آغاز یک مسیر طولانی

چشم انداز بلندمدت بیوتکنولوژی در ایران

بیوتکنولوژی یا زیست فناوری، شاخه یی از فناوری است که بر پایه زیست شناسی بنا شده و در ارتباط با کشاورزی، غذا، تولید دارو و کشف روش هایی فناورانه برای بهبود سطح سلامت بشر است.

کنوانسیون سازمان ملل متحد در تنوع بیوتکنولوژیک، این علم را در یک جمله ساده تعریف می کند؛ «هرگونه به کارگیری فناوری با استفاده از سیستم های زیست شناسی، ارگانیسم های زنده و سایر مشتقات آن که محصولاتی را برای استفاده یی مرتبط، تولید یا دچار تغییر کند.»

در قرن بیست و یکم، بیوتکنولوژی به نوعی برای اشاره به مهندسی ژنتیک استفاده می شود، که البته یک کاربرد وسیع تر دارد و هرگونه ایجاد تغییر در ارگانیسم های زنده برای ارائه خدمتی تازه به آینده بشر را شامل می شود.

بیوتکنولوژی، شاخه های مختلفی را دربرمی گیرد که ایمونولوژی، بیوتکنولوژی کشاورزی، مولکولی، دارویی و غذایی از آن جمله است. کنوانسیون سازمان ملل در تنوع بیوتکنولوژیکی که اختصاراً به عنوانBiodiversity Convention شناخته می شود، در سال ۱۹۹۲ در ریو دو ژانیرو برزیل معرفی شد و غیر از عراق، آندورا، واتیکان، سومالی و ایالات متحده امریکا، همه کشورهای دنیا عضویت در آن را پذیرفته اند.

این علم به نسبت سایر شاخه های زیست شناسی و فناوری، یک رشته نوپا و تازه کار است و به همان نسبت در ایران نیز از علوم کمتر شناخته شده محسوب می شود، با این حال برخی از موسسات و مراکز تحقیقاتی علمی که غیر از فعالیت های تولیدی و اقتصادی، در زمینه بیوتکنولوژی و توسعه آن، پروژه های علمی و بین المللی اجرا می کنند نیز در کشور ما فعال هستند. از جمله انستیتو پاستور ایران که یک موسسه تحقیقاتی و پژوهشی شناخته شده در حوزه بیوتکنولوژی محسوب می شود و از سال ۱۹۲۰ میلادی و طی یک پروژه مشترک علمی بین دولت های ایران و فرانسه تاسیس شد.

متاسفانه کشور ما از لحاظ تعداد مقالات پژوهشی در حوزه بیوتکنولوژی، جایگاه قابل توجهی در سطح جهان و آسیا ندارد و در بین ۴۰ کشور نخست قرار گرفته و به صورت دقیق تر، در رتبه هشتم آسیا قرار دارد. با این حال، نتایج برخی پژوهش ها، اختراعات و دستاوردهای دانشمندان ایرانی در این عرصه، برای آینده امیدوارکننده است و نوید روزهای بهتری را می دهد.

از جمله جدیدترین این دستاوردهای ملی، اخیراً در یک پروژه مشترک به دست آمده و طی آن، پژوهشگران دانشگاه تربیت مدرس با همکاری سازمان انتقال خون ایران، موفق به تبدیل سلول های بنیادی مغز استخوان به سلول های کبدی روی داربست سه بعدی نانو الیاف شدند.

نارسایی شدید کبدی، یکی از بیماری های صعب العلاج شناخته شده است و پیوند کبد برای بیماران مبتلا به این درد، آخرین راه درمان به حساب می آید. از همین رو مراکز پژوهشی مختلف همواره به دنبال استفاده از سلول های بنیادی برای تبدیل به سلول های کبدی هستند که ساختار دوبعدی استفاده شده تاکنون به علت از بین رفتن کامل کبد به عنوان محل رشد سلول های جدید موفقیت چندانی را نصیب پژوهشگران نکرده است.

به گفته دکتر «سمیه کاظم پور» که دانش آموخته دانشکده علوم پزشکی دانشگاه تربیت مدرس است، در این پژوهش، ابتدا سلول های بنیادی مزانشیمی از مغز استخوان جداسازی شده و روی داربست پلیمری سه بعدی در مقیاس نانو که برای این تحقیق در مرکز فناوری بن یاخته تهیه شده بود، قرار داده شد.

نتایج به دست آمده از کشت سلولی بیانگر تبدیل موفقیت آمیز سلول های بنیادی به سلول های کبدی بود و نشان می داد که این سلول ها توانایی ترشح نشانگرهای کبدی را داشتند.

در حال حاضر روابط بین المللی ایران در زمینه بیوتکنولوژی با کشورهایی همچون آلمان، فرانسه، سوئیس، ونزوئلا و در سطح آسیا با کشورهایی همچون مالزی، اندونزی و سوریه برقرار است و برخی از دانشگاه های سراسری از جمله دانشگاه تهران، دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه علوم پزشکی مشهد، دانشگاه گرگان، دانشگاه کردستان، دانشگاه رازی کرمانشاه، دانشگاه مازندران و بسیاری از شعبه های دانشگاه آزاد اسلامی در سراسر کشور نیز دوره های تحصیلی این رشته در مقاطع گوناگون را ارائه می کنند.

هرچند که علم نوپای زیست فناوری در ایران برای ادامه راه خود با چالش های فراوانی روبه رو است، اما تشکیل ستاد ویژه بیوتکنولوژی که دو ماه پیش با دستور رئیس جمهور اتفاق افتاد، نقطه امیدی بود که آینده را برای بومی سازی و شکوفایی کامل این فناوری تاثیرگذار و پرمنفعت در ایران روشن کرد.

توانایی دانشمندان ایرانی برای تولید داروهایی همچون آیمود، گاما اینترفرون و آنژی پارس که بیماری های صعب العلاج از جمله ایدز، سرطان و زخم پای بیماران دیابتی را درمان می کنند و به کمک زیست فناوری ساخته شده اند، در حال حاضر بخش عمده و مهمی از دارایی ملی ما در عرصه بیوتکنولوژی را تشکیل می دهد و با توجه به اخباری که به صورت پراکنده از برخی دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی کشور در زمینه برنامه های آتی آنها در توسعه بیوتکنولوژی شنیده می شود. به نظر می رسد این علم راه خود را برای حرکت به بهترین سطوح پیشرفت و توسعه پیدا کرده است.

سیدایمان ضیابری