۲۳ کیلو کاهش وزن در دوران شیردهی

«میزگرد سلامت» درباره روند کاهش وزن طاهره ببا با حضور دکتر سید علی کشاورز متخصص تغذیه, دکتر زهرا رضایی متخصص زنان و زایمان و دکتر هاله دادگستر متخصص پزشکی ورزشی

«هرچی دلت می‌خواد، بخور؛ چون بالاخره تو بارداری و بدنت باید برای ۲ نفر انرژی داشته باشه... یه وقت حالا که داری شیر می‌دی، رژیم نگیری‌ها؛ چون بچه‌ ضعیف می‌شه...» این جمله‌‌ها، جمله‌های رایجی است...

که بیشتر خانم‌ها در دوران بارداری و شیردهی، آنها را از اطرافیان‌شان می‌شنوند و نتیجه گوش دادن به‌ آنها هم این می‌شود که بعد از پشت‌سر گذاشتن این دوران، با کلی اضافه وزن مواجه می‌شوند و آن وقت می‌مانند که با این بار سنگین و عوارضش چه کار کنند؟! خانم طاهره‌ ببا، متولد سال ۱۳۶۱، مهمان این هفته «میزگرد سلامت»، یکی از آنهایی است که باورهای تغذیه‌ای نادرست، او را به سوی چاقی کشانده اما او با اراده خودش و تشویق‌های همسرش، تصمیم گرفته و توانسته برخلاف نظر تمام اطرافیان، در دوران شیردهی، از شر این اضافه وزن خلاص شود! بد نیست تمام آنهایی که به نحوی از چاقی در دوران شیردهی رنج می‌برند، «میزگرد» این هفته را بخوانند و از نقطه‌نظرات متخصصان «سلامت» نیز در این‌باره مطلع شوند.

طاهره‌ بِبا که طی ۸ ماه در دوران شیردهی‌ توانسته ۲۳ کیلو از وزنش را کم کند، می گوید:

حـس می‌کـنـم مـادر شـادابـی بـرای فـرزنـدم شـده‌ام

▪ شما چند کیلو وزن کم کردید؟

ـ من ۲۷ بهمن ماه سال گذشته که به مطب دکتر کشاورز رفتم، ۸۰ کیلو بودم اما آخرین دفعه که در تاریخ ۹ آبان همین امسال به مطب ایشان مراجعه کردم، وزنم به ۵۷ کیلو رسیده بود.

▪ یعنی ظرف مدت ۸ ماه، حدود ۲۳ کیلو وزن کم کردید؟

ـ بله؛ کار رژیم‌درمانی من به اتمام رسیده و حالا دیگر به رژیم نگهدارنده رسیده‌ام. یعنی اینکه باید نحوه خورد و خوراکم را به گونه‌ای تنظیم کنم که وزنم دوباره بالا نرود و در همین وزن با یکی ۲ کیلو نوسان باقی بمانم.

▪ قبل از ازدواج هم وزنتان بالا بود یا بعد از ازدواج دچار اضافه وزن شدید؟

ـ اوایل ازدواجم حدود ۵۸ تا ۶۰ کیلو وزن داشتم و اضافه وزنم بیشتر در دوران بارداری و شیردهی اتفاق افتاد. چون هرچه که دلم می‌خواست، می‌خوردم و خیلی هم کم‌تحرک بودم. وقتی کم‌تحرکی و پرخوری دست به دست بدهند، وزن بالا می‌رود دیگر!

▪ عادت غلط غذایی یا خوردن خوراکی خاصی نبود که باعث بالا رفتن وزنتان شده باشد؟

ـ عادت غذایی اشتباه که زیاد داشتم! اصلا صبحانه نمی‌خوردم و در عوض در وعده ناهار آنقدر گرسنه می‌شدم که با ولع یک عالمه برنج می‌خوردم. من بیشتر به غذاهای برنجی علاقه داشتم و ناهار و شام برنج می‌خوردم. کمتر سراغ غذاهای نانی می‌رفتم و شیر هم در رژیم غذایی روزانه‌ام جایی نداشت اما گاهی پنیر یا ماست و دوغ مصرف می‌کردم. میان‌وعده‌ام هم بیشتر چای بود و گاهی میوه!

