، همچنان که به برتری وی در عبادت و زهد به معاصرانش شهادت دادند، از تفوق وی در علم و دانش نیز سخن‌ها گفتند. عمروبن عبید گفت: «والله ما رأیت أعلم من واصل بن عطا»(۲۸) (سوگند به خدا، من کسی را داناتر از واصل بن عطا ندیدم).

● سعه و گسرة علم و اطلاع واصل از ادیان و مذاهب:

او از عقاید ارباب ادیان و مذاهب و فرقه‌ها و تیره‌های عصر خود، از جمله زنادقه(۲۹)، دهریه(۳۰)، سمنیه(۳۱)، مانویه(۳۲)، مرجئه، خوارج و شیعه اطلاعات کافی و بسنده داشته و به روایتی در این زمینه‌ها داناترین فرد زمانش بوده است.(۳۳) در آینده خواهیم گفت که او کتابی درباره مرجئه به نام اصناف المرجئه و کتابی دیگر با عنوان الألف مسأله فی الرّد علی المانی نگاشته است. ابوهلال عسکری از جاحظ نقل می‌کند که پیش از کتاب‌های واصل بن عطا، کتابی در ردّ اصناف ملحدان، طبقات خوارج، غالیه شیعه و متشایعین(یا متتابعین) در قول حشویه شناخته نشده است و هر اصلی که در کلام و احکام نزد علما می‌یابیم، از اوست(۳۴). از روایت استفاده می‌شود که او مورد توجه و مراجعه متکلمان زمانش بوده است و در حل مسایل کلامی از وی استمداد می‌جسته‌اند؛ از جمله ابن المرتضی روایت کند که عده‌ای از سمنیه به جهنم بن صفوان گفتند که آیا جز از راه مشاعر پنج ‌گانه چیزی معلوم می‌شود؟ گفت: نه. گفتند: پس از معبودیت سخن بگوی، او را با کدام یک از آن مشاعر شناختی؟ گفت: با هیچ‌کدام. گفتند: پس مجهول و ناشناخته است.

جهم ساکت شد و موضوع را به واصل نوشت. واصل جواب داد: آنها را ملتزم به وجه ششمی می‌کنی و آن دلیل است، به آنها می‌گویی: جز از راه مشاعر و دلیل چیزی معلوم نمی‌شود، یعنی معلوم یا از راه مشاعر است یا دلیل؛ از آنها بپرس آیا میان زنده و مرده، عاقل و دیوانه فرق می‌گذارید یا نه. آنها ناگزیر پاسخ خواهند داد بلی و این امر با دلیل شناخته و معلوم شده است. جهم آنها را بدین صورت پاسخ داد. آنها گفتند: این کلام تو نیسیت جهم جریان را به اطلاع آنها رسانید. پس آنها پیش واصل رفتند و با وی سخن گفتند و اسلام آوردند. (۳۵)

این ابی الحدید هم از ابوالعباس مبرّد نقل کرده است که واصل با تنی چند می‌آمدند؛ احساس کردند خوارج در راهند، واصل به دوستان و همراهانش گفت: رویارویی با ایشان کار شما نیست، کنار بروید و مرا به ایشان واگذارید. آنها از ترس مشرف به مرگ شده بودند، به او گفتند خود دانی. واصل پیش خوارج رفت. گفتند: تو و یارانت کیستند؟ گفت: ما گروهی مشرک هستیم که به شما پناهنده شده‌ایم؛ دوستان من می‌خواهند سخن خدا را بشنوند و حدود آن را بفهمند. گفتند: شما را پناه دادیم. واصل گفت: احکام را به ما بیاموزید، و آنان شروع به آموختن احکام خود به ایشان کردند. واصل گفت: من و همراهانم احکام شما را پذیرفتیم. گفتند: همگی با هم بروید، که برادران ما شدید. واصل گفت شما باید ما را به جایگاه امن خودمان برسانید، زیرا خداوند متعال می‌فرماید:

«و اگر کسی از مشرکان از تو پناه خواست، پناهش ده تا سخن خدا را بشنود. سپس او را به جایگاه امن خودش برسان». (۳۶)

گوید (ابوالعباس): خوارج برخی به برخی نگریستند و به آنان گفتند این حق برای شما محفوظ است. با جمعیت خود همراه آنها حرکت کردند و ایشان را به جایگاه امن رساندند.(۳۷)

● کتاب ها و رسالات:

ابن الندیم در الفهرست، کتب و رسالات ذیل را به نام وی ثبت کرده است:

۱) کتاب اصناف المرجئه

۲) کتاب التوبه

۳) کتاب المنزله بین المنزلتین

۴) کتاب خطبته التی أخرج منها الرّاء

۵) کتاب معانی القرآن

۶) کتاب الخطب فی التوحید و العدل

۷) کتاب ماجری بینه و بین عمروبن عبید

۸) کتاب السبیل الی معرفه الحق

۹) کتاب فی الدعوه

۱۰) کتاب طبقات اهل العلم و الجهل و جز آنها. (۳۸)

