بحران زیست محیطی تهدیدکننده توسعه پایدار کره زمین

پیام اجلاس بین المللی سازمان ملل در ریو دو ژانیرو

در حال حاضر، «توسعه پایدار»، یک انتخاب نیست؛ بلکه تنها راهی است که به تمامی بشریت امکان می‌دهد در زندگی شرافتمندانه در این سیاره، یعنی تنها سیاره‌ای که در اختیار داریم(!)، سهیم باشند.

این جمله «شازو کانگ» دبیر کل کنفرانس ریو+۲۰، چشم‌انداز اهداف این اجلاس بین‌المللی را به خلاصه‌ترین شکل ممکن بیان می‌کند.

تولد عبارت «توسعه پایدار»، به کنفرانسی موسوم به «اجلاس سران زمین» مربوط می‌شود، کنفرانسی که ۲۰ سال پیش با تمرکز ویژه بر محیط زیست و توسعه ملل متحد، در شهر ریودوژانیرو برگزار شد و با افزودن عبارت «توسعه پایدار» به مجموعه اصطلاحات رایج اقتصادی، فصل جدیدی در تاریخ تمدن بشری گشود.

«توسعه پایدار» یعنی پاسخگویی به نیازهای نسل کنونی، بدون به خطر انداختن توانایی نسل‌های آینده برای رفع نیازهای خود؛ فرآیندی که به معنای پیشبرد و تحقق هم‌زمان توسعه اقتصادی و توسعه اجتماعی با رعایت ملاحظات زیست‌محیطی تعریف می‌شود و از سه رکن اساسی تشکیل شده است: توسعه اقتصادی، توسعه اجتماعی و حفاظت از محیط زیست:

پیوستگی زندگی مادی و معنوی انسان با «طبیعت»، امری قطعی بوده که زمینه‌ساز تعالی و پیشرفت بشر تلقی می‌شود. طبیعت سرشار از مواهب الهی، علاوه بر اینکه منابع فراوانی را در اختیار بشر قرار داده، الهام‌بخش عناصر اصلی رشد معنوی او نیز به شمار می‌رود و لذا پیوستگی سلامت انسان و سلامت طبیعت، موضوعی است که از دیرباز به صورت مشترک مورد توجه و اهمیت خاص همه جوامع قرار داشته است. به این لحاظ حفاظت از محیط‌ زیست را باید یک امر حیاتی تلقی کرد.

امروزه «رشد جمعیت» و نیز شتاب گرفتن «توسعه صنعتی»، منجر به برداشت بی‌رویه از منابع طبیعی و به مخاطره انداختن محیط‌ زیست شده است. با سرعت گرفتن این روند تخریب، نگرانی‌هایی در سطح ملی، منطقه‌ای و جهانی بروز یافته است به طوری‌که در کنار لزوم انجام فعالیت‌های مرتبط با توسعه ‌اقتصادی، توجه به محیط زیست و منابع طبیعی نیز ضرورت یافته است.

این نگرانی‌ها ضرورت همکاری‌های بین‌المللی با هدف بهبود وضعیت محیط زیست را به دنبال داشته و در همین راستا حدود ۲۰ سال پیش کنفرانسی درباره محیط زیست و توسعه ملل متحد موسوم به «اجلاس سران زمین» در سال ۱۹۹۲ میلادی (۱۳۷۱ شمسی) در شهر ریودوژانیرو برگزار شد. کنفرانسی که طی آن واژه «توسعه پایدار» متولد و فصل جدیدی در تاریخ تمدن بشری گشود. توسعه پایدار به معنی پیش‌برد و تحقق همزمان توسعه اقتصادی و توسعه اجتماعی با رعایت ملاحظات زیست‌محیطی تعریف می‌شود.

پایداری در توسعه، یعنی پاسخگویی به نیازهای نسل کنونی، بدون به خطر انداختن توانایی نسل‌های آینده برای رفع نیازهای خود. توسعه پایدار به عنوان اصول راهنمای بلند مدت برای دستیابی به اهداف توسعه اقتصادی جهانی، از سه رکن اساسی تشکیل شده است: توسعه اقتصادی، توسعه اجتماعی و حفاظت از محیط زیست.

از هنگام انتشار گزارش «کمیسیون برونتلند» [۱] تاکنون صدها پژوهشگر و دانشمند برجسته، تعاریف خود را از توسعه پایدار ارائه کرده‌اند. سال گذشته دانشگاه کلمبیا پیشنهادی مبنی بر تدوین اهداف توسعه پایدار (SDGs) مطرح کرد که مورد توجه جامعه جهانی قرار گرفت، این سرفصل‌ها مبارزه با فقر، تغییر الگوی مصرف، ترویج پایداری در توسعه سکونت‌گاه‌های انسانی، تنوع زیستی و جنگل‌ها، اقیانوس‌ها، منابع آب، پیشبرد امنیت غذایی و انرژی (شامل انرژی‌های تجدیدپذیر) را شامل می‌شوند.