▪ رژیمی که دکتر کشاورز به‌ شما داد، چه بود؟

ـ صبحانه نان، پنیر و شیر داشتم. ساعت ۱۰ صبح، چای با ۲ عدد خرما و کاهو و خیار به هر اندازه که دوست داشتم، می‌توانستم بخورم. ناهار هم ۶قاشق غذاخوری برنج همراه گوشت، مرغ، ماهی یا تخم‌مرغ آب‌پز و یک پیاله ماست یا سالاد بدون سس بود. عصرانه یک واحد میوه همراه چای و ۲ عدد خرما می‌خوردم و شام هم مانند ناهار بود البته قبل از شام باید یک لیوان شیر می‌نوشیدم. این را هم بگویم که لبنیات رژیم من کم‌چرب بود و می‌توانستم کاهو، گوجه فرنگی و خیار را به هر میزانی که دلم می‌خواهد و دوغ کم‌نمک را هم یکی ۲ لیوان با هر وعده غذایی بخورم.

▪ فکر نمی‌کنم که در این رژیم سختی یا گرسنگی کشیده باشید. درست است؟

ـ بله؛ شاید من قبلا هم تقریبا همین مقدار غذا می‌خوردم اما چون وعده‌های غذایی‌ام را درست مصرف نمی‌کردم، وزنم بالا می‌رفت. من با رژیم گرفتن یاد گرفتم که چطور مواد غذایی مختلف و مغذی را بین روز تقسیم کنم تا نیاز بدنم به درستی برآورده شود.

▪ رژیم گرفتن روی شیردهی‌تان تاثیری نداشت؟

ـ به هیچ وجه! به جرات می‌توانم بگویم که حتی شیرم بیشتر هم شد و هیچ‌آسیبی هم از نظر رشدی به بچه‌ام نرسید. خوب شد این سوال را مطرح کردید! بعد از اینکه دوران بارداری و زایمان را پشت‌سر گذاشتم، احساس کردم که دیگر وزنم خیلی بالا رفته و باید به فکر کم‌کردن آن باشم اما اطرافیان مدام مرا از این کار منصرف می‌کردند و می‌گفتند که اگر در دوران شیردهی رژیم بگیری، بچه‌ات رشد خوبی نخواهد داشت و خودت و او اذیت خواهید شد. من در این زمینه کلی تحقیق کردم و نظر متخصصان مختلف را جویا شدم و دیدم که اصلا این‌طور نیست. رژیم دوران شیردهی هم اگر تحت‌نظر متخصص و با برنامه صورت بگیرد، هیچ‌ضرری برای مادر و فرزند ندارد. بنابراین بهمن‌ ماه پارسال دیگر به حرف هیچ‌کس گوش ندادم و با حمایت‌ها و تشویق‌های همسرم، نزد دکتر کشاورز رفتم تا وزنم را کم کنم و دوباره سلامت‌ام را به دست بیاورم.

▪ مگر سلامت‌تان به مخاطره افتاده بود؟

ـ بله؛ من حسابی پادرد و کمردرد گرفته بودم و به همین خاطر هم نمی‌توانستم درست بچه‌داری کنم. شاید باورتان نشود اگر بگویم که با چه رنج و مشقتی بچه‌ام را بغل می‌کردم! وقتی او را بلند می‌کردم یا می‌خواستم روی زمین بگذارم، کمرم خیلی درد می‌گرفت و این واقعا برایم عذاب‌آور بود. ضمن اینکه یک پیاده‌روی ساده هم نمی‌توانستم بروم.

▪ راستی، اضافه وزن در دوران بارداری برایتان مشکل فشارخون بارداری را به وجود نیاورد؟

ـ چرا. فشارخون من در دوران بارداری، به صورت مداوم بالا می‌رفت و هنگام زایمان به ۱۶ هم رسید. به دلیل فشارخون بارداری، پزشکان مجبور شدند فرزندم را با سزارین به دنیا بیاورند و خدا را شکر، مشکلی برای او پیش نیامد و کاملا سالم به دنیا آمد.

▪ حالا که وزنتان پایین آمده، دیگر مشکلی ندارید؟

ـ نه! پادرد و کمردردم کاملا خوب شده و دیگر می‌توانم به راحتی از فرزندم مراقبت کنم. فشارخونم هم دیگر بالا نمی‌رود و از نظر وزنی به وزن دوران مجردی‌ام رسیده‌ام و از این بابت خیلی خوشحالم.

▪ هنوز هم مانند اوایل ازدواج‌تان کم‌تحرک هستید یا در کنار رژیم ورزش هم می‌کنید؟

ـ نه، دیگر کم‌تحرک نیستم. حالا هم به صورت منظم پیاده‌روی می‌کنم و هم در خانه ورزش‌های ایروبیک را انجام می‌دهم و با این کار، احساس بهتری هم دارم و فکر می‌کنم که مادر شادابی برای فرزندم شده‌ام.

