حقوق و آداب کارگری

بررسی دیدگاه قرآن درباره کار و کارگر

● کارگری در قرآن

بی گمان کار به معنای تلاش و کوشش برای تولید در هر حوزه ای، عملی ارزشی است. کار به اشکال مختلف ظهور و بروز می کند؛ از این رو می توان از کار فکری، کار هنری، کار معنوی و کار جسمی و بدنی سخن گفت. در همه این موارد آن چه اصالت می یابد تلاش تولیدی بشر است. بشر برای دست یابی به کمال و سعادت و آسایش و آرامش، نیازمند تهیه امکانات و وسایل و برطرف کردن مشکلات و چالش های پیش روست. از این رو اقدام به تلاش و کوشش می کند تا به این هدف نایل شود. برای دست یابی به هدف، تلاش در شکل های پیش گفته خودنمایی می کند.

تفکر و تدبر و طرح و برنامه ریزی، بخشی از تولید است. بدون تفکر و تدبر و تأمل ممکن نیست تا انسان بتواند در حوزه عمل و تلاش جسمی موفق شود، از این رو تولید فکری به عنوان تولید پایه مطرح می شود.

در آیات بسیاری سخن از عمل و ارزش عمل به میان آمده است. عمل در حقیقت تلاش و سعی انسان است که برای تحقق امری صورت می گیرد. این همان معنای عام کار و فعل است که از سوی انسان انجام می شود. سعی و تلاش انسانی است که ارزش دارد و خداوند در آیه ۳۹ سوره نجم می فرماید: لیس للانسان الاماسعی؛ برای انسان چیزی جز تلاش و کوشش نیست؛ به این معنا که آن چه در نگرش و بینش قرآنی از ارزش و اهمیت برخوردار است، سعی و تلاش است که نوعی از مفهوم کار را با خود به همراه دارد.

اما آن چه در این جا مهم است سخن از کار به مفهوم خاص آن است؛ زیرا مراد از کار و کارگر مفهومی است که در آن شخصی نیروی جسمی و حتی فکری خود را به دیگری واگذار می کند و در ازای آن مالی دریافت می کند.

در گذشته این نوع عمل در شکل اجاره و اجیر و نوعی از عقود خودنمایی می کرد و در آیات قرآن و نیز فقه اسلامی کتابی به عنوان اجاره را به خود اختصاص داده است. در کتب فقهی مانند الحدائق الناضره و العروه الوثقی و موسوعه الفقه، اجاره به معنای عقد تملیک عمل و یا منفعتی معین در برابر عوض معلوم به کار رفته است. (الحدائق ج۱۲ ص۲۳۵، موسوعه الفقه ج۲ ص۹۱۱ و العروه الوثقی ج۲ ص۷۹۳)

مورد اجاره اگر منفعت عین یا حیوانی باشد، به آن اجاره اعیان یا اجاره منافع می گویند. در این اجاره تسلیم کننده عین را موجر و پرداخت کننده عوض را مستأجر می گویند؛ و اگر مورد اجاره، کار انسانی باشد، به آن اجاره اعمال و یا اجاره ذمه گویند. در این اجازه، پرداخت کننده عوض را مستأجر و تسلیم کننده نیروی کار را اجیر نامند.(موسوعه الفقه ج۲ ص۰۰۲).

اجیر یا همان کارگر بر دو نوع است: اجیر خاص و مقید که متعهد می شود تا عملی را شخصا در مدت معینی انجام دهدو حق ندارد در این مدت بدون اجازه مستأجر برای فرد دیگری کاری انجام دهد. (جواهر الکلام، ج۲۷ ص۳۶۲) و اجیر مشترک و مطلق که عملی را بدون تعهد مباشرت و تعیین مدت متعهد می شود یا در یک زمان اجیر اشخاص متعدد می شود. (همان ص۸۶۲)

در قرآن از مشتقات ماده اجر واژه «تاجرنی» به معنای کار با مزد و اجرت، یک بار در آیه۷۲ سوره قصص «و استاجر و استاجرت» به معنای مزدوری گرفتن دوبار در آیه ۶۲ همان سوره و اجر به معنای مزد مادی و یا معنوی و پاداش دنیایی و اخروی فراوان آمده است که برخی از آن ها به بحث کار و کارگری و اجاره ارتباط دارند.

در داستان موسی(ع) و شعیب(ع) مساله کار و کارگری و حقوق کارگر مطرح شده است. از این رو از مهم ترین آیات مورد توجه در این حوزه است. موسی(ع) به عنوان فردی نیرومند حاضر می شود تا در برابر مزد و عوض مالی، نیروی کار خویش را در اختیار شعیب(ع) به عنوان کارفرما بگذارد. (قصص آیات ۵۲ تا ۹۲) حضرت موسی(ع) در داستان همراهی خود با عالم ربانی (خضر پیامبر) نیز به خضر پیشنهاد می دهد که در برابر گرفتن مزد به کارگری بپردازند (آیه ۷۷ سوره کهف) این مساله کارگری و مزد خواستن در برابر نیروی انسانی و بدنی در دو جای دیگر قرآن نیز مطرح شده است. نخست در مساله تقاضای ساحران برای دریافت اجرت از فرعون. در آیات ۳۱۱ و ۴۱۱ سوره اعراف آمده که در آن جا ساحران پیشنهاد می کنند تا فرعون در برابر هنر جادوگری و سحر ایشان، مزدی را بپردازد و فرعون نیز با پذیرش پیشنهاد برای تشویق ساحران آنان را به قرب منزلت و مقام نیز وعده می دهد. در مورد دیگر، مردمانی به ذوالقرنین پیشنهاد می کنند تا برای ساختن سد، اجرت و مزدی را دریافت کند. (کهف آیه ۴۹) این دسته آیات به مساله مورد نظر ما در این نوشتار توجه می دهند.

