یک قرن تاریخ در کتابخانه مجلس

علاوه بر نسخ خطی و کمیاب, حدود ۱۲ میلیون سند ملی در این کتابخانه نگهداری می شود

ایده تاسیس کتابخانه مجلس به سال‌های پس از مشروطه بر می‌گردد. سه سال بعد از فرمان مشروطیت هنگام تنظیم نخستین نظام‌نامه داخلی مجلس، ایده راه‌اندازی یک کتابخانه شکل گرفت و بعد از آن بودکه با کوشش محمدعلی فروغی، کیخسرو شاهرخ و سیدنصرالله تقوی کتابخانه مجلس تاسیس شد.

کیخسرو شاهرخ سال ۱۲۹۱هـ ش با خرید ۳۰۵ جلد از کتاب‌های میرزا ابوالحسن جلوه که اکثرا خطی بودند و دریافت ۱۰۹۱ جلد از کتاب‌های احتشام‌السلطنه محمود علامیر، کتابخانه مجلس را راه‌اندازی کرد. این کتابخانه در آغاز با دو اتاق تودرتو در کنار حوض‌خانه زیر نظر اداره مباشرت کارش را شروع کرد که با کوشش کیخسرو شاهرخ به شکل واحد مستقل و مجهزی درآمد که مورد استفاده نمایندگان مجلس قرار داشت. بعدها ساختمانی در سمت شرق مجلس آن روزها که قبلا کالسکه‌خانه میرزا حسین‌خان سپهسالار بود به صورت کتابخانه در آمد و سال ۱۳۰۲ کتابخانه به این ساختمان منتقل شد. این ساختمان اینک کتابخانه شماره دو مجلس است که حاوی کتاب‌های ایران‌شناسی و کتابخانه تخصصی مطالعات زنان است. این دو کتابخانه به نام بهارستان و نگارستان معروف هستند.

اولین مسئول کتابخانه به دستور کیخسرو شاهرخ، عبدالحمید نقیب‌زاده شد. در سال‌های بعد یعنی سال ۱۳۰۴ به پیشنهاد قاسم صوراسرافیل و علی‌اکبر دهخدا، یوسف اعتصامی رئیس کتابخانه مجلس شد.

محمد مصدق به دستور کیخسرو شاهرخ نظام‌نامه کتابخانه مجلس را نوشت و با حضور نمایندگان مجلس آن‌زمان بررسی و تصویب شد. اما ساختمان اصلی کتابخانه مجلس در بهمن ۱۳۴۱ افتتاح شد. اینک ساختمان این کتابخانه که به شماره‌ یک معروف است حدود ۶۰۰ هزار جلد کتاب‌های چاپ سنگی، سربی و معمولی را به زبان‌های فارسی، عربی، انگلیسی، آلمانی، فرانسه، روسی، ترکی، ژاپنی و... در برمی‌گیرد و عمدتا در زمینه‌های حقوق، علوم سیاسی، علوم دینی، علوم اجتماعی، تاریخ، ادبیات و هنر با تأکید بر اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی است.

این کتابخانه براساس فلسفه وجودی کتابخانه‌های پارلمانی تأسیس شده و علاوه بر ذخیره کتاب‌ها و گنجینه‌های خطی و اسنادی، منابع آن به منظور پشتیبانی اطلاعاتی نمایندگان مردم و متناسب با کارگروه‌های کمیسیون‌های مجلس فراهم آمده است. باید تأکید کرد کتابخانه مجلس به طور عمده در حوزه‌ علوم انسانی و به طور خاص در زمینه ایران‌شناسی یکی از کتابخانه‌های مرجع در خاورمیانه محسوب می‌شود.

علاوه بر نقیب‌زاده و اعتصامی کسانی چون ابراهیم شریفی (۱۳۳۹‌ ـ ‌۱۳۱۶)، تقی تفضلی (۱۳۴۶‌ ـ ‌۱۳۳۹)، خانم فخری راستکار (۱۳۵۲‌ ـ ‌۱۳۴۶)، محمد شهدادی (۱۳۵۴‌ ـ ‌۱۳۵۲)، عبدالحسین حائری (۱۳۷۴‌ ـ ‌۱۳۵۴)، غلامرضا فدایی عراقی (۱۳۷۷‌ ـ ‌۱۳۷۴)، سیدمحمدعلی احمدی‌ابهری (۱۳۸۶‌ ـ ‌۱۳۷۷)، احمد جلالی (۱۳۸۷‌ ـ ‌۱۳۸۶) و رسول جعفریان (۱۳۹۱‌ ـ ‌۱۳۸۷) روسای کتابخانه مجلس بوده‌اند.

