نگاهی به کتاب المغازی

ابوعبدالله محمدبن عمر واقد اسلمی ملقب به واقدی, که به سال یکصد و سی هجری قمری چشم بر جهان گشود و سال ۲۰۷ هجری قمری دیده از جهان فرو بست, از جمله دانشمندان و مورخان نامدار سده های نخست اسلامی به شمار می آید

ابوعبدالله محمدبن عمر واقد اسلمی ملقب به واقدی، که به سال یکصد و سی هجری قمری چشم بر جهان گشود و سال ۲۰۷ هجری قمری دیده از جهان فرو بست، از جمله دانشمندان و مورخان نامدار سده‌های نخست اسلامی به شمار می‌آید. واقدی که گویا از جانب مادر تبار ایرانی داشت، مقارن با حکومت سه تن از خلفای عباسی، هارون، امین و مامون، می‌زیست و نزد آنان بسیار محبوب بود.

برمکیان، دیوانسالاران ایرانی و دانش‌دوست دستگاه خلافت عباسی هم برای واقدی ارج و قربی دوچندان قائل بودند و او را با بذل و بخشش‌های مکرر خویش می‌نواختند.

برابر با آنچه در منابع مرتبط با آن روزگاران چون کتاب مشهور الفهرست، اثر ابن ندیم، آمده است واقدی نویسنده‌ای توانمند و پرکار بوده و شمار آثارش به بیست و هشت کتاب و رساله می‌رسیده است.

این مهم به تقریب مورد تائید بسیاری از بزرگان عرصه علم و فرهنگ چون تاریخ نگار پرآوازه، محمدبن جریر طبری و جغرافیدان نامی، یاقوت حموی، نیز بوده است. بعضی کتاب‌هایی که توسط واقدی نگارش یافته یا تالیف آنها بدو منتسب است، عبارتند از التاریخ و المبعث و المغازی، مولد الحسن و الحسین(ع)، السیره، تاریخ کبیر، الجمل، مقتل ـ الحسین، الغلط الحدیث، تاریخ الفقها، السقیفه، المناکح، اخبار مکه، فتوح العراق، فتوح‌الشام، ازواج‌النبی(ص)، الصفین، حرب الاوس و الخزرج، الطبقات، فتوح الامصار، انتقال النور و الشورا.

شوربختانه، بیشتر این کتاب‌ها از گزند روزگار و دستبرد زمانه نرهیده و تنها نشانی که از آنها می‌توان جست پاره‌ای روایت‌های پراکنده است که نویسندگانی به سان ابن‌اثیر، ابن‌ خلدون، مسعودی، طبری، ابن‌ابی‌الحدید، بلاذری، ابن‌سعد، شیخ مفید و... در مجموعه رسائل خود آورده و تلاش داشته‌اند دعاوی خویش را با استناد به آنها مستند سازند.

به دیگر سخن، تنها کتابی که امروزه از واقدی در دست است کتاب مشهور، المغازی، است. البته در سیاهه طویل آثار واقدی‌ که نویسندگان مختلفی از آن یاد کرده‌اند کتابی مستقل با عنوان المغازی دیده نمی‌شود و به احتمال فراوان کتابی که امروزه با این عنوان وجود دارد تنها بخشی از کتاب، التاریخ و المبعث و المغازی بوده است.

کتاب المغازی همچنان که از نامش نیز پیداست، مشتمل بر بازگویی تاریخ غزوات و تشریح جنگ‌های پیامبر اکرم(ص) است .

المغازی یگانه کتابی است که در آن به صورت تفصیلی به جنگ‌‌های رسول‌خدا پرداخته شده است. درحقیقت، عمده هدف واقدی از نگارش این اثر بیان چگونگی و چرایی غزوات حضرت محمد(ص) بوده است. مع‌الوصف، گفتنی است مطالعه دقیق کتاب به نسبت مفصل واقدی پژوهشگر را بدین باور رهنمون می‌سازد که مطالب و موارد مطروحه آن گستره‌ای بس فراختر را در برمی‌گیرد و به هیچ‌وجه تنها، به شرح آورد‌ها و نبردهای پیغمبر اعظم(ص) محدود نیست. بلکه بالعکس، با کمال اطمینان و یقین کامل می‌توان اظهار داشت المغازی، شرح حال جامعی از زندگی رسول اکرم(ص) ـ از نخستین روزهای هجرت به مدینه تا به وقت رحلت ـ است.