این خلکان همان ثبت را آورده و بر آن چیزی نیفزوده است. (۳۹) ابن المرتضی در طبقات المعتزله کتابی با عنوان الألف مسأله فی الرّد علی المانویه وارد ساخته و از عمرو باهلی نقل کرده که گفته است: من جزء اول کتاب الالف مسأله فی الرّد علی المانویه را برای واصل خواندم و در آن جزء هشتاد و اندی مسأله علیه مخالفانش شمردم.(۴۰) ابن المرتضی می‌افزاید: گفته می‌شود واصل سی ساله بوده که از ردّ مخالفانش فراغت یافته است. (۴۱) دریغا که از آثار واصل جز اثر خطبه التی أخرج منها الراء چیزی باقی نمانده است. آن در بسیاری از کتب ادب آمده و استاد عبدالسلام هارون در مجموعه‌ای به نام نوادر المخطوطات (مجموعه دوم، ص ۱۱۸ - ۱۳۶، قاهره، سال ۱۳۷۰ هـ / ۱۹۵۱ م) منتشر کرده است(۴۲)، و دکتر عبدالحکیم بلیغ قسمتی از آن را در کتاب ادب المعتزله خود آورده است و ما جهت ارائه نمونه‌ای از آثار واصل به ثبت آن در این مقاله می‌پردازیم:

«الحمدالله القدیم بلاغایه، والباقی بلانهایه، الذی علا فی دنوه و دنا فی علوه، فلایحویه زمان، و لایحیط به مکان، ولایؤده حفظ ما خلق و لم یخلقه علی مثال سبق؛ بل أنشاه ابتداعاً و عدله اصطناعا، فاحسن کلّ شیء خلقه، و تمم مشیئته، و أوضح حکمته، فدل علی الوهیته؛ فسبحانه لامعقب لحکمه ولادافع لقضائه، تواضع کلّ شی لعظمته و ذلّ کلّ شی لسلطانه و وسع کل شی فضله؛ لایعزب عنه مثقال حبّه و هو السمیع العلیم، و أشهد أن لا إلا الله وحده لا مثیل له، إلها تقدست أسماؤه و عظمت ألاوه، علا عن صفات کل مخلوق، و تنزه عن شبه کل مصنوع، فلا تبلغه الأوهام و لاتحیط به العقول و الأفهام؛ یعصی فیلحم، و یدعی قیسمع، و یقبل التوبه عن عباده و یعفو عن السّیئات و یعلم ما یفعلون، وأشهد شهاده عدل و قول صدق؛ باخلاص نیه و صدق طویه أن محمد بن عبدالله عبده و نبیّه و خالصته و صفیّه … الخ(۴۳)».

واصل در این خطبه مطابق معمول خطبای آن عصر، صرفاً به حمد و تنزیه حق تعالی پرداخته، به نبوت پیامبر(ص) شهادت داده و مطلب جدیدی نیاورده و حتی به اختلافات فرقه‌ای و سیاسی عصرش اشاره نکرده است. اما البته همچنان که از یک استاد معتزلی انتظار می‌رفت، در تنزیه حق تعالی حق مطلب را ادا کرده است. نکته جالب اینکه عبارت «لامعقب لحکمه ولا دافع لقضائه» بیشتر با عقیده اصحاب الحدیث و اشاعره سازگار است تا معتزله. در عقدالفرید هم مکتوبی به وی نسبت داده شده که آن را به عمروبن عبید نوشته است(۴۴). گفتنی است شهرستانی می‌نویسد:

«من رساله‌ای دیدم که به حسن بصری نسبت داده شده که آن پاسخ به سؤال عبدالملک بن مروان در مسأله قدر است و موافق با مذهب قدریّه نگارش یافته و در آن به آیاتی از کتاب و دلایلی از عقل استدلال شده است و شاید آن از واصل بن عطا باشد، زیرا مطالب آن با عقاید واصل سازگار است، نه حسن بصری».(۴۵)

● سخنوری واصل:

در این باب، نخست، قابل ذکر می‌دانیم که عمروبن عبید، هم فکر و هم عقیده وی، سخنوری و بلاغت او را تا حدّ توان و آمیخته به اغراق و غلوّ ستوده است، چنان که قاضی عبدالجبار از ابوعوانه روایت کرده که گفته است: «من عمروبن عبید و ابوحذیفه (واصل) را دیدم، ابوحذیفه خطیب معتزله بود.» عمرو به وی گفت: ای ابوحذیفه، سخن بگوی. او سخن گفت و حق کلام را ادا کرد، سپس ساکت شد. عمرو گفت: «اگر می‌دیدید فرشته‌ای از فرشتگان یا پیامبری از پیامبران سخن می‌گفت، چیزی بر این نمی‌افزود».(۴۶) از این مدح و ستایش غلوآمیز عمرو که بگذریم، در منابع معتبر، او به حق «خطیب معتزله» لقب یافته و از اشخاص صاحب نظر شواهد و شهادات کثیری در قدرت بیان و سخن‌دانی و سخنوری وی ثبت شده که شنیدنی و گفتنی است، که ما پس از ذکر مقدمه‌ای، به نقل برخی از آنها می‌پردازیم.