رسیدن به اقتصادی سبز و نیز سیاست‌گذاری به منظور «فقرزدایی پایدار»، از جمله مهم‌ترین مباحثی است که به طور هم‌زمان در بحث توسعه پایدار به آن توجه می‌شود. اینکه چگونه می‌توان به «اقتصادی سبز» مبتنی بر استانداردهای زیست محیطی توسعه پایدار دست یافت و چگونه با پشتیبانی از کشورهای در حال توسعه می توان راهکاری یافت تا این کشورها با رعایت اصول زیست محیطی به سمت فقرزدایی و توسعه‌ای پایدار حرکت کنند، نیازمند بهبود هماهنگی‌های بین‌المللی برای یافتن راهکارهای عملی در این زمینه است.

● ضرورت رسیدن به وفاق بین‌المللی

در حال حاضر نیمی از مردم دنیا در شهرها زندگی می‌کنند و طی دو دهه آینده نزدیک به ۶۰ درصد جمعیت جهان – یعنی ۵ میلیارد نفر – شهرنشین خواهند بود [۲]. افزایش نامتناسب جمعیت شهری، در فقدان سیاست‌های مناسب کنترل آلودگی هوا در بسیاری از شهرهای جهان، پیامدهایی نظیر افزایش آلودگی هوا در شهرها و نیز افزایش تولید گازهای گلخانه‌ای را برای زندگی انسان‌ها به ارمغان آورده است. افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای همچنان ادامه دارد و چنانچه تغییر آب و هوا به صورت کنترل نشده ادامه یابد، بیش از یک سوم همه انواع شناخته شده گیاهان و جانوران ممکن است منقرض شوند.

براساس گزارش جدید گروه حفاظتی صندوق حیات وحش جهان (WWF) که گزارش «سیاره زنده» [۳] نام گرفته است، ۱۰ کشور بیشترین میزان آلودگی کربنی و اثرات مخرب زیست محیطی را از خود به جای گذاشته‌اند. این گروه به مقایسه میزان مصرف منابع تجدیدپذیر انرژی در برابر ظرفیت تولید منابع تجدیدپذیر در هر کشور پرداخته‌اند و براساس این لیست کشورهایی که بیشترین ردپای مخرب زیست محیطی و آلودگی کربنی را از خود به جای گذاشته‌اند، به ترتیب قطر، کویت، امارات متحده عربی، دانمارک، ایالات متحده آمریکا، بلژیک، استرالیا، کانادا، هلند و ایرلند هستند.

در حال حاضر میزان مصرف منابع انرژی توسط انسان‌ها، ۵۰ درصد بیشتر از آن است که زمین بتواند آن را جایگزین یا ترمیم کند،‌ به بیانی دیگر برای تغذیه پایدار میزان مصرف سالانه انسان‌ها از منابع انرژی زمین، به یک و نیم سیاره نیاز است! اگر سیاست مناسبی برای کنترل نرخ رشد مصرف انرژی صورت نگیرد، این میزان در سال ۲۰۳۰، به دو سیاره خواهد رسید [۴].

جهان، اکنون ۷ میلیارد نفر جمعیت دارد که پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۵۰ این رقم به ۹ میلیارد نفر برسد. اگر حالا نتوانیم به قدر کافی به این چالش‌های اساسی رسیدگی کنیم، در آینده پیامدهای ناگوارتری از جمله فقر و بی‌ثباتی بیشتر و نیز سیاره‌ای ویران به جای خواهد ماند.

اگر قرار باشد دنیایی قابل زندگی برای فرزندان و نوادگان خود باقی بگذاریم، لازم است از هم‌اکنون با چالش‌های نابودی محیط زیست برخورد کنیم. در عین حال می‌توان گفت که دست کم بخشی از راه‌حل مشکلات و موانع بر سر راه توسعه پایدار- از جمله چالش‌های مربوط به شهرها، انرژی، آب، غذا و زیست‌بوم‌ها- شناخته‌شده هستند.

برای مثال گسترش استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر، می‌تواند میزان کربن و آلودگی داخلی و بیرونی را به حد چشمگیری کمتر ساخته و درعین حال به رشد اقتصادی کمک کند. همچنین با مدیریت بهتر جنگل‌ها و جلوگیری از رشد فعالیت‌های منجر به

«جنگل زدایی»، می‌توان علاوه بر برخورداری از تنوع زیستی و نیز آب سالم و منابع دارویی که از درختان جنگل به دست می‌آید، از خسارت عظیم ناشی از تولید گازهای گلخانه‌ای جلوگیری کرد. به طوری‌که تخمین زده می‌شود کاهش سرعت تخریب جنگل‌ها به نصف میزان کنونی تا سال ۲۰۳۰، مانع از بروز خسارت ۳۷ میلیارد دلاری ناشی از تولید گازهای گلخانه‌ای می‌شود [۵].