محمد رجبی دوانی بعد از استعفای رسول جعفریان سه روز پیش بر صندلی ریاست کتابخانه مجلس نشست. جعفریان در طول سه سال و نیم تصدیش در کتابخانه مجلس، موزه‌ چاپ و موزه‌ خطی را راه‌اندازی کرد. همچنین در بخش پژوهش و انتشارات در زمان جعفریان ۲۳۲ عنوان کتاب منتشر شد.

دیجیتال‌سازی کامل کتاب‌های خطی و چاپ سنگی و قرار دادن آنها از طریق وب در اختیار کاربران از دیگر کارهایی بود که در زمان جعفریان صورت گرفت. از میان آنها که تصدی ریاست بر کتابخانه مجلس را به عهده داشتند، عبدالحسین حائری با ۲۰ سال سابقه خدمت در این کتابخانه میان روسای دیگر بیشترین سابقه خدمت را دارد.

● گنجینه‌ای از نسخ خطی

کتابخانه مجلس شورای اسلامی یکی از مکان‌هایی است که حاوی نسخ خطی فراوانی است. این کتابخانه در حال حاضر ۵۳۳ هزار کتاب چاپی، ۲۵ هزار کتاب خطی، بیش از ۴۵ هزار مجلد نشریه‌ ادواری و میلیون‌ها برگ سند در آن نگهداری می‌شود.

شمار نسخه‌های خطی در گنج‌خانه‌ کتابخانه‌ مجلس به بیش از ۲۵ هزار مجلد می‌رسد. این نسخه‌ها طی یکصد سال گذشته خریداری یا به صورت اهدا به کتابخانه واگذار شده است.

نکته: مهم‌ترین اسناد کتابخانه مجلس شورای‌ اسلامی، اسناد ملی است که در واقع تاریخ‌ قانونگذاری ایران را در برمی‌گیرد و حدود ۱۲ میلیون سند تخمین زده می‌شود

بخش عمده‌ نسخه‌های موجود در کتابخانه به همت فهرست‌نگارانی چون یوسف اعتصامی، ایرج افشار، عبدالحسین حائری، محمدتقی دانش‌پژوه، فخری راستکار، ابن‌یوسف شیرازی، بهاءالدین علمی انواری، احمد منزوی، علی‌نقی منزوی، سعید نفیسی و از نسل جدید پژوهشگرانی چون سوسن اصیلی، محمد برکت، جواد بشری، ابوالفضل حافظیان بابلی، سیدمحمدحسین حکیم، یوسف بیگ‌باباپور، احسان‌الله شکراللهی، محسن صادقی، علی صدرایی خویی، علی‌اکبر صفری، سیدمحمد طباطبایی‌بهبهانی (منصور)، محمود طیارمراغی، حسین متقی و محمود نظری و همچنین یک جلد فهرست توصیفی شبیه‌نامه‌های دوره‌ قاجار نیز توسط رضا کوچک‌زاده فهرست شده است.

در کتابخانه شماره دو نیز مجموعه‌ کتاب‌های چاپی لاتین این کتابخانه بیش از ۲۴ هزار جلد با ۱۶ هزار و ۸۰۰ عنوان است که ارزشمند‌ترین و کم‌یاب‌ترین منابع چاپی لاتین موجود در ایران محسوب می‌شود.

● سفرنامه فرنگی‌ها به ایران

در این کتابخانه بهترین گنجینه‌ سفرنامه‌های فرنگی‌ها درباره‌ ایران نیز نگهداری می‌شود. از ۵۸۶ سفر‌نامه، ۳۴۹ عنوان به زبان انگلیسی، ۱۲۳ عنوان به زبان فرانسوی، ۸۷ عنوان به زبان آلمانی و ۲۷ عنوان به زبان‌های ایتالیایی، لاتین، ترکی و... است.