مقدمتاً باید توجه داشت که واصل الثع یعنی شکسته زبان بود؛ توانایی گفتن «راء» را نداشت؛ «راء» را «غین» می‌گفت. با وجود این، در اثر سلطه به زبان تازی و احاطه به لغات و کلمات و اصطلاحات و تعبیرات این زبان و قدرت بیان در خطبه‌های خود کلماتی را که حرف «راء» داشت، ساقط می‌کرد… و نمی‌گفت؛ به جای آنها کلماتی دیگر به کار می‌برد، مثلاً چون نمی‌توانست بشار، ابن برد و کافر بگوید به جای آن ملحد می‌گفت، یا چون از گفتن برّ عاجز بود، به جای آن حنطه و قمح استعمال می‌کرد و همچنین، به جای مطر، غیث می‌گفت و این کار را با مهارت و استادی خاصی انجام می‌داد و استوارترین، رساترین و زیباترین خطب را ایراد می‌کرد، به گونه‌ای که مورد تحسین و اعجاب شاعران و خطیبان بزرگ و نام‌آور زبان تازی قرار می‌گرفت. بشاربن برد ابومعاذ، شاعر بلندآوازه ایرانی تبار و تازی گوی سده دوم که خود از شگفتی‌های روزگارش به شمار آمده، او را ستود و خطبه وی را که پیش عبدالله بن عمر بن عبدالعزیز (۱۲۶ - ۱۲۹)، والی عراق با اسقاط «راء»، بدیهتاً و ارتجالاً سرود، اوسع از خطبه خالد بن صفوان (متوفی ۱۳۵) و شبیب بن شیبه (یا «شبّه») بن عبدالله اهتم (متوفی ۱۷۰) و فضل بن عیسی بن ابان رقاشی که هرسه از فصحا و خطبای نامی عرب بودند، شناساند و در تفضیل وی بر آنها ابیات ذیل را انشا کرد:

أبا حذیفه قد اوتیت معجـــبه

فی خطبه بدهت من غیر تقدیر

و إنّ قولا یروق الخالدین معاً

لمسکت مخرس عن کلّ تحبیر(۴۷)

گفتنی است که چون بشار قایل به رجعت شد و به تکفیر همه امت اسلام تجری کرد، واصل از وی دوری گزید و بشار نیز وی را هجو کرد ولی شایسته توجه است که هجو بشار متوجه سخن‌دانی و سخنوری واصل نبوده، بلکه در خصوص گردن دراز او بوده است.(۴۸)

ابوالطروق ضبی، شاعر معتزلی هم از اطاله خطب و اجتناب وی از حرف «راء» به گونه‌ای که گویی اصلاً در کلام نیست، با وجود کثرت تردد آن حرف در کلام، وی را ستوده و گفته است:

علیم بابدال الحروف و قامع

لکل خطیب یغلب الحقّ باطله (۴۹)

شاعر دیگری نیز سروده است:

ویجعل البرّ قمحاً فی تصرفــه

و خالف الراء حتی احتال للشعر

ولم یطق مطراً، و القول یعجله

فعاذ بالغیث إشفاقاً من المطر(۵۰)

در شذرات آمده است:

«به واصل رقعه‌ای داده شد بدین مضمون: «امر امیرالامراء الکرام أن یحفر بئر علی قارعه الطریق فیشرب منه الصادر و الوارد». او در اثر اقتدار، فوراً خواند: حکم حاکم الحکام الفخام أن ینبش جب علی جاده الممشی فیسقی منه الصادی و الغاوی(۵۱)».

● مبلغان واصل:

واصل در نشرو پراکندن آرا و افکار خود بسیار کوشا بود. تابعان و پیروان بسیار مخلص، با ایمان، مدبر و آگاه داشت که فوق‌العاده تحت تأثیر و نفوذ عقاید و افکار وی بودند. او از خود ابتکار عمل نشان داد و از این موقعیت به نیکی استفاده کرد؛ پیروانش را برای تبلیغ دین اسلام و دعوت مردم به اصول خود و مجادله با اصحاب ادیان و مذاهب و فرق دیگر به اطراف و اکناف اارالإسلام فرستاد. گویا نخستین کس در عالم اسلام باشد که اقدام به این کار مهم و سازنده کرده است.

