تٲملی در باب مدیریت و ساختار اندیشگاه یا کانون تفکر

بعد از گذشت سالیان متمادی از تشکیل و فعالیت اندیشگاه ها, هنوز هم اکثر مردم تصورات عجیبی راجع به ماهیت اندیشگاه ها و شرایط و نوع فعالیت آن ها دارند

● سازمان چالاک

مطالبی که در ادامه می‌خوانید، برگرفته و خلاصه‌ای است که با عنوان ”اندیشگاه، حلقهٔ مفقودهٔ سیاست‌گذاری‌ها و تصمیم‌گیری‌های کشور“، در سایت اندیشگاه شریف (sharifthinktank.com) منتشر شده است.

● جایگاه اندیشگاه

بعد از گذشت سالیان متمادی از تشکیل و فعالیت اندیشگاه‌ها، هنوز هم اکثر مردم تصورات عجیبی راجع به ماهیت اندیشگاه‌ها و شرایط و نوع فعالیت آن‌ها دارند. اگر شناختی داشته باشند، اکثراً، اندیشگاه‌ها را مراکزی سری در برج‌های بلند، فوق‌العاده پیچیده و با آدم‌های عجیب و غریب و محل تولید فکر و دانش می‌دانند که به قول یک دانشجو، ”افراد در آنجا می‌نشینند و پول می‌گیرند تا فکر کنند.“ اندیشگاه‌ها به زبان ساده، مؤسسات سیاست‌پژوهی مستقل هستند.

در واقع می‌توان گفت که اندیشگاه‌ها همان مراکز مطالعاتی و پژوهشی هستند که ”مطالعات و تحقیقات کاربردی“ انجام می‌دهند. این مراکز، اندیشه‌ها، افکار، ایده‌ها و دانش مراکز دانشگاهی و پژوهشی را قابل استفاده می‌کنند و برای سیاست‌مداران و مدیران اجرائی کشور فرصت‌های مختلفی مهیار می‌کنند.

شایان ذکر است که امروزه اندیشگاه‌ها فقط پاسخگوی مسائل مدیران دولتی نیستند؛ بلکه به گسترهٔ وسیع‌تری از حوزه‌ها می‌پردازند. امروز آنان به مسائل و مشکلات حوزه‌های مختلف، مانند تجارت و کسب و کار، سیاست، فرهنگ و در یک کلام، مسائل مختلف جامعه می‌پردازند و برای رفع مشکلات این حوزه‌ها، سیاست‌های مناسبی را پیشنهاد می‌کنند.

● وضعیت و انواع اندیشگاه‌ها

وضعیت یک اندیشگاه از نظر زاویهٔ دید سازمانی و میزان توسعه به مراحل زیر تقسیم می‌شود:

▪ مرحلهٔ اول توسعه:

اندیشگاه نوپا است و بین ۱ تا ۵ نفر پژوهشگر تمام‌وقت دارد؛ علاوه بر آن، از نظر مالی نیز چندان قوی و پایدار نیست. اندیشگاه‌ها در صورت مناسب عمل کردن، به مرحلهٔ دوم توسعه می‌رسند.

▪ مرحلهٔ دوم توسعه:

اندیشگاه دیگر نوپا نیست و بیش از ۱۰ نفر پژوهشگر برجسته و تمام‌وقت دارد و دارای حمایت‌های مالی متعدد، تخصص بیشتر، فرصت‌های افزون‌تر و مشتریان فراوان است. در نتیجه، از توان مالی بیشتری برخوردار است. البته لازم است اندیشگاهی که در آستانهٔ چنین مرحله‌ای قرار دارد، سیستم مالی و مدیریتی خود را تغییر دهد.

▪ مرحلهٔ سوم و آخر توسعه:

در حال حاضر، بعضی از اندیشگاه‌های کشورهای اروپائی در این مرحله قرار دارند؛ یعنی سازمانی بزرگ با بودجه بسیار بالا هستند.