● نگاه اول

نظر دکتر سید علی کشاورز متخصص تغذیه درباره رژیم غذایی طاهره بِبا

در دوران شـیـردهـی بـایـد آهـسـتـه وزن کـم کـرد

▪ آقای دکتر! از نظر شما چقدر اضافه وزن در دوران بارداری طبیعی است؟

ـ اضافه وزن در دوران بارداری به قد، استخوان بندی و وزن قبل از بارداری هر فرد بستگی دارد. به طور کلی، خانم‌های لاغر با نمایه توده بدنی زیر ۵/۱۸، باید ۱۴ تا ۵/۱۸ کیلو، خانم‌هایی با نمایه توده بدنی ۲۰ تا ۲۵ باید ۱۰ تا ۱۴ کیلو و خانم‌هایی با نمایه توده بدنی بالای ۳۰ باید بین ۵/۶ تا ۹ کیلو در دوران بارداری، افزایش وزن داشته باشند. بنابراین اضافه کردن حداقل ۵/۶ کیلو برای هر خانمی در هر شرایطی یک امر طبیعی محسوب می‌شود و مهم این است که خانم‌ها بتوانند بعد از بارداری و در دوران شیردهی، دوباره تناسب اندامشان را به دست بیاورند.

▪ یعنی اگر خانمی در دوران شیردهی رژیم بگیرد، اختلالی در شیردهی‌اش به وجود نمی‌آید؟

ـ وزن کم کردن در زمان شیردهی، اصول خاص خودش را دارد. معمولا، نصف انرژی که برای تولید شیر در بدن مادر لازم است، از چربی ذخیره شده در دوران بارداری تامین می‌شود و نصف دیگر از غذاهایی که مادر می‌خورد. بنابراین، اگر مادری بخواهد در زمان شیردهی‌اش با سرعت و بی‌رویه وزنش را پایین بیاورد، به طور حتم نتیجه‌ای نمی‌گیرد و این‌طوری هم خودش عصبی می‌شود و هم خطر ایجاد اختلال در شیردهی او وجود دارد. با این حساب اگر مادری نتوانست تا یک سال پس از زایمان به وزن مناسب برسد، باید رژیم بگیرد اما رژیم دوران شیردهی و نه رژیمی مانند همه افراد دیگر!

▪ رژیم دوران شیردهی چگونه است؟

ـ در زمان شیردهی مادران نباید از حدود ۲ کیلوگرم بیشتر در ماه وزنشان را پایین بیاورند و حفظ تعادل تغذیه‌ای در این افراد بسیار مهم است. به طور کلی، رژیم دوران شیردهی باید بسیار ملایم باشد.

▪ با توجه به اینکه خانم ببا اهل مصرف به اندازه شیر و لبنیات نبودند، شما چطور و به چه میزانی این گروه غذایی را در رژیم ایشان گنجاندید؟

ـ یک مادر شیرده باید حداقل روزی ۵ واحد شیر و لبنیات بخورد تا از نظر شیردهی مشکلی برایش پیش نیاید و استخوان‌هایش هم آسیب نبینند. یک واحد لبنیات هم به این صورت تعریف می‌شود که ۱ لیوان شیر یا ۱ قوطی کبریت پنیر یا ۲ پیاله ماست یا ۳ لیوان دوغ کم‌نمک! پس می‌بینید که من حتی بیش از ۵ واحد شیر و لبنیات کم‌چرب را در رژیم غذایی خانم ببا قرار دادم تا مشکلی برای ایشان یا کودک شیرخوارش به وجود نیاید.

▪ آیا تفاوت لبنیات کم‌چرب و پرچرب تنها در میزان کالری آنهاست یا اینکه لبنیات پرچرب، کلسیم بیشتری هم دارند؟

ـ اتفاقا، برخلاف اعتقاد عامه مردم، جذب کلسیم از لبنیات کم‌چرب بیشتر است اما چربی‌ها با خود، ویتامین‌های محلول در چربی مانند ویتامین‌های A، D و K دارند و به همین خاطر ما معمولا لبنیات ۵/۱ درصد چربی را به کسانی که می‌خواهند رژیم بگیرند، پیشنهاد می‌کنیم تا هم جذب کلسیم در بدن آنها بالا برود، هم کالری کمتری نسبت به محصولات پرچرب دریافت کنند و هم ویتامین‌های محلول در چربی به بدنشان برسد. اگر هم رژیم خیلی طولانی شود و احساس کنیم که ممکن است بدن بیمار با کمبود ویتامین مواجه شود، این کمبود را به صورت موقت و چند ماهه با داروهای مولتی‌ویتامین یا برخی خوراکی‌ها مانند گوشت، مرغ و ماهی جبران می‌کنیم.