او عبدالله بن حارث را به مغرب فرستاد. عده کثیری از مردم آنجا وی را پذیرفتند. در مغرب شهری به نام «دارالبیضاء» بوده است که گویند در آن صدهزار مرد مسلح زندگی می‌کرده‌اند. اهل آنجا همه از پیروان واصل بوده و خود را «واصلیه» می‌نامیدند.(۵۲) و اصل در مغرب پیروانی بسیار زیاد داشته که یکی از اصحابش کتابی تحت عنوان الکتاب المشرقیین من اصحاب ابی حذیفه الی إخوانهم بالمغرب نوشته که محتوی چندین کتاب است، از جمله کتاب السبیل الی معرفه الحق(۵۳). قاسم بن سعدی(۵۴) یا صعدی (۵۵) را روانه یمن کرد، ایّوب (۵۶) یا ایوب بن اوتر(۵۷) یا اوئر(۵۸) یا اوتن (۵۹) را به الجزیره گسیل داشت(۶۰)، حفص بن سالم را به خراسان فرستاد و دستور داد با جهم بن صفوان، مؤسس فرقه جهمیه دیدار و در خصوص «ارجاء» با وی مناظره کند. حفض ملازم مسجد جامع ترمذ شد، شهرت یافت و با جهم بن صفوان سخن گفت؛ وی را قطع (یعنی مجاب و محکوم) کرد و او به قول حق برگشت اما چون حفض به بصره بازگشت، جهم هم به قول باطل خود بازگشت.(۶۱) حسن بن ذکوان را که از اصحاب حسن بصری و سلیمان بن ارقم بود، به کوفه فرستاد و در کوفه مردم را به مذهب اعتزال دعوت کرد و خلق کثیری دعوتش را پذیرفتند.(۶۲) و عثمان بن ابوعثمان الطویل، استاد ابوالهذیل را که در فضل و علم صاحب مقام و منزلت بود، به ارمینیه (ارمنستان) روانه کرد. گویند چون به عثمان دستور داد به ارمنستان برود، او گفت نصف مالم را بگیر و دیگری را به جای من بفرست. واصل گفت: ای دراز، تو برو؛ شاید خدا برایت بسازد. عثمان بزّاز بود؛ گفت رفتم و از کسبم هزار درهم سود بردم و اکثر اهل ارمنستان مرا پذیرفتند. (۶۳)

● شاگردان واصل:

جز افراد نام برده که از آنها با عنوان مبلغان واصل نام برده شد، در کتاب‌ها نام عده‌ای هم، از جمله بشربن سعید، ابوعثمان زعفرانی(۶۴) و هیاج علاء سلمی(۶۵)، صاحبان یا شاگردان واصل ثبت شدند. طبق برخی روایات، زید بن علی(ع) نیز در اصول از واصل علم آموخته است. (۶۶) شاگردان واصل در شهر بصره در ترویج مذهب اعتزال و بسط و گسترش آن کوشیدند و در تفکر و تعقل شهره شدند. طالبان علوم و معارف از اطراف و اکناف برای تعلّم و تلمذ به سوی آنها شتافند، و بدین طریق، به عبارتی، مدرسه واصل را مدت‌ها پایدار و در کار نگه داشتند و به تعبیری دیگر، معتزله بصره را بنیان نهادند.

● اوضاع سیاسی – اجتماعی عصر واصل:

چنان که گذشت، واصل در سال ۸۰ هجری در عهد خلافت عبدالملک بن مروان متولد شد و دوران خلافت نه تن از خلفای اموی را به ترتیب ذیل درک کرد: عبدالملک بن مروان (۶۵ - ۸۶)، ولید بن عبدالملک (۸۶ - ۹۶)، سلیمان بن عبدالملک (۹۶ - ۹۹)، عمر بن عبدالعزیز(۹۹ - ۱۰۱)، یزید بن عبدالملک بن مروان (۱۰۱ - ۱۰۵)، هشام بن عبدالملک (۱۰۵ - ۱۲۵)، ولید بن یزید بن عبدالملک (۱۲۵ - ۱۲۶)، یزید بن ولید بن عبدالملک معروف به یزید ناقص پسر شاهپور دختر فیروز پسر یزدگرد (۱۲۵، پنج ماه و دوازده روز)، ابراهیم بن ولید بن عبدالملک (۱۲۶، هفت روز) و مروان بن محمد بن مروان (۱۲۶ - ۱۳۲) معروف به مروان حمار، آخرین خلیفه بنی امیه (۶۷)

در این دوره که از اواخر عبدالملک بن مروان تا سال ۱۳۲ که سال انقضای حکومت بنی‌امیه و آغاز خلافت بنی عباس است، جامعه پهناور اسلامی دستخوش تحولات و دگرگونی‌های سیاسی و مذهبی وسیع و گسترده و در عین حال رنج‌آور و آزاردهنده بوده است. شدت تعصبات قبیله‌ای و اختلافات فرقه‌ای و آشوب‌ها و جنگ‌های داخلی که اغلب از جهل و نادانی و ظلم و جور بیش از حدّ خلفا و حکام بنی‌امیه نشأت می‌گرفته، امت اسلامی را شدیداً آزرده و نگران می‌ساخته است که ورود در آن از حوصله مقاله ما خارج است. خواننده علاقه‌مند می‌تواند به کتب تاریخ (برای نمونه، مروج الذهب مسعودی و تاریخ الخلفای سیوطی) مراجعه کند.(۶۸)

البته در این دوره تاریک، عده‌ای از اعلام زندگی می‌کرده‌اند که نورانیت و روحانیت فرهنگی و مذهبی و احیاناً فعالیت سیاسی برخی از آنها در آگاهی توده‌ها، پیشرفت فرهنگی، برقراری صلح، آرامش جامعه و آسایش مردم و در جلوگیری از ظلم و ستم حاکمان ظالم و خودکامه اموی تأثیر داشته است. ما کمی بعد که از معاصران واصل سخن می‌گوییم، از آنها نام خواهیم برد.

واصل در عهد خلافت عبدالملک بن مروان دوران کودکی خود را می‌گذرانیده و به اقتضای سن اوضاع سیاسی و اجتماعی عصرش را به درستی درک نمی‌کرده است. اما در عهد خلیفه‌های دیگر اموی در سن رشد و کمال به سر می‌برده و از تحولات و دگرگونی‌های جامعه مطلع شده و مسلماً در تربیت و رشد فکری و عقیدتی وی موثر بوده است.