اندیشگاه‌ها را می‌توان از نظر ایدئولوژی و نوع رویکردشان به مسائل و از طریق مطالعهٔ مٲموریت‌شان، دسته‌بندی کرد.

▪ اندیشگاه‌های فاقد ایدئولوژی:

این اندیشگاه‌ها دارای ایدئولوژی مشخص و صریحی نیستند؛ یعنی هیچ موضع‌گیری خاصی نسبت به مسائلی که با آن مواجه می‌شوند، ندارند و صرفاً مسائل را از جهت ارزش مطالعاتی و فکری (نگاه علمی) و یا بعضاً مالی مورد بررسی و توجه قرار می‌دهند.

▪ اندیشگاه‌های دارای ایدئولوژی:

این اندیشگاه‌ها ایدئولوژی مشخصی دارند که نوع فعالیت‌ها و نحوهٔ عملکرد آنان را به وضوح تحت تٲثیر قرار می‌دهد. این اندیشگاه‌ها دو نوع هستند:

الف) اندیشگاه‌های محافظه‌کار، که به دغدغه‌های خاصی در زمینهٔ ارتقاء سیستم بازار آزاد، حکومت محدود، آزادی‌های شخصی، تجلیات مذهبی یا ارزش‌های سنتی خانواده می‌پردازند. در یک کلام می‌توان گفت که هدف این اندیشگاه‌ها حفظ و بهبود شرایط موجود است.

ب) اندیشگاه‌های آزاداندیش، که به دغدغه‌های ویژه‌ای در زمینهٔ به‌کارگیری سیاست‌ها و برنامه‌های دولت برای غلبه بر بی‌عدالتی‌های اقتصادی، اجتماعی و جنسی، فقر و رکود درآمدها، تلاش در راستای افزایش عدالت اجتماعی، توسعهٔ پایدار یا کاهش هزینه‌های دفاعی می‌پردازند. در یک کلام، اندیشگاه‌هائی دغدغه‌مند هستند؛ ولی آزادانه و براساس خواست خود به مسائل انسان دوستانهٔ ملی و جهانی می‌پردازند.

علاوه بر اینها، اندیشگاه‌ها را براساس روش پژوهش، نوع خروجی‌ها (کتاب، گزارش، تک‌نگاشت یا محصولات چندرسانه‌ای) و نحوهٔ عملکرد فرآیندهای سازمانی (نحوهٔ ساماندهی و سازماندهی کارکنان و تیم‌ها، نحوه گردش اطلاعات و دانش و تعامل افراد در سطح سازمان) نیز متمایز می‌کنند.

● روندهای جهانی در زمینهٔ فعالیت اندیشگاه‌ها

تغییرات محیطی (در سطح ملی و جهانی باعث شده است تا به مرور تغییراتی در عملکرد، حوزهٔ فعالیت، رشد کمی و کیفی، نوع نگاه و رویکرد اندیشگاه‌ها در سراسر جهان ایجاد شود. از جملهٔ مهمترین روندهائی که در ارتباط با فعالیت اندیشگاه‌ها وجود داشته است، می‌توان موارد زیر را برشمرد:

۱) گسترش اندیشگاه‌ها در کشورهای در حال توسعه:

از سال ۱۹۷۰، شاهد رشد چشمگیر اندیشگاه‌ها در کشورهای مختلف جهان (غیر از آمریکا) بوده‌ایم. از آن سال، پراکندگی جهانی اندیشگاه‌ها (که قبلاً بیشتر در آمریکا وجود داشتند) متوازن‌تر شده است و هم‌اکنون فقط یک‌سوم اندیشگاه‌ها در آمریکا قرار دارند. در این میان، کشورهای در حال توسعه نیز با درک اهمیت و جایگاه این مراکز در تصمیم‌گیری‌های مهم خود، با به‌کارگیری الگوی آمریکائی اندیشگاه‌ها، به تٲسیس انواع اندیشگاه‌ها در کشورهای خود پرداخته‌اند.