▪ شما به خانم طاهره ببا گفته‌اید که می‌تواند گاهی به جای گوشت، مرغ یا ماهی، تخم‌مرغ آب‌پز بخورد. آیا میزان پروتئین تخم‌مرغ با پروتئین مواد گوشتی برابری می‌کند؟

ـ شاید جالب باشد که بدانید بین پروتئین‌های حیوانی، پروتئین تخم‌مرغ از همه بالاتر است. پروتئین شیر و لبنیات ۹۶ درصد است و گوشت‌ها حدود ۷۵ درصد پروتئین دارند. بنابراین می‌بینید که از لحاظ پروتئینی، تخم‌مرغ یک ماده غذایی غنی و بسیار مفید است اما از نظر آهن و سایر عناصر معدنی، گوشت‌ها بر تخم‌مرغ برتری دارند و به همین دلیل نمی‌توانیم تنها مصرف یک نوع از مواد پروتئینی را به افراد پیشنهاد دهیم. بد نیست این را هم بگویم که سفیده تخم‌مرغ، پروتئین بالا و زرده چربی بالایی دارد. پس کسی که کلسترول خونش بالا نباشد می‌تواند بدون هیچ نگرانی، روزی یک عدد تخم‌مرغ بخورد ولی کسانی که کلسترول خون دارند، نباید بیشتر از هفته‌ای ۲ بار تخم‌مرغ مصرف کنند.

▪ آیا رژیم غذایی خاصی هم برای مقابله با فشارخون دوران بارداری وجود دارد؟

ـ اگرچه یکی از عوامل اصلی بالا رفتن فشارخون، به خصوص در دوران بارداری، بدخوری است اما هنوز رابطه دقیقی بین مواد غذایی و فشارخون بالا کشف نشده است. یعنی کسی هنوز مطمئن نیست کدام مواد غذایی به صورت مستقیم فشار را در دوران بارداری بالا می‌برند. با این حال، وقتی فشارخون کسی در دوران بارداری بالاست، به او می‌گوییم مصرف نمک را در رژیمش محدود و تعدیل کند و پروتئین کافی هم از طریق خوردن گوشت و لبنیات به بدنش برساند تا فشارخونش به شرایط بحرانی و مسمومیت بارداری نزدیک نشود.

▪ خیلی‌ها به ما می‌گویند که در رژیم‌شان به‌عنوان نمونه ۴ یا ۵ واحد میوه دارند. تعریف یک واحد میوه در علم تغذیه چیست؟

ـ یک واحد میوه یعنی مقداری از میوه که بتواند۶۰ کیلوکالری انرژی به بدن برساند. به عنوان نمونه ۱ عدد پرتقال ریز، ۲ عدد نارنگی، ۱۶ حبه انگور معمولی، ۱۲ حبه انگور درشت، ۱ لیوان خربزه یا هندوانه یا طالبی، ۱ عدد خرمالوی درشت یا ۲ عدد ریز، ۴ عدد انجیر یا ۴ عدد زردآلوی معمولی، یک واحد میوه محسوب می‌شوند. این را هم بگویم که ما معمولا ۵ یا ۶ واحد میوه و سبزی در رژیم روزانه افراد قرار می‌دهیم تا آنها از نظر دریافت ویتامین‌ها دچار مشکلی نشوند.

▪ برخی از بیمارانی که رژیم می‌گیرند، بعد از یک مدتی مانند خانم ببا به رژیم نگهدارنده می‌رسند. رژیم نگهدارنده یعنی چه؟

ـ رژیم نگهدارنده یعنی اینکه بعد از رسیدن فرد به وزن ایده‌آل، ما او را برای خوردن مواد غذایی آزاد می‌گذاریم اما به او می‌گوییم که نباید مانند قدیم پرخوری کند چون در این صورت دوباره بعد از مدتی به وزن سابقش برمی‌گردد. اضافه کردن یکی ۲ کیلو در هفته‌های اول بعد از رژیم نگهدارنده هم طبیعی است و به طور حتم کسی که چند ماه یا چند سال کم‌خوری کرده، دیگر نمی‌تواند پرخوری کند و به اصطلاح معده‌اش کوچک می‌شود. ما معمولا از کسانی که به رژیم نگهدارنده می‌رسند، می‌خواهیم که بار اول، ۳ ماه بعد برای چکاپ مراجعه کنند و اگر ببینیم که مشکلی در کم و زیاد شدن وزنش وجود ندارد، چکاپ‌های بعدی