‌● برخی از معاصران واصل:

۱) ابوهاشم، عبدالله بن محمد بن حنفیه (متوفی ۹۸)

۲) حسن بن محمد بن حنفیه (متوفی ۱۰۱)

۳) حسن بصری (۲۲ - ۱۱۰)

(چنان که گذشت، واصل پیش این سه کس درس خوانده است).

۴) فرزدق همّام بن غالب (متوفی ۱۱۰)، شاعر مشهور عرب

۵) جعدبن درهم (مقتول پیش از ۱۲۰)، از پیشوایان قدریه

۶) حماد بن سلیمان (متوفی ۱۲۰)، استاد ابوحنیفه

۷) زیدبن علی بن حسین (ع) (۸۰ - ۱۲۲)، امام شیعه زیدیه. (چنان که گذشت، زید از شاگردان واصل بوده است)

۸) غیلان دمشقی (مقتول ۱۲۵)، نخستین قدری و شاگرد فقه درس حسن بصری

۹) یحیی بن زید بن علی (۹۸ - ۱۲۵)

۱۰) کمیت بن زید اسدی (۶۰ - ۱۲۶)، شاعر بنی هاشم

۱۱) ابوحنیفه نعمان بن ثابت (۸۰ - ۱۵۰)، موسس فقه حنفی

۱۲) مالک بن انس (۹۳ - ۱۷۹)، موسس فقه مالکی

۱۳) ابویوسف یعقوب بن ابراهیم بن حبیب انصاری (۱۱۳ - ۱۸۲)، قاضی نامدار، شاگرد برازنده و حافظ آثار ابوحنیفه و یکی از بنیان‌گذاران فقه حنفی

۱۴) محمد بن حسن شیبانی (۱۳۱ - ۱۸۹)

۱۵) سفیان بن عیینه (۱۰۷ - ۱۹۸)، استاد شافعی

۱۶) مسلم بن خالد ریحی، استاد شافعی و شاگرد غیلان دمشقی

● وضع علمی و فرهنگی جامعه اسلامی در عصر واصل:

چنان که مذکور افتاد، واصل در دوره اموی زندگی کرد. جامعه اسلامی این دوره از نظر علمی و فرهنگی با عهد پیامبر(ص) و خلفای راشدین فرق چندانی نداشت. مسلمانان در این دوره جهت فهم قرآن و سنت پیامبر و استخراج و استنباط احکام عملی اسلام، به آموختن لغت، صرف و نحو و فصاحت و بلاغت زبان تازی اهتمام ورزیدند.

در این دوره، آنچه مورد توجه جامعه اسلامی و دستگاه خلافت واقع شد، علمی بود که در مقام عمل لازم و مفید باشد، البته بیشتر اعمال دینی از قبیل نماز، روزه، زکات و … و گاهی هم امور دنیایی همچون کیمیا، طب و حساب؛ چنان که خالد بن یزید (متوفی ۸۵) که حکیم آل مروان نامیده شد، از مشتغلان به فلسفه یونانی خواست تا برای وی کتاب‌هایی در صنعت کیمیا ترجمه کنند (۶۹) و عمر بن عبدالعزیز (متوفی ۱۱۰) چون کتاب کنّاش (۷۰) را در طب در خزاین دولت یافت، پس از چهل روز تفکر و تدبر و استخاره و استشاره، بالاخره به ترجمه آن دستور داد. (۷۱) به روایتی هم در عهد هشام بن عبدالملک (متوفی ۱۲۵) کتاب الدیوان در حساب که کاربرد عملی داشت، به زبان عربی ترجمه شد.

حاصل اینکه در این دوره که دوره زندگی واصل و فعالیت فرهنگی اوست، امت اسلامی به مسایل فلسفی محض احساس نیاز نمی‌کرده و تا آنجا که اطلاع حاصل است، در این دوره هیچ کتاب فلسفی و مابعدالطبیعی به زبان عربی برگردانده نشده و واصل از فلسفه یونانی و غیریونانی آگاه نبوده است. شهرستانی هم نوشت که واصل از فلسفه یونان آگاهی نداشته است.(۷۲)

● نظر واصل به بنی‌امیه:

بیشتر معتزله به بنی امیه نظر خوبی نداشتند. برابر نوشته ابن المرتضی، اکثر آنها از معاویه و عمروبن عاص بیزاری می‌جستند.(۷۳) حسن بصری هم که استاد واصل و به روایتی بنیان‌گذار معتزله کلامی بوده، به شدت از معاویه انتقاد می‌کرده است(۷۴). جاحظ هم معاویه را شایسته خلافت نمی‌دانست، او را غاصب می‌شناساند و به تکفیرش می‌پرداخت و در مقابل، امیرالمؤمنین علی(علیه‌السلام) را مستحق خلافت و شهید راه حق می‌شناخت.(۷۵) ابوسهل بشر بن معمّر (معتمر) هلالی که رییس معتزله بغداد شناخته شده، از عمرو و معاویه بیزاری می‌جسته است؛ (۷۶) به روایتی، ثمامه بن اشرس نمیری(متوفی ۲۱۳) مأمون را تحریض می‌کرده است که معاویه را در منابر لعن کنند.(۷۷) آنجا هم که ابن راوندی از معتزله خرده می‌گیرد که آنها به برائت از عمرو و معاویه اجماع کرده‌اند، خیاط آن را رد نمی‌کند و می‌گوید: «هذا قول لانبرء المعتزله منه و لانعتذر من القول به». (۷۸) در مقابل، معتزله به علویان – البته علویان زیدی - گرایش داشتند. زیدیه هم به معتزله و مخصوصاً به واصل احترام می‌گذاشتند و از وی حمایت می‌کردند. چنان که ابن المرتضی نوشته است:

