تجار در عصر مشروطه

● نقدی بر كتاب «تجار، مشروطیت و دولت مدرن»

كتاب «تجار، مشروطیت و دولت مدرن» نوشته دكتر سهیلا ترابی فارسانی پژوهشی است كه به بررسی نقش تجار در انقلاب مشروطیت ایران و سال های پس از آن تا روی كار آمدن دولت پهلوی پرداخته است. این كتاب دربردارنده یك بخش مقدماتی و سه بخش اصلی است. نویسنده كتاب در بخش مقدماتی اثر خود در قالب سه فصل، مباحثی چون روند تحولات تجاری ایران در قرن نوزدهم میلادی، وضعیت اجتماعی تجار و مناسبات آنان با حاكمیت و روشنفكران و مسائل اقتصادی اجتماعی تجار در سال های پیش از مشروطیت را تشریح كرده است.

بخش اول این كتاب در قالب پنج فصل، كوششی است برای بررسی موقعیت و نقش تجار از جنبش مشروطیت تا جنگ جهانی اول. فصول مختلف بخش اول مباحثی چون نقش تجار در استقرار مشروطیت و استقرار نهادهای مدرن از آغاز انقلاب مشروطه تا جنگ جهانی اول را دربرگرفته است. فصول سه گانه بخش دوم كتاب تلاشی است برای بررسی موقعیت و نقش تجار در سا ل های پس از جنگ جهانی اول و در فصول چهارگانه بخش سوم این كتاب، نقش و فعالیت های تجار در جهت استقرار دولت متمركز و نهادهای مدرن و علل حمایت آنان از به قدرت رسیدن رضاخان و تشكیل دولت پهلوی مورد بررسی قرار گرفته است.

بنا به نوشته نویسنده كتاب، انگیزه اصلی این پژوهش در وهله نخست پاسخ به این پرسش است كه «آیا تجار پس از پیروزی انقلاب مشروطیت توانستند به خواست های خود دست یابند ... پاسخی از این دست كه جنبش مشروطیت تا چه درجه ای خواست ها و نیازهای تجار را برآورده ساخت تا چه اندازه شرایط سیاسی و به تبع آن شرایط اقتصادی اجتماعی را به سود آنان دگرگون كرد و نیز این مطلب بسیار مهم كه حضور شخصیت تاثیرگذاری همچون رضاخان به چه شكلی در رویكرد تجار به سه مولفه پیش گفته حكومت متمركز قانونمند، استقرار نهادهای مدرن و مردم سالاری كه تحقق آنها هدف اصلی انقلاب مشروطیت بود، تاثیر گذاشت» ص۱۴ نویسنده كتاب همچنین با این ادعا كه هرچند «بسیاری از پژوهشگرانی كه در مورد جنبه های گوناگون جنبش مشروطیت قلم زده اند به حضور تجار در این جنبش اشاره كرده اند، ولی هیچ یك به این مبحث كه آیا تجار پس از پیروزی انقلاب مشروطیت توانستند به خواست های خود دست یابند، پاسخی نداده اند» ص۱۴ در واقع از تلاش نوآورانه ای در این كتاب خبر می دهد. سپس نویسنده كتاب، همه تلاش خود و بخش عمده ای از كتاب خود را برای پاسخ به پرسش هایی كه به ادعای وی در آثار تاكنون منتشر شده هیچ یك از نویسندگان و پژوهشگران انقلاب مشروطه به آنها توجه نشده است و انگیزه اصلی نویسنده در شكل گیری و ارائه این پژوهش است به كار گرفته است تا به اثبات فرضیه اصلی كتاب بپردازد.

همان گونه كه نویسنده كتاب تاكید كرده است «فرضیه اصلی این پژوهش این نكته است كه مداخله تجار در جنبش مشروطیت برای تحقق سه مولفه حكومت متمركز قانونمند، استقرار نهادهای مدرن و مردم سالاری بوده است. اما جنبش مشروطیت پس از پیروزی و در پی مشكلات ساختاری و موانع خارجی به موفقیت لازم دست نیافت. حكومت متمركز متحقق نشد، نهادهای مدرن نیم بند و مردم سالاری محدود از عهده خواست های تجار برنیامد. پس از دوره اول مجلس، تجار از صحنه سیاسی خارج شدند، تندروی های اوایل جنبش و عملكرد انجمن ها، تجار را تا حدودی به شیوه مردم سالاری بدبین كرد.