همان‌طور که گفته شد در کتابخانه مجلس کتاب‌های خطی نفیسی نگهداری می‌شود، از جمله یک نسخه خطی مربوط به خواجه نصیرالدین طوسی‌. این کتاب را یکی از کاتبان قرن هفتم یا هشتم نوشته و در آن نسب خواجه نصیر را ذکر کرده است که در هیچ جای‌ تاریخ نیست.

قدیمی‌ترین اثر خطی موجود در کتابخانه، قرآنی است که گفته می‌شود به قرن سوم تعلق دارد و طبعا قدیمی‌ترین کتاب محسوب‌ می‌شود، اما کاتب آن شناسایی نشده است. خط این کتاب، شبیه خط کوفی‌ یا نوعی از خط کوفی است. «التفهیم» ابوریحان بیرونی نسخه خطی نفیس دیگری است که در این کتابخانه نگهداری می‌شود. این اثر مربوط به سال‌ ۵۱۳ هجری است. «اخوان الصفاء» نسخه خطی دیگر موجود در این کتابخانه به‌ اواخر قرن چهارم یا اوایل پنجم مربوط است. علاوه بر کتاب‌های یاد شده تعدادی متون فلسفی نیز از قرن چهارم در این کتابخانه موجود است.

● نگهداری ۱۲ میلیون سند ملی

در سال ۱۳۷۲ پس از آن‌که اسناد مجلس در اختیار کتابخانه مجلس شورای اسلامی‌ قرار گرفت، بخشی به نام مرکز اسناد تاسیس شد که از اوایل سال ۱۳۷۳ شروع به فعالیت کرد. قبل‌ از این تاریخ در کتابخانه با اسناد به شکل کتاب‌های‌ خطی برخورد می‌شد؛ یعنی اسناد را در دفتر ثبت‌ و نگهداری می‌کردند. نمونه‌ای از این نوع‌ اسناد، ۷۵ هزار برگ سند متعلق به خانواده‌ متین دفتری است.

مهم‌ترین اسناد کتابخانه مجلس شورای‌ اسلامی، اسناد ملی است که در واقع تاریخ‌ قانونگذاری ایران را در برمی‌گیرد و حدود ۱۲ میلیون سند تخمین زده می‌شود.

در سال ۱۳۷۷ جابه‌جایی اسناد ملی از بایگانی‌ راکد مجلس شروع و پس از آماده شدن مخزنی‌ متناسب به مرکز اسناد کتابخانه منتقل شد و داخل قفسه‌های متحرک مخزن اسناد قرار گرفت و بعد از آن سازماندهی و طبقه‌بندی شد.

در حال حاضر مرکز اسناد کتابخانه مجلس‌ شورای اسلامی با توجه به انواع اسناد و منابع‌ موجود چهار واحد زیر را دربرمی‌گیرد: واحد اسناد ملی و تاریخی، واحد اسناد سازمان ملل، واحد منابع دیداری و شنیداری و واحد گزارش‌های دولتی.

این بایگانی شامل مهم‌ترین اسناد مربوط به فرمان‌ها و برنامه‌های دوران‌ مشروطیت است که به صورت دستی طبقه‌بندی شده است و تمام اطلاعات مربوط به‌ یک شهرستان و محل خاص در زونکن مربوط به آن شهرستان نگهداری می‌شود. هیچ‌گونه فعالیتی در جهت نمایه‌سازی و ذخیره و بازیابی اطلاعات به صورت دستی‌ و به طریق کامپیوتری در این بخش انجام نمی‌شود. بتازگی۳۰ هزار پوشه از اطلاعات این بخش صورت‌برداری شده و برای ۸۲۵۰ پوشه نمایه تهیه شده است.

از آنجا که هر دو کتابخانه مجلس به‌ موضوعات عمومی مانند ایران‌‌شناسی، اسلام‌شناسی، جهان‌شناسی و شرق‌شناسی می‌پردازند و مشخصا به گردآوری‌ منابعی نمی‌پردازند که به‌ کار مجلس و نمایندگان‌ مجلس بیاید، بنابراین‌ تصمیم گرفته شد کتابخانه‌ای با موضوع‌ فعالیت مسائل حکومتی برای استفاده نمایندگان از آن تاسیس شود که براساس برآوردها این کتابخانه قرار است تا سال ۹۲ به بهره‌برداری برسد.

اعظم راستی