علاوه بر این، جلوه‌گر برخی آگاهی‌ها و اطلاعات ارزشمند درباره مسائل فقهی و حقوقی، اخلاق و آداب و رسوم اعراب، اوضاع اجتماعی حجاز و... نیز است. همان‌گونه که علی سالاری شادی، در مقاله «واقدی و المغازی» (چاپ شده در شماره ۲۶ کتاب ماه تاریخ و جغرافیا) بیان داشته است «مغازی صرفا یک کتاب تاریخی نیست، بلکه انعکاس کاملی از اوضاع‌ جامعه اسلامی است که حضرت رسول(ص) آن را با تلاشی خستگی‌ناپذیر در پرتو وحی‌ الهی بنیاد نهاد و کتاب چنان با دقت آن اوضاع را ترسیم کرده که خواننده با تمام‌ وجود خود را در آن ‌جامعه احساس می‌کند، روحیه معنوی و دستورات عملی‌ سرشار از عطوفت و عدالت حضرت ختمی مرتبت نمونه کاملی از یک جامعه‌ ایده‌آل را عرضه می‌کند».

ارائه جزئیات کامل هر رخداد از مشخصه‌های بارز کتاب المغازی است که تتبع گسترده واقدی و بهره‌وری افزون وی از منابع مکتوب و شفاهی عدیده را هویدا می‌سازد. به عنوان نمونه، واقدی ‌هنگام بیان چند و چون هر نبرد ، هر‌آنچه موجب روی دادن آن شده را برمی شمارد، خطابه‌های پیامبر اسلام(ص) را ذکر می‌نماید، هماوردجویی‌های دلاوران و رجزخوانی‌های آنان در مصاف‌های تن به تن را شرح می‌دهد، تعداد افراد دو گروه متقابل آوردگاه را یاد می‌کند، تاریخ هر نبرد را مشخص می‌سازد، آیات قرآنی مرتبط با آن را ارائه می‌دارد و در عین حال توجه خود را به بیان حواشی ماجرا معطوف می‌دارد.

کاربرد شیوه حدیث گرایانه از سوی واقدی برای نگارش تاریخ دیگر ویژگی کتاب المغازی است. در واقع، واقدی که خود در زمره راویان حدیث بود ـ البته از منظر محدثان و رجال‌شناسان راوی چندان معتبری نیست ـ به سبب بینش حدیثی خود چونان بسیاری دیگر از تاریخ نگاران آن عهد در نگارش تاریخ تلاش داشته هنگام روایت هر واقعه، سلسله اسناد و سلسله راویان آن روایت را نیز به ترتیب توالی زمانی معلوم دارد. از این رهگذر واقدی در آغاز کتاب هم از بیست و پنج نفر یاد کرده که گزارش‌های کتابش را روایت نموده‌اند. البته بسیاری از مورخان واقدی را به سبب ترکیب روایت‌ها و سلسله اسناد خبر نکوهیده‌اند. به گفته خود واقدی او در بیشتر مواقع حاصل روایت‌های گوناگون را یکجا آورده است.

به عنوان پایانی بر این کوتاه جستار و به مثابه برآیند سخن می‌توان گفت در اهمیت المغازی همان بس که برابر با تاریخ از همان ابتدا و همزمان با سده‌های دوم و سوم هجری مورد استفاده و استناد دیگر مولفان و نویسندگان قرار گرفت و حتی برخی از آنان چندان به گفته‌های واقدی اعتماد نشان دادند که مطالب روایت شده از دیگران را تنها با نوشته‌های المغازی معیار زدند.

ا

میر نعمتی لیمایی