قهر ایرانی ها و گاز لرزان ترکمن ها

گاز ترکمن ها طی سال های اخیر برای ایران لرزان بوده به طوری که یا افت فشار داشته یا قطع شده است لوله ها هم انگار شیرینی دلار را می دانند که درست مطابق میل مقامات ترکمنستان و با تغییر ذائقه آنها, یکباره نیازمند تعمیر می شوند و از مدار انتقال خارج

گاز ترکمن ها طی سال های اخیر برای ایران لرزان بوده به طوری که یا افت فشار داشته یا قطع شده است. لوله ها هم انگار شیرینی دلار را می دانند که درست مطابق میل مقامات ترکمنستان و با تغییر ذائقه آنها، یکباره نیازمند تعمیر می شوند و از مدار انتقال خارج.

«تداوم امنیت عرضه» و «جلوگیری از اختلال در جریان صادرات گاز» دو فاکتور مهم در یک قرارداد تجارت گاز هستند، از آغاز تا انقضای قرارداد؛ دو اصلی که ضامن وفاداری و تداوم شراکت طرف اصلی قرارداد در درازمدت خواهد بود.

ترکمن ها بدون پایبندی به اصول تجارت، با قطع جریان صادرات گاز به ایران در دو سال متوالی ۸۵ و ۸۶ دست اندرکاران مبادلات بین المللی انرژی را نسبت به حسن سابقه خود حساس کردند، البته مقامات ایرانی هم در این ناپایداری عرضه نقش موثری داشتند، که یا پیمان های خود را آن گونه محکم نکردند که این خطوط پایدار و صاحبانش به قرارشان پایبند باشند یا مذاکره را به جای چانه زنی و توافق بر سر قیمت، با سیاست قهرگزینی ترک کرده و تاوان آن را با سرمای بی سابقه سال ۸۶ برای مردم به ارمغان آوردند.

سال گذشته که هوا وضع متعادل تری داشت، افکار عمومی چندان متوجه خطوط لوله وارداتی نشد. اما زمستان ۸۸ به نظر دوره سردی خواهد بود، به طوری که وزیر نفت از هم اکنون نسبت به زمستان اعلام خطر کرده و از کمبود روزانه ۲۰۰ میلیون مترمکعبی گاز خبر داده است. اما اینکه وزارت نفت دوره میرکاظمی چه تدابیری برای پایداری عرضه گاز ترکمنستان در زمستان امسال دارد، هنوز معلوم نیست.

مرور تجارت گاز دو کشور خود حاکی از سهل گیری مقامات ایران در این عرصه مهم طی سال های اخیر است.

● امضای قراردادی برای ۲۵ سال در دولت سازندگی

دولت «اکبر هاشمی رفسنجانی» در سال ۱۳۷۴ با امضای توافقی ۲۵ساله آغازکننده واردات گاز ترکمنستان به ایران شد؛ توافقنامه یی که دولت تازه به استقلال رسیده «صفرمرادنیازاف» در شرایطی آن را به امضا رساند که تنها سه سال از تولد دولت و کشورش جمهوری ترکمنستان و فروپاشی اتحاد شوروی می گذشت.

امضای «این قرارداد» که در دوره تصدی آقازاده بر وزارت نفت ایران به سرانجام رسید، واسطه یی برای «روابط بهتر» و همسایگی «وفادارانه تر» ایران و ترکمنستان شد.

«ایران» به عنوان نخستین کشوری که جمهوری ترکمنستان را به رسمیت شناخت و مرزهای دو کشور را مرز «دوستی» و «برادری» نام نهاد- و در همین راستا سدی به نام «دوستی» میان مرز این دو کشور ساخته شد- در قرارداد واردات گاز از ترکمنستان، ترکمن ها را متعهد به صادرات سالانه هشت میلیارد متر مکعب گاز کرد. قیمت فروش گاز ترکمنی در این توافقنامه عددی ثابت معادل ۴۲ دلار برای هر یک هزار متر مکعب تا سال ۲۰۲۴ قید شده بود. این قرارداد که با امضای توافقنامه یی ۲۵ساله میان تهران و عشق آباد نهایی شد، فصل جدیدی برای گسترش همکاری های دو کشور شد. این پروژه، «خط لوله کرپچه- کردکوی» نام نهاده شد.

کرپچه به عنوان نقطه شروع طرح در خاک ترکمنستان و کردکوی نقطه تحویل گاز در خاک ایران تعریف شد.

