عمر کوتاه تر در شیفت شب

مرگ ناشی ازکار زیاد که درزبان ژاپنی به آن Karoshi می گویند امروزه مورد توجه جوامع قرار گرفته است

مرگ ناشی ازکار زیاد که درزبان ژاپنی به آن Karoshi می‌گویند امروزه مورد توجه جوامع قرار گرفته است.

درایران نیز در سال‌های اخیر ساعت‌های طولانی کار در روز و شب خطر بیماری‌های حاد و مزمن را افزایش داده است.

سال‌های سال در فرهنگ ایرانیان، فردی که بیشتر اوقات زندگی خود را به کار و تلاش مشغول بوده و ساعات اندکی را به استراحت و خواب اختصاص می‌داد، از نظر دیگران فردی کوشا، باپشتکار و اراده به حساب می‌آمد.

این عقیده البته چندان بی‌ربط نیست. کسی که بیشترساعات زندگی خود را به کاروتلاش مشغول است قطعاً فردی کوشا و با اراده است ولی تحقیقات انجام شده درسال‌های اخیرنشان داده است این صفات مثبت یک علامت سؤال را درپشت خود پنهان کرده‌اند.آیا این فردبه اندازه کسی که درطول شبانه روز وقت کافی به استراحت و خواب خود اختصاص می‌دهد دارای سلامتی است؟

تحقیقات دانشگاه پنسیلوانیا نشان داده اگرفردی به مدت طولانی هرشب کمتر از شش ساعت بخوابد، مانند زمانی است که به مدت سه روز متوالی نخوابیده باشد. همچنین یک‌ساعت و نیم کمبود خواب در یک شب ۳۲درصد از هوشیاری فرد را کم می‌کند.

مطالعات فراوانی درباره اثر شبکاری برسلامتی انسان انجام ونتایج حاصله نشان دهنده آن است که کار در شب هم ازنظر جسمی و هم از نظر روحی برای انسان زیان آور است.

ارائه خدمات ۲۴ساعته در برخی ازسازمان‌ها مانند ادارات پلیس، مراکز آتش نشانی ، رادیو، تلویزیون، فرودگاه‌ها، مراکز درمانی و... امری اجتناب ناپذیراست.

بطورکلی بین ۲۰ تا ۱۶درصد کارها درساعت‌های غیر معمول (پنج بعدازظهرتا هشت صبح) یا (چهار بعد از ظهرتا هفت صبح) انجام می‌شود.

با این‌حال آمار نشان می‌دهد تنها ۱۰ درصد افراد برای انجام کار در شیفت شب داوطلب بوده و بین ۲۰ تا ۳۰ درصد مجبور به پذیرش شبکاری می‌شوند. این درحالی است که بیش از ۳۲ درصد از کارکنان مراکز درمانی درشیفت‌های ثابت شب مشغول به‌کاربوده و اطلاعات کمی درمورد نقش مهم و اساسی خواب درحفظ سلامتی خود دارند. تحقیقات صورت گرفته نشان دهنده کاهش عملکرد کارکنان از۴۶درصد به ۳۹درصد درشیفت‌های کاری ۱۲ساعته است.

کارکنان شیفتی میزان زیادی ازخدمات بهداشتی- درمانی را به ‌دلیل افزایش ابتلا به‌بیماری‌های مختلف و مرگ و میر ناشی ازآن، به‌خود اختصاص می‌دهند.

● ساعت بیولوژیکی بدن

ازعلل مهم بیماری‌های جسمی و روحی‌ناشی ازشیف کاری، اختلال در ریتم سیرکاردین یا ساعت بیولوژیکی سیستم‌های تنظیم کننده عملکرد بدن انسان است.

ریتم سیرکاردین یا ساعت بیولوژیکی، تنظیم ریتم‌های روزانه عملکرد فیزیولوژیک و سایکولوژیک انسان را به‌عهده دارد. نور به‌عنوان محرک اولیه درتنظیم و ایجاد اختلال در پیس‌میکر فوق شناخته شده است.