رویدادهای سال های بعد و جنگ بین الملل بر وخامت اوضاع افزود و زمینه تغییرات جدید سیاسی و اصلاحات نوین را فراهم كرد. از این رو تجار مجددا در دوره فعالیت رضاخان در كسب قدرت، طلیعه استقرار نهادهای مدرن و حكومت متمركز را در شخص وی بازیافتند و از به قدرت رسیدن وی حمایت كردند. تجار در این مقطع زمانی بر سر مردم سالاری مصالحه كردند تا به دو هدف دیگر خود دست یابند. این پژوهش به دنبال بیان این مبحث اصلی است كه تجار تقاضا های مشخصی از جنبش مشروطیت داشتند كه به دلیل برآورده نشدن آنها و ناكارآمدی نهادهای برآمده از جنبش مشروطیت، پیگیری این خواست ها را در روی كار آمدن پهلوی جست وجو كردند.»صص ۱۵ و ۱۶

دقت در متن كتاب به روشنی نشان می دهد كه نویسنده برای اثبات درستی فرضیه اصلی كتاب خود به استناد مدارك، اسناد و شواهد فراوانی كه به كار گرفته موفق بوده است. از آن جایی كه اعتبار هر پژوهش تاریخی تا حدود زیادی به اعتبار منابع مورد استفاده پژوهشگر و چگونگی استفاده از آنها بستگی دارد، بدون تردید سهیلا ترابی با استفاده درخور تحسین از منابع فراوان و غالبا منابع اصلی و دست اول و به ویژه برخی از اسناد و مداركی كه در این اثر برای اولین بار منتشر شده است، پژوهشی جامع و سودمند را تدوین كرده و ارائه داده است.

اما اگر بپذیریم ارزش و اعتبار یك پژوهش تاریخی محدود به اعتبار منابع مورد استفاده نبوده و بلكه استنتاج های علمی و تحلیل های نو و طرح پاسخ های جدید در جهت اصلاح یا تمامی نظریه های موجود از الزامات یك پژوهش نوآورانه مهم ترین معیار سنجش اعتبار علمی یك اثر پژوهشی است، متاسفانه و منصفانه باید گفت فرضیه اصلی نویسنده در این كتاب، به رغم درست بودن آن، یكسره خالی از نوآوری و دستاوردهای جدید پژوهشی است. ادعای نویسنده كتاب درباره نو بودن دستاوردهای پژوهشی اش، تا حدود زیادی از مقوله ادعای های پرشور اما بی اساسی است كه پیوند چندان نزدیكی با واقعیت ندارد.

آگاهی به بررسی های تاكنون انجام شده درباره انقلاب مشروطیت ایران از این واقعیت خبر می دهد كه همه فرضیه اصلی ارائه شده در كتاب«تجار، مشروطیت و دولت مدرن» با درجات متفاوتی از شرح و تفصیل و با بیان گوناگون در آثار و دیدگاه های ارائه شده از سوی نویسندگان و پژوهشگرانی چون فریدون آدمیت، هما ناطق، محمد علی همایون كاتوزیان، چارلز عیسوی، سیروس غنی، احمد اشرف، علیرضا ملائی توانی و ماشاءالله آجودانی طرح شده و مورد بررسی قرار گرفته است. به شیوه نمونه ای نگاه شود به: علیرضا ملائی توانی، مشروطه و جمهوری، چاپ اول، تهران، انتشارات گستره، ۱۳۸۱، صص۱۴ ، ۵۸۵ ، ۵۸۶ و ۵۸۹ و نیز: ماشاءالله آجودانی، مشروطه ایرانی، چاپ پنجم، تهران، نشر اختران، ۱۳۸۳، ص ۴۴۱.

اینكه نویسنده كتاب «تجار، مشروطیت و دولت مدرن» به استناد مستندات، منابع، مدارك و شواهد مورد پژوهش خود به نتایج مشابه از پیش گفته در آثار پیشینیان برسد، به خودی خود یك ایراد به شمار نمی آید، اما محدود شدن یك اثر پژوهشی به نتایج و دستاوردهای هر چند درست اما تكراری، بدون دستیابی به نتایج و تحلیل های نوآورانه تكمیلی و احیانا اصلاحی جدید از یك سو و در همان حال مدعی نوآوری بودن از سوی دیگر، ایراد بزرگی است كه آن اثر را تا حدود زیادی از اصالت و اعتبار علمی دور می سازد ایرادی كه در كتاب سهیلا ترابی اتفاق افتاده است. فكر می كنم به دور از اخلاق نویسندگی و روحیه علمی است كه نویسنده ای به رغم آن فرضیه ای كه انگیزه اصلی شكل گیری كتابش را موجب شده است، وامدار دیگران باشد و در همان حال با نادیده گرفتن تلاش و دستاوردهای پژوهشی پیشینیان خود، آن هم بی آنكه سرمایه و دستاوردهای علمی درخشان جدیدی بر آن دستاوردها بیفزاید، مدعی بی سابقه بودن و نوآوری نتایج و دستاوردهای كتاب خود شود.

لطف الله آجدانی

سهیلا ترابی فارسانی

نشر: تاریخ ایران

چاپ اول ۱۳۸۴