همچنین می‌توان با اصلاح روش نگهداری و مدیریت منابع آب، در برابر بیابان‌زایی ایستادگی کرد و کمک شایانی به توسعه پایدار نمود. از سوی دیگر محافظت از اقیانوس‌ها در برابر ماهیگیری بی‌رویه نیز، مانع از ویران‌سازی زیست‌بوم‌های دریایی و عوارض نامطلوب تغییر آب و هوایی در نقاط مختلف کره زمین می‌شود.

● اقدامات صورت‌گرفته طی ۲۰ سال گذشته

۲۰ سال از زمان برگزاری «همایش زمین» در شهر ریودوژانیرو می‌گذرد و طی این اجلاس سران کشورهای جهان در سال ۱۹۹۲ سه سند جامع «اعلامیه ریو»، «دستور کار ۲۱» و «بیانیه اصول جنگل» را به عنوان نوعی نقشه راه برای تجدید نظر در تعریف رشد اقتصادی پایدار، پیش‌برد عدالت اجتماعی و حصول اطمینان برای حفاظت از محیط زیست مورد تصویب قرار دادند.

در این مدت و براساس مصوبات فوق، تاکنون ۹ گردهمایی مهم بین‌المللی مرتبط با توسعه پایدار برگزار شده‌اند. در این دوره زمانی همچنین شش ابزار حقوقی مهم زیست‌محیطی بین‌المللی مورد تصویب قرار گرفته و برای دولت‌هایی که به‌تدریج به آن پیوستند، الزام‌آور شده‌ است. تشکیل کمیسیون توسعه پایدار ملل متحد و تقویت تشکیلات جهانی محیط‌ زیست، از دیگر دستاوردهای «همایش زمین» بود. هم‌اکنون اتحادیه اروپا و بعضی کشورهای در حال توسعه با تأکید بر واژه جدید «اقتصاد سبز» سعی دارند وزن بیشتری به محیط‌زیست در اقتصاد آینده جهان بدهند.

این در حالی است که اکثریت کشورهای در حال توسعه همچنان توسعه و رشد اقتصادی را در اولویت ملی خود قرار داده‌اند و به بیان دیگر سطح توسعه اقتصادی آنها به اندازه‌ای نیست که اقتصادشان لطمه جدی به محیط زیست وارد کند. همچنین آمریکا هنوز نگران آن است که اتخاذ سیاست‌های دوستدار محیط زیست، اثرات منفی بر اقتصاد عظیم این کشور بر جای گذارد.

از سوی دیگر تنها ۳ سال به زمان تعیین‌شده برای تحقق اهداف «سند توسعه هزاره سازمان ملل» (MDGs) که در سال ۲۰۰۰ به تصویب کشورهای جهان رسیده بود، باقی مانده است. با توجه به زمان اندک باقی‌مانده تا سال ۲۰۱۵ به نظر می‌رسد کشورهای جهان نیازمند تنظیم سند دیگری هستند تا با اهداف و رویکردهای مشترک برای حل مشکلات جهانی زیست محیطی گام بردارند.

در چنین شرایطی با موافقت سازمان ملل، کنفرانس توسعه پایدار ملل متحد موسوم به «ریو+۲۰» به مدت ۳ روز از ۳۱ خردادماه تا دوم تیرماه امسال با شرکت تعداد قابل توجهی از سران کشورها، نمایندگان سازمان‌های بین‌المللی، تشکل‌های مردم‌نهاد و جوامع دانشگاهی در شهر ریودوژانیروی برزیل برگزار شد. موضوعات کلیدی مورد بررسی در این کنفرانس، شامل «اقتصاد سبز» در چارچوب توسعه پایدار، سیاست‌گذاری به منظور محو «فقر شدید» و در نظر گرفتن ساختار جدیدی برای «پیشبرد توسعه پایدار» بود [۶].

در پایان این کنفرانس، یک سند سیاسی صادر شد که در آن تعهدات سیاسی دولت‌ها نسبت به تحقق توسعه پایدار ذکر شده است. این اعلامیه ۵۰ صفحه‌ای تحت عنوان «آینده‌ای که می‌خواهیم»، از مبارزه علیه فقر به مثابه مهمترین هدف آینده نام می‌برد. در این اعلامیه تعهد به رونق اقتصادی با رهیافت توجه به دوام منابع زیست محیطی جهانی و نیل به اهداف «سند توسعه هزاره ملل متحد» تا سال ۲۰۱۵ نیز، مورد توجه قرار گرفته است [۷].