● فلسفه کارگری

انسان به عنوان خلیفه الهی بر زمین مامور و موظف است تا به عنوان یکی از اهداف ابتدایی و یا میانی، اقدام به آبادانی زمین کند. خداوند در این باره می فرماید: هو انشاکم من الارض و استعمرکم فیها؛ او شما را از زمین ایجاد کرد و خواست تا آن را آبادان و عمران کنید (آیه ۱۶ سوره هود)

آبادی و آبادانی زمین به عنوان ماموریت انسان در زمین، بدون تلاش و کوشش و کار امکان پذیر نیست. انسان ها با کار و کوشش، زمین را به شکل کنونی آباد کرده و از امکانات و فرصت های پیش روی بشر بهره مند می شوند.

از آن جایی که انسان به جهت ذات استخدام گر خویش گرایش به اجتماع و جامعه دارد، در شکل اجتماعی، زندگی خود را سامان می دهد تا از فرصت ها و امکانات دیگری بهره مند گردد و از آن برای رفع نیازهای خود و دفع مشکلات استفاده کند.

حرکت چرخ زندگی بشر در گرو تعاون، خدمت و استفاده متقابل از خدمات یک دیگر است که یکی از راه های آن اجاره و کارگری است. خداوند در این باره می فرماید: نحن قسمنا بینهم معیشتهم فی الحیاه الدنیا و رفعنا بعضهم فوق بعض درجات لیتخذ بعضهم بعضاً سخریا؛ ما وسایل معاش آنان را در زندگی دنیا میانشان تقسیم کرده و برخی را برتر از برخی دیگر قرار داده ایم تا بعضی از آنان بعض دیگر را به خدمت گیرند.(زخرف آیه ۲۳)

به نظر طبرسی، علت تفاوت روزی بندگان، این است که انسان ها از کار یک دیگر بهره مند گردند. (مجمع البیان، ج ۹ ص ۱۷) و اگر انسان ها در تمام درجات از قوت و ضعف، علم و جهل، زیرکی و بلاهت و دیگر مراتب، مساوی بودند، هیچ انسانی حاضر به کار کردن برای دیگری نبود و این امر موجب اختلال نظام عالم و فساد زندگی بشر می شد.

در روایتی، علی(ع) علت تفاوت آفرینش انسان ها را بهره مند شدن آنان از خدمات یک دیگر دانسته و می فرماید: هیچ انسانی توانایی این امر را ندارد که بنا، نجار و یا صنعت گر خویش باشد. تمام کارهایش را به تنهایی و بدون استخدام و به کارگیری دیگری انجام دهد.(وسایل الشیعه ج ۱۹ ص ۳۰۱)

● حقوق کارگر و آداب کارگری

قرآن برای کارگری، قوانین، حقوق، شرایط و آدابی بیان داشته تا حق کارفرمایان و کارگران به عنوان جامعه انسانی به طور دقیق مراعات گردد و حق گروهی در برابر گروه دیگر ضایع و تباه نشود. در آیات قرآن برای کارگری شرایطی بیان شده که بدون تحقق آن، کار کردن و کارگری نادرست است. از جمله این شرایط آن است که کارگر بالغ باشد. از این رو، کارگری کودکان نابالغ نادرست و باطل است؛ زیرا کودک تا پیش از بلوغ و رشد جسمانی و عقلانی اختیاری ندارد تا بتواند نیروی کار و یا اندیشه خود را در برابر مزد و اجرتی واگذار کند.

از دیگر شرایط کارگری رشد است. فقیهان با استناد به آیات ۵ و ۶ سوره نساء و نیز آیه ۲۸۲ سوره بقره گفته اند که تصرفات مالی سفیه ممنوع است و از این رو حق اجاره دادن اموال خود را ندارد. اما در اجیر شدن و کارگری او دو نظر است. آنان که کارگری وی را نیز ممنوع دانسته اند بر این باورند که وی نفع و ضرر خویش را شناسد لذا نمی تواند خود را به کارگری واگذار کند. (مستند العروه الوثقی بحث اجاره ص ۶۵)

عقل (همان آیات)، اختیار و رضایت (نساء آیه ۹۲ و بقره آیه ۵۷۲)، مباح بودن منفعت (نساء آیه ۹۲ و نیز مائده آیه ۲)، مملوک بودن عوضین(همان) مشخص بودن عمل و مدت آن (قصص آیه ۷۲) از دیگر شرایط کارگری از دیدگاه قرآن است.

قرآن احکامی برای کارگری و اجیر شدن بیان می کند که مهم ترین آن مساله لزوم و وجوب عقد اجاره (مائده آیه ۱) است. به این معنا که وفای به آن برای هر دو طرف کارگر و کارفرما لازم و ضروری است و می بایست پای بند عقد اجاره باشند.

در آداب اجاره و کار و کارگری نیز مطالب مهمی را قرآن مطرح می سازد که می توان به آسان گیری بر کارگر (قصص آیه ۷۲) رفتار شایسته (همان) قدرت و امانت داری (همان آیه ۶۲) اشاره کرد.

این دسته از احکام متوجه کارفرمایان و کارگران است اما بخشی از حقوق کارگری است که دولت متکفل به انجام آن است. مهم ترین امری که بر دولت اسلامی است توجه به مساله معیشتی کارگران، بازنشستگان و از کار افتادگان است که در شکل تکافل اجتماعی و تامین اجتماعی خودنمایی می کند. بر دولت است تا از بیت المال مسلمین زندگی کارگران بازنشسته و از کار افتاده را تامین کند و وسایل آسایش ایشان را در حد معقول و مقبول فراهم آورد.

مرکز فرهنگ و معارف قرآن

خلیل منصوری