«وقتی که واصل از بصره وارد مدینه شد، زین بن علی، پسرش یحیی بن زید، و عبدالله بن حسن و برادرانش به دیدار وی شتافتند و مقدمش را گرامی داشتند».(۷۹)

در گذشته گفتیم که واصل استاد زید بود و زید اکثر اصول معتزله را قبول داشت. ابن المرتضی نوشته است: «زید بن علی لایخالف المعتزله إلا فی المنزله بین المنزلتین»(۸۰). مهم‌تر اینکه واصل در خطبه‌ای که در ملاقات زیود و حضرت صادق (علیه‌السلام) با وی ایراد کرد، به امامت و خلافت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) - البته در مرتبه چهارم - اعتراف کرد. (۸۱)

● انتساب به خوارج:

معتزله، عموماً و واصل، خصوصاً به خوارج نسبت داده شده است. درآینده خواهیم گفت که برخی آنها را «مخانیث» خوارج نامیده‌اند. به احتمال قوی، علت این انتساب موافقت آنها با خوارج در تخلید و تأیید اصحاب کبایر در آتش است ولی حق این است که نه واصل خارجی است و نه واصلیه؛ زیرا چنان که در آینده خواهیم گفت، آنها بر خلاف خوارج مرتکب کبیره را صریحاً تکفیر نمی‌کنند و ریختن خونش را روا نمی‌دانند، بلکه در این دنیا او را از زمره مسلمانان می‌شمارند و به سبّ علی(ع) جسارت نمی‌ورزند و عثمان را صریحاً خطاکار نمی‌شناسند و، خلاصه، با اینکه مانند خوارج به خلود مرتکب کبیره در آتش قایلند، خارجی نیستند. از سخنان قاضی عبدالجبار هم برمی‌آید که واصل با خوارج وحدت عقیده نداشته، با این گروه در مسایل مختلف به محاجه و مناظره می‌پرداخته و بر آنها غالب می‌آمده است.(۸۲)

● انتساب زیدیه به واصل:

در گذشته گفتیم که زید بن علی بن حسین(ع)، مؤسس و امام زیدیه، از شاگردان واصل بوده است. شهرستانی نوشته است: «فاقتبس منه الاعتزال و صارت اصحابه کلّهم معتزله».(۸۳) (زید اعتزال را از واصل اقتباس کرد و تمام اصحاب زید معتزله شدند) و به روایت نشوان حمیری، معتزله هم خود را به زید منتسب می‌کرده‌اند.(۸۴)

از برخی منابع هم استفاده می‌‌شود که زید و پسرش یحیی و سایر زیدیه عصر واصل به حمایت از وی برخاسته‌اند(۸۵) کمی پیشتر گفتیم که زید فقط در منزله بین المنزلتین مخالف معتزله بوده است. حاصل اینکه گرایش و انتساب زیدیه به واصل مسلم است اما انتساب واصل به زید یعنی شیعه زیدی بودن وی پنداری بیش نیست. زیرا زید و زیدیه همه با اینکه خلافت ابوبکر و عمر و حتی عثمان را «لمصلحه» قبول دارند ولی با وجود این، امیرالمومنین علی(ع) را افضل صحابه و به خلافت شایسته‌تر از دیگران می‌ شناسند و به جواز تقدیم مفضول بر فاضل قایلند. (۸۶) من در این مقام، نقل نصّ ذیل را از قاضی عبدالجبار که از اعلام زیدیه است، مناسب یافتم:

«اعلم أن الامام بعد النبی صلی الله علیه علی بن ابی‌طالب، ثم الحسن، ثمّ الحسین، ثم زید بن علی، ثمّ من صار بسیرتهم و عندالمعتزله أن الإمام بعد رسول الله (صلی الله علیه)، ابوبکر، ثم عمر، ثمّ عثمان، ثمّ علی(علیه‌السلام)، ثم من اختارته الامه و عقدت له ممن تخلّق بأخلاقهم و سار بسیرتهم، و لهذا نراهم یعتقدون بامامه عمربن عبدالعزیز لما سلک طریقتهم»(۸۷)

در صورتی که در آینده خواهیم گفت که نظر واصل و واصلیه در خصوص علی(ع) و فرزندان آن حضرت به درستی معلوم نیست. اما با وجود این، گویا واصل از سوی برخی منتسب به تشیع یعنی شیعه زیدی بودن شده است.(۸۸) جاحظ در مقام توجیه این نوع انتساب‌ها نوشته است:

«در صدر اول شیعی نمی‌گفتند، مگر به کسی که علی(ع) را بر عثمان مقدم می‌داشت و عثمانی نمی‌گفتند مگر به کسی که عثمان را بر علی(ع) مقدم می‌دانست».(۸۹)

واصل بن عطا در آن زمان منسوب به تشیع شد، زیرا علی(ع) را مقدم بر عثمان می‌داشت.