«توسعه پایدار یک انتخاب نیست! بلکه تنها راهی است که به تمامی بشریت امکان می‌دهد در زندگی شرافتمندانه در این سیاره، یعنی تنها سیاره‌ای که در اختیار داریم(!)، سهیم باشند.» این جمله‌ای است که «شازو کانگ» دبیر کل کنفرانس «۲۰+Rio» گفت و ادعا کرد این کنفرانس به نسل ما امکان می‌دهد این مسیر را انتخاب کند. هنوز باید منتظر نتایج عملی و اجرایی اجلاس «۲۰+Rio» بود.

به هر روی امنیت، سلامت و رفاه نسل‌های کنونی و آینده هم در سطوح ملی کشورها و هم در سطح بین‌المللی نیازمند به‌کارگیری کلیه امکانات انسانی و مادی است. جمعیت رو به رشد جهان برای پاسخگویی به نیازهای کنونی خود و همچنین آماده‌سازی زمینه‌ها و بسترهای مناسب برای پاسخگویی به نیازهای نسل‌های آینده، نیازمند عزم قاطع رهبرانی است که منافع

دراز مدت جوامع خود را فدای محاسبات کوتاه‌مدت نخواهند کرد. وسوسه دستیابی به رشد اقتصادی سریع، بدون در نظر گرفتن کلیه جنبه‌های نظری و عملی توسعه پایدار می‌تواند ضرباتی جبران‌ناپذیر برای جامعه جهانی در پی داشته باشد.

سمیه کریمی

ارجاعات:

[۱]: کمیسیون جهانی سازمان ملل متحد درباره توسعه و محیط زیست، گزارش برونتلند در پایان این کمیسیون منتشر شد:

http://en.wikisource.org/wiki/Brundtland_Report

[۲]: برنامه «اسکان بشر» سازمان ملل متحد:

http://www.unhabitat.org/categories.asp?catid=۹

[۳]: مشروح گزارش «سیاره زنده» و آمارهای تکمیلی درباره میزان مصرف سوخت‌های فسیلی و تولید گازهای گلخانه‌ای و به ویژه میزان آلایندگی کربنی ۱۰ کشور نخست در دنیا را در اینجا می‌توانید مطالعه کنید:

http://wwf.panda.org/about_our_earth/all_publications/living_planet_report/۲۰۱۲_lpr/

[۴]: در این وب‌سایت که «ساعت زمین» نام دارد،

می‌توانید میزان رشد جمعیت زمین، تولید گازهای آلاینده، نابودی جنگل‌ها، استخراج نفت، میزان تولید زباله در آمریکا و دیگر شاخص‌های مهم در زمینه مصرف منابع طبیعی،آلودگی محیط زیست و ابتلا به بیماری‌ها را به طور لحظه به لحظه در مقیاس صدم ثانیه ملاحظه کنید: http://www.poodwaddle.com/clocks/earthclock/

[۵]: برخی آمارهای تکمیلی:

http://www.un.org/en/sustainablefuture/pdf/conf_brochure.pdf

[۶]: برای کسب اطلاعات و جزئیات بیشتر درباره نحوه برگزاری این کنفرانس و برنامه‌های آن می‌توانید به دو آدرس زیر مراجعه کنید:

http://www.uncsd۲۰۱۲.org/

http://www.uncsd۲۰۱۲.org/rio۲۰journal.html

[۷]: متن کامل سند ۵۰ صفحه‌ای «آینده‌ای که می‌خواهیم»:

http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N۱۲/۳۸۱/۶۴/PDF/N۱۲۳۸۱۶۴.pdf?OpenElement

سایت‌هایی جالب در مورد محیط زیست

• وب‌سایت «ساعت زمین»؛ که درآن میزان رشد جمعیت زمین، تولید گازهای آلاینده، نابودی جنگل‌، استخراج نفت، میزان تولید زباله در آمریکا و دیگر شاخص‌های مهم در زمینه مصرف منابع طبیعی، آلودگی محیط زیست و ابتلا به بیماری‌ها، به طور لحظه به لحظه در مقیاس صدم ثانیه قابل

ملاحظه است:

http://www.poodwaddle.com/clocks/earthclock/

• برنامه «اسکان بشر» سازمان ملل متحد:

http://www.unhabitat.org/categories.asp?catid=۹

• مشروح گزارش «سیاره زنده» و آمارهای تکمیلی درباره میزان مصرف سوخت‌های فسیلی و تولید گازهای گلخانه‌ای و به ویژه میزان آلایندگی کربنی ۱۰ کشور نخست در دنیا:

http://wwf.panda.org/about_our_earth/all_publications/living_planet_report/۲۰۱۲_lpr/

• متن سند پایانی اجلاس هفته پیش ریودوژانیرو با عنوان «آینده‌ای که می‌خواهیم»:

http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N۱۲/۳۸۱/۶۴/PDF/N۱۲۳۸۱۶۴.pdf?OpenElement