● خط لوله یی ایرانی با گاز ترکمنی

خط لوله گاز «کرپچه- کردکوی» با هزینه ۱۹۵میلیون دلاری توسط «پیمانکاران ایرانی» ساخته شد. این بالاترین قراردادی بود که توسط پیمانکاران خارجی در ترکمنستان انجام شد.

تامین مالی این طرح را شرکت ملی نفت ایران و فعالیت مهندسی، خرید کالا و عملیات اجرایی آن را شرکت ملی مهندسی و ساختمان نفت ایران عهده دار و مقرر شد در ازای هزینه گازی که از ترکمنستان دریافت می شود، ۳۵ درصد بابت برگشت سرمایه گذاری شرکت ملی نفت ایران نگهداری شود. ایران همچنین ۴۵ درصد از اقلام مورد نیاز طرح خط لوله انتقال گاز ترکمنستان، مانند خطوط لوله، اسکلت فلزی، تابلوهای برق، مخازن تحت فشار و ذخیره مطابق با استانداردهای بین المللی را تامین کرد.

‌● مسیر خط لوله

۱۳۵ کیلومتر از این خط لوله ۲۰۰ کیلومتری در کشور ترکمنستان قرار دارد که گاز حوزه «کورپیتژه» را به شهرک «کورت کوی» در نزدیکی نوار مرزی شمال شرق ایران منتقل می کند. این خط لوله حدود ۶۰ کیلومتر در داخل خاک ایران ادامه می یابد و در کردکوی به شبکه گاز داخل کشور وصل می شود.

«گاز ترکمنی» از سال ۱۳۷۶ (۱۹۹۶) از طریق خط لوله «کرپچه- کردکوی» روانه ایران شد. این تاریخ هم نقطه آغازی برای ترکمن ها شد که هم به واسطه آن گاز خود را به طور مستقل و مستقیم به بازارهای خارجی صادر کنند و هم شروع واردات گاز برای ایران بود.

واردات گاز ایران از ترکمنستان با حجمی به میزان چهار میلیون متر مکعب در سال ۷۶ آغاز شد و در سال ۱۳۷۹ به ۳/۳ میلیارد مترمکعب رسید.

خط لوله «کرپچه- کردکوی» اگرچه نام واردات گاز ترکمنستان را برای ایران یدک می کشد اما خط لوله یی به نام ایران است که متخصصان کشورمان آن را نهایی کردند.

‌● بازی قیمتی ترکمن ها

عشق آباد که براساس توافقنامه یی ۲۵ساله، قیمتی ثابت برای فروش گاز به ایران تعیین کرده بود، در سال ۱۳۸۵ (۲۰۰۵) در دومین سال فعالیت دولت احمدی نژاد با بستن شیرهای گاز به مرزهای ایران، مقامات ایرانی را پای میز مذاکراتی جدید کشاند؛ مذاکراتی که با سفر احمدی نژاد به عشق آباد همراه بود.

در این سفر الحاقیه یی به قرارداد ۱۹۹۵ اضافه شد که بر اساس آن قیمت فروش گاز به ایران از ۴۲ به ۷۵ دلار به ازای هر هزار متر مکعب افزایش یافت؛ قیمتی که با توافق طرفین برای سه سال ثابت و بدون تغییر اعلام شد.

ایران در این دور از مذاکرات این نکته را مورد تاکید قرار داد که ترکمنستان حق افزایش قیمت گاز از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۰ را ندارد. در این الحاقیه مقرر شد میزان گاز وارداتی از ترکمنستان از سال ۲۰۰۸ از هشت میلیارد متر مکعب فعلی به ۱۴ میلیارد متر مکعب افزایش یابد که این موضوع عملی نشد. اما هنوز یک سال از این توافقنامه نگذشته بود که ترکمنستان در هشتم دی ماه ۱۳۸۶ (۲۹ دسامبر) جریان واردات را برای تعیین قیمت جدید در دوران سرمای بی سابقه ایران مجدداً متوقف کرد. علت توقف واردات گاز ترکمنستان به ایران برخورد هیات ایرانی در مذاکرات قیمتی میان دو کشور بود. هیات ایرانی که به نمایندگی «علی کردان» قائم مقام وقت وزارت نفت و نماینده رئیس جمهور به ترکمنستان رفته بود، با اصرار ترکمن ها بر قیمت مورد نظرشان، مصلحت را در این می بیند که از مقامات کشور کسب تکلیف کند. صلاحدید مقامات هر آنچه بود در برخورد کردان و هیات ایرانی ظاهر شد که با قهر این نشست را ترک کرد و این رفتار باعث بسته شدن شیر گاز ترکمنستان در دوران پیک مصرف ایران در سرمای بی سابقه سال ۸۶ شد.

اگرچه برخی از اعضای حاضر در این جلسه استدلال مقامات غایب ایرانی از مذاکرات را بازی دادن طرف مقابل می دانند، اما واضح است در روابط دیپلماتیک قهر جایگاهی ندارد.

قهر هیات ایران نه از سوی مقامات کشور و نه از طرف ترکمنستان رسانه یی نشد و بازار تناقضات را از سوی مقامات دو طرف در علت قطعی گاز رونق داد.

در حالی «غلامحسین نوذری» هدف ترکمنستان از توقف جریان گاز را افزایش قیمت فروش عنوان کرد که مقامات ترکمنی با رد این موضوع، در ابتدا علت اصلی قطع گاز را «تعمیرات خطوط لوله» دانستند.

به دنبال این اعلام نظر وزیر نفت ایران، «خواجه محمداف»، وزیر صنایع نفت و گاز و منابع طبیعی ترکمنستان، در بیانیه یی مطبوعاتی اعلام داشت؛ اقدام اخیر عشق آباد در قطع موقت صدور گاز، براساس ضرورت انجام عملیات تعمیرات و به منظور بهره برداری بهینه از خط لوله گاز به ایران اتخاذ شده است که این موضوع روند طبیعی در زمینه فناوری خطوط لوله گاز هر کشور است.

بدهی های ایران به ترکمنستان و عدم تعهدش به پرداخت قیمت مورد توافق برای گاز صادرشده موضوع دیگری بود که از سوی برخی منابع آگاه این کشور به عنوان عامل قطعی گاز اعلام شد.

آنها مدعی شدند این امر باعث شده دولت ترکمنستان نتواند هزینه اصلاح این خط لوله را در زمان مناسبی پرداخت کند و این تعمیرات به اواخر دسامبر ۲۰۰۷ کشیده شد.

این دلیل هم از سوی ایران رد شد و در نهایت، مقامات ترکمنستان بدون اشاره به جزئیات قطع گاز ایران اعلام کردند خواهان فروش گاز بر اساس فرمولی هستند که در آن قیمت گاز تابعی از قیمت نفت خام در بازارهای جهانی باشد.

پس از ازسرگیری واردات گاز از ترکمنستان در تاریخ ۶ اردیبهشت۱۳۸۶(۲۵آوریل)، مذاکرات با رفت و آمد گروه های کارشناسی دو کشور و همچنین مقامات ارشد تهران و عشق آباد آغاز شد.

روز چهارشنبه ۳۱ دسامبر (۱۱ دی)، رضا کسایی زاده، مدیرعامل شرکت ملی صادرات گاز ایران، گفت ایران و ترکمنستان توافقنامه یی امضا کرده اند که بر اساس آن، قیمت گاز وارداتی ایران از ترکمنستان از ابتدای سال ۲۰۰۹ میلادی به نرخ شناور و براساس فرمول مورد توافق دو طرف محاسبه می شود.

بازخوانی علل قطع گاز ترکمنستان در زمستان ۸۶ بیانگر این واقعیت است که مذاکره و چانه زنی در معاملات و نحوه تعامل و نوع برخورد در تجارت گازی اصولی اساسی است که تنها با حضور منعطف و عقلایی مشاوران و کارشناسان ارشد می تواند منافع کشور را تامین کند؛ مساله یی که از هم اکنون باید برای زمستان امسال برایش تمهیدات لازم صورت گیرد. شواهد از زمستانی سرد خبر می دهد، ظرفیت گاز فازهای پارس جنوبی که طی سال های گذشته دست نیافتنی بود، امسال هم دور از دسترس است، بیلان گاز ایران منفی است، استان های شمالی هنوز تجهیز به مصوبات سال ۸۶ که دولت پس از قطع گاز ترکمنستان و بحران سوخت تعیین کرد، نشدند. پایداری عرضه گاز ترکمنستان برای ماه های آتی باید به شکلی کارشناسانه تضمین شود.

مرجان طباطبایی