● ارتباط واصل با نصاری:

گفتنی است که برخی از پژوهندگان معاصر، بدون ارائه سندن و شاهدی مدعی شدند که واصل بانصاری ارتباط داشته است؛ آقای دکتر البیر نصری نادر نوشته است:

«واصل ارتباط بانصاری داشت ولی چون در سرّ ثالوث اقدس یعنی سرّ خدایی واحد در سه اقنوم، نوعی شرک برای خدا دریافت، با تمام نیرو به رد آن پرداخت تا به اندیشه خدایی رسید که در غایت بساطت بوده و منزه و متمیزّ از تمام مخلوقات است.»(۹۰)

● نظریه شیعه امامیه درباره واصل و واصلیه:

با اینکه شیعه امامیه در اغلب مسایل عقیدتی و عقلی با معتزله اتفاق‌نظر دارند، ولی با وجود این، به معتزله و خصوصاً به شخص واصل نظر خوبی ندارند. در برخی مسایل از جمله مسأله «منزله بین المنزلتین» و به ویژه موضوع «امامت» با آنها به سختی مخالفند و واصل و پیروانش را ضالّ و مضل و مبتدع می‌شناسند. کراچکی از آنها به زشتی نام برده و عقایدشان را منافی عقول و ضد شریعت رسول دانسته و نوشته است: «اخباری در مذمت آنها از اهل بیت وارد شده و جعفر بن محمد صادق آنها را لعن کرده است»(۹۱) و سید محمد باقر خوانساری، مولف روضات الجنات درباره واصل نوشته است:

«رییس اصحاب الضلال و قسیس ارباب الاعتزال واصل بن عطاء المدنی التابعی المعتزلی المکنی بابی حذیفه الغزال علی وزن بقال(۹۲) گفتنی است که سید مرتضی او را متظاهر به عدل شناخته(۹۳) ولی حاج شیخ عباس قمی او را اعجوبه عصرش معرفی کرده است.»(۹۴)

● رابطه واصل با ائمه معصوم شیعه اثناعشریه:

واصل با سه تن از امامان شیعه معاصر بوده است:

۱) علی بن الحسین، زین العابدین(۳۸ - ۹۵)

۲) محمد بن علی، باقرالعلوم (۵۷ - ۱۱۴)

۳) جعفر بن محمد، الصادق (۸۳ - ۱۴۸) علیهم السلام.

در تواریخ از نحوه ارتباط واصل با این بزرگواران مطلب قابل ذکری ثبت نشده است. او در زمان امامت حضرت زین العابدین کودک و نوجوان بوده و آن شایستگی را نداشته است تا با وی به مصاحبه و محاوره بپردازد و از فیض محضر آن حضرت برخوردار شود. در زمان امام باقر در سن کمال بودن، و قاعدتاً باید به محضر امام رسیده باشد ولی تا آنجا که اطلاع حاصل است، این توفیق را نیافته و از نظر امام نسبت به وی اطلاعی به دست نیامده است. جز آنچه در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است که حضرت باقر برادرش زید را ملامت کرده که چرا از واصل علم آموخته است(۹۵)، اما در عصر حضرت صادق او در کمال شهرت بوده و پیروانی داشته است. طبق روایت ابن المرتضی در طبقات المعتزله، واصل وارد مدینه شده و حضرت صادق با یارانش به دیدن وی رفته‌اند اما امام او را مذمت کرده است که باعث تفریق کلمه میان مسلمانان می‌شود و بر ائمه طعن می‌زندو لذا وی را دعوت به توبه کرده است. او نیز به امام اسائه ادب کرده و آن حضرت را به حب دنیا متهم ساخته است. (۹۶)

● عقاید و آرای واصل بن عطا و اصلیه:

در گذشته اشاره شد که واصل، اصل در علم کلام، رأس اعتزال و بنیان‌گذار کلام معتزله و رییس اول آنهاست. بنابراین، در واقع و به معنایی وسیع باید تمام معتزله را پیروان وی به شمار آورد ولی در کتب فرق و ملل و نحل تنها عده‌ای از معتزله را واصلیه (یعنی پیروان خاص وی) شناسانده و عقاید و قواعدی بدان‌ها نسبت داده‌اند؛ بنابر نوشته شهرستانی، اعتزال واصلیه مبتنی بر چهار قاعده است:

۱) قاعده اول، نفی صفات باری تعالی:

علم، قدرت، اراده و حیات؛ به زعم شهرستانی، این قاعده و مقاله در آغاز ناپخته و ناسنجیده بوده، واصل بن عطا در آن بدون تأمل و براساس قولی سطحی و ظاهری، یعنی بر اساس اتفاق (عقلا) بر محال بودن وجود دواله قدیم، اظهار نظر کرده و گفته است که اگر کسی برای ذات کبریایی در معنی صفتی قدیم اثبات کند، اثبات دواله کرده است اما پیروان او چون به مطالعه کتب فلاسفه پرداختند، فکر و نظرشان منتهی به این شد که جمیع صفات را به علم و قدرت برگردانند و آنها را دو صفت ذاتی حق تعالی بدانند، که بنابر قول ابوعلی جبایی (متوفی ۳۰۳)، دو اعتبار ذات قدیم است و بنابر قول ابوهاشم جبایی (متوفی ۳۲۱)، دو حال آن ذات است. ابوالحسین بصری (متوفی ۴۳۶) هم آنها را به صفت واحده عالمیت برگردانید، و آن عین مذهب فلاسفه است. (۹۷)

به نظر من، با اینکه شهرستانی آدم معتدلی است، در این مقام راه تعصب پیموده که جهت طرفداری از عقیده اشاعره قول واصل را در نفی صفات (یعنی صفات قدیم زاید بر ذات حق‌تعالی) ناسنجیده و مبنای آن را سطحی و ظاهری انگاشته است. زیرا همچنان که شهرستانی خود اشاره کرده است، آن مبنی بر نفی تعدد آلهه یعنی تعدد قدماست که با اصل نخستین و بنیادین معتزله - یعنی توحید – ناسازگار است؛ بنابراین، نه ناسنجیده است و نه سطحی و ظاهری.

شایسته ذکر است که در خصوص رأی واصل درباره صفات باری تعالی جز در کتاب ملل و نحل شهرستانی نصی دیده نشد. طبق برخی از اسناد و مدارک، اولین کسی که مسأله صفات را میان مسلمانان مطرح ساخت، جعد بن درهم (مقتول پیش از سال ۲۰) از پیشوایان قدریه است. پس از وی جهم بن صفوان، موسس فرقه جهمیه (در زمان تابعین مرده است) و غیلان بن مسلم دمشقی (مقتول ۱۲۵) بدان پرداختند. اما رأی جعد و جهم غیر رأی غیلان و واصل است. مبنای نظر جعد و جهم، نفی مشابهت میان خدای سبحانه و خلقش بود. آنها از خدا جمیع صفات را جز دو صفت خلق و فعل نفی می‌کردند و تنها او را خالق و فاعل می‌شناختند و این دو صفت را مخصوص او می‌دانستند که جز او واحدی بدان صفات متصف نمی‌شود و لذا خلق را مجبور بر افعالشان می‌انگاشتند و نسبت افعال را بدان‌ها نه بر حقیقت بلکه به مجاز مانند «آسمان بارید، روز روشن شد» می دانستند. رأی غیلان هم اگرچه در اساس با رأی واصل یکسان (یعنی همان نفی تعدد قدما) است ولی باز اندکی متفاوت است، زیرا او تمام صفات ثبوتیه را از خداوند نفی کرده ولی واصل تنها در نفی صفاتی تأکید می‌کرده است، که مثبت معنایی زاید برذاتند.(۹۸)

۲) قاعده دوم، قول به قدر:

یعنی عقیده به قدرت و استطاعت انسان و تأثیر آن در فعل و، در نهایت، اختیار انسان است. من در مقاله «قدریان نخستین» و مقاله «جبر و اختیار»، درباره قدر و قدریان سخن گفتم و واصل را از پیشوایان و بزرگان قدریه (یعنی قایلان به اختیار انسان) به شمار آوردم، زیرا او در برابر جبریان که خدا را فاعل افعال انسان‌ها می‌انگاشتند و برای انسان‌ها هیچ قدرت و استطاعتی قایل نبودند و مانند جمادات و عروسکان خیمه‌شب‌بازی می‌پنداشتند یا با قبول قدرت حادثه برای انسان، آن را موثر در افعال وی نمی‌دانستند، قدرت حادثه انسان را فاعل افعالش می‌شناخت و در این باره بیش از هر کس و بیش از هر چیز سخن گفت و حتی بیش از تقریر قاعده نفی صفات، به تبیین و تثبیت آن پرداخت و گفت باری‌تعالی حکیم عادل است و روا نیست شری و ظلمی به او نسبت داده شود، یا از بنده خلاف چیزی را بخواهد که اراده‌اش به آن تعلق گرفته است یا بر وی چیزی محتوم سازد و بعد برای آن مجازاتش کند.

او بر این باور بود که خود بنده فاعل خیر و شر، ایمان و کفر و طاعت و معصیت است. انسان مسؤول افعال و اعمال خویش است و کیفر و پاداش اعمالش را می‌بیند و بر تمام افعالش قادر است و البته این قدرت را خداوند به وی داده است. او تأکید می‌کرد که تکلیف مالایطاق محال است و ممکن نیست خداوند بنده‌ای را به فعلی امر کند که انجام آن برای وی ناممکن است و او در خود احساس قدرت بر انجام آن را ندارد. واصل در این خصوص، مدعی ضرورت بود و به آیاتی از کلام خداوند هم استدلال می‌کرد. گفتنی است که معبد و جهنی و غیلان دمشقی در قول به قدر و برواصل سبقت دارند.(۹۹)

نویسنده: محسن - جهانگیری

منبع: فصل نامه - فلسفی - ۱۳۸۵ - پاییز و زمستان، شماره ۱۲

---