۲) افزایش تعداد اندیشگاه‌ها:

بر طبق مطالعات ریچ (۱۹۹۹)، فقط تعداد اندیشگاه‌های آمریکا بین سال‌های ۱۹۷۰ تا ۱۹۹۶، از ۶۰ مؤسسه به بیش از ۳۰۰ مورد افزایش یافته است. با در نظر گرفتن تغییر توزیع اندیشگاه‌ها در سطح جهان، این رقم در کل جهان نیز افزایش قابل توجهی یافته است. متٲسفانه چون تعریف جهانی و واحدی راجع به اندیشگاه‌ها و شرایط احراز این نام وجود ندارد و نیز اطلاعات کافی در ارتباط با اندیشگاه‌های موجود، در اختیار محققان قرار نمی‌گیرد، گزارش‌های متفاوتی راجع به تعداد آن‌ها منتشر می‌شود. به هر تقدیر، مؤسسهٔ نیرای ژاپن، ۹۰۰ اندیشگاه را در سطح جهان کشف کرده که توانسته است فقط در مورد ۳۲۰ مورد از آنان اطلاعات کافی به‌دست آورد.

۳) افزایش اندیشگاه‌های دارای ایدئولوژی نسبت به اندیشگاه‌های فاقد ایدئولوژی:

بر طبق بررسی‌های ریچ (۱۹۹۹)، بین سال‌های ۱۹۷۰ تا ۱۹۹۶، نسبت اندیشگاه‌های دارای ایدئولوژی به کل اندیشگاه‌های آمریکا از ۲۵ درصد (۱۴ مورد) به بیش از ۴ درصد (۱۶۵ مورد) افزایش یافته است.

۴) افزایش اندیشگاه‌های محافظه‌کار نسبت به اندیشگاه‌های آزاداندیش:

پژوهش‌های ریچ (۱۹۹۹) حاکی از آن است که تعداد اندیشگاه‌های محافظه‌کار در آمریکا نسبت به اندیشگاه‌های آزاداندیش افزایش یافته است. علاوه بر این، اندیشگاه‌های محافظه‌کار (که تعدادشان دو برابر است) توانسته‌اند بیش از ۳ برابر اندیشگاه‌های آزاداندیش، بودجه و منابع مالی جذب کنند. بسیاری از اندیشگاه‌های محافظه‌کار (به‌خصوص مؤسسات تازه تٲسیس) که بیشتر به بازار کار خود و کسب درآمد می‌اندیشند، می‌کوشند تا مٲموریت‌شان را گسترش دهند و خدمات کاملی در آن حوزه به مشتریان خود ارائه کنند و آنان را در کل فرآیند تصمیم‌گیری‌شان همراهی کنند.

در نهایت می‌توان گفت که اندیشگاه‌های محافظه‌کار، استراتژی‌های مشخصی در راستای بازاریابی، فروش ایده‌ها و پژوهش‌های خود و همچنین کسب وجهه، نفوذ و تٲثیرگذاری بر سیاست‌ها دارند. در مقابل اندیشگاه‌های آزاداندیش نیز می‌کوشند تا بیشتر در معرض عموم قرار گیرند و از طریق جذب مخاطبان عمومی فراوان، بودجه‌های مورد نیاز خود را تٲمین کنند. لازم به ذکر است که اندیشگاه‌های آزاداندیش بیشتر بر موضوعات و مسائل مورد علاقهٔ خودشان که در انتخاب آن‌ها چندان تحت فشار مشتری نیستند، متمرکز می‌شوند.

۵) افزایش تنوع اندیشگاه‌ها و تخصص‌گرائی:

مطالعات نشان می‌دهد که امروزه به‌دلیل گسترش روزافزون زمینه‌های مختلف علم و دانش و پیچیده‌تر شدن مسائل و رخدادها، شاهد ظهور اندیشگاه‌ها در حوزه‌های بسیار مختلف و متنوعی هستیم.

محمدرضا میرزاامینی

مدیر اندیشگاه شریف

---