بدن انسان درطول روز توسط ساعت بیولوژیکی، درحداکثر عملکرد خود قرارگرفته و درشب به حداقل‌ترین میزان خود کاهش پیدا می‌کند. افراد شبکار مجبورند سیکل فوق را برعکس کرده و ساعت بیولوژیکی راطوری تنظیم کنند که شب رابه‌جای روز تصورکنند. درواقع شیفت‌های شب باریتم سیرکاردین تداخل داشته و بدن شبکاران دائماًدرحال مقاومت علیه ساعت بیولوژیکی وتمایل طبیعی به خواب درشب وفعال بودن در روز است.

این وضعیت را به نوعی طناب کشی (Tug-of-ware) تشبیه کرده‌اند که دریک طرف طناب ساعت بیولوژیکی قرارداشته و در طرف دیگر برنامه کاری فرد که هریک سعی می‌کنند بدن را به سمت خود بکشند. این حالت زمانی اتفاق می‌افتد که ساعت بیولوژیکی و سبک زندگی فرد دریک راستا نباشد.

● هورمون تاریکی

ملاتونین که به‌عنوان هورمون تاریکی شناخته شده نقش مهمی درتنظیم بیولوژیکی ریتم سیرکاردین داشته و انجام کار در شب و در معرض نور قرارگرفتن، باعث مهار ترشح ملاتونین از غدد Pineal هیپوفیز می‌شود.

بررسی سطح سرمی ملاتونین درشبکاران کاهش بارز این هورمون را بخصوص در ساعات نیمه شب (۲صبح) نشان می‌دهد. بنابراین حتی اگر فردی قبل از شبکاری خواب کافی داشته باشد این خواب محافظت کننده نخواهد بود و در نهایت ممکن است منجر به سندرم عدم تطبیق با شیفت کاری فرد شود.

سندرم عدم تطبیق باشیفت کاری

عملکرد اتونوم قلب تحت تأثیر سیکل خواب و بیداری است. هرگونه تغییردرکنترل اتونومیک قلبی ممکن است باعث افزایش خطرابتلا به بیماری‌های قلبی، سکته‌های مغزی و مرگ ناگهانی ناشی از شیف کاری شود.

بیش ازشش سال کاردائم درشیفت‌های شب، ۴۰ درصد خطر ابتلا به بیماری‌های قلب و عروق را در زنان افزایش می‌دهد که ازدلایل عمده آن، استرس ناشی ازتغییرات متناوب زمان خواب وبیداری ووقفه‌های مکررخواب درزمان استراحت به‌صورت ناخودآگاه پیدا می‌کند.

نبض وفشارخون به‌صورت طبیعی درشب بطورفاحشی کاهش پیدا می‌کند. محرومیت ازخواب شبانه ممکن است باعث ایجاد افزایش فشارخون شبانه شود.

دیابت و افزایش وزن به‌دلیل نداشتن زمان کافی برای آماده سازی غذای مناسب، استفاده ازمواد قندی و شیرین در هنگام انجام کار برای رفع خستگی، تغذیه نامناسب نداشتن فعالیت فیزیکی به‌دلیل خواب روز و ناتوانی در حفظ عادات غذایی و فعالیت‌های فیزیکی به‌دلیل ساعت‌های کاری غیر منظم از عوارض دیگر شبکاری است.

اثرشیفت کاری برتعادل اتونوم قلب بین زنان و مردان متفاوت بوده بطوری که کارکردن درشیفت‌های شب بطورطولانی مدت درمردان تون سمپاتیک و در زنان شبکارتون پاراسمپاتیک را متأثر می‌کند.

اندازه گیری سطح کاتاکولامین در ادرار و خون شبکاران نشان می‌دهد سطح فعالیت سمپاتیک در اثر شیفت کاری متأثرشده بطوری که کاردرشب باعث افزایش ترشح آدرنالین می‌شود.

کارکردن درشب‌های متوالی و بیش ازسه شب پشت سرهم باعث اختلال هورمونی می‌شود. به‌نظر می‌رسد علت این مسئله تطابق نداشتن زمان ترشح هورمون‌ها با برنامه کاری فرد است که درنهایت می‌تواند منجر به مشکلات سلامتی در فرد شود.

نتایج تحقیقات نشان می‌دهد سطح کورتیزول، پرولاکتین، تستسترون، هورمون رشد و ملاتونین در شبکاران کاهش یافته که ممکن است از علل نازایی و یا زایمان‌های دیررس باشد.

اختلال در خواب به‌دلیل ازهم گسیختگی ساعت بیولوژیکی، سوزش معده، اسهال، یبوست، گاستریت، زخم معده میگرن، سوزش چشم و سنگینی پلک‌ها، افزایش خطرابتلا به سرطان کولون و پستان، سفتی شانه‌ها، لرزش و ضعف ماهیچه‌ای، کاهش سیستم مقاومتی بدن و استعداد ابتلا به بیماری‌ها بخصوص سرماخوردگی‌های مکرر، افزایش میزان فراموشی و تکرار لغات، لکنت زبان، کاهش ۵۰ درصدی توانایی یادگیری مهارت‌ها، تغییرات شخصیتی، احساس تنها بودن به‌دلیل هماهنگ نبودن برنامه کاری با الگوی طبیعی جامعه، خستگی مزمن، تحلیل رفتگی، افزایش دو برابری خطاهای کاری، افزایش میزان تصادفات رانندگی به‌دلیل کاهش توجه ودقت و تأخیر در تصمیم‌گیری، افزایش میزان غیبت و تغییر محل کار و افزایش بیکاری ازعوارض دیگر شبکاری است.

● موارد ممنوع شبکاری

▪ سابقه اپی لسپی وتشنج

▪ بیماری‌های قلبی

▪ آسم

▪ دیابت

▪ فشارخون بالا

▪ زخم معده

▪ سندرم کولون تحریک پذیر

▪ اختلات روحی- روانی مانندافسردگی

● راهکارهای مقابله باخطرات

▪ برنامه ریزی برای خواب کافی ماننداستراحت وخواب قبل ازشروع کاردرشب (سه ساعت خواب قبل ازشروع شیفت ایده‌آل است) و امکان استراخت ۱۵-۱۰دقیقه‌ای هر۲-۱ساعت درطول کار.

▪ برای داشتن خواب کافی و مناسب پس ازشبکاری، استفاده ازمقداری شیرگرم، چای گیاهی و موز مؤثراست. این مواد غذایی با ترشح سروتونین باعث خواب می‌گردد.

▪ استفاده از قهوه را چهارساعت قبل ازپایان کارمتوقف کنید. قهوه بین ۱۵تا۴۵دقیقه پس از استفاده اثرگذار بوده و سه الی چهار ساعت اثرآن باقی می‌ماند. هنگام خواب ازچشم بند استفاده کنید. نور موجود در روز حتی ازپشت پلک‌های بسته قابل نفوذ بوده و مانع ترشح ملاتونین می‌شود. ازپرده‌های ضخیم درمحل خواب و تشک راحت استفاده کنید.

▪ از موزیک ملایم استفاده کنید.

▪ از افکار منفی بپرهیزید. اگر باتمام راهکارها، خوابتان نبرد، در بسترمانده و استراحت کنید.

▪ آگاه باشید که کمبود خواب باعث خستگی بیشتر، تحلیل رفتگی، استعداد ابتلا به بیماری‌ها و خطاهای کاری می‌شود.

▪ و نهایتاً این‌که افرادی که درشب کار می‌کنند طبق آمار طول عمر کوتاه‌تری داشته و به بیماری‌های بیشتری دچار می‌شوند.

▪ در واقع شما با کاردرشب، سال‌های زندگی خود را کوتاه می‌کنید.

مهرزاد باقری

مدرس دانشگاه علوم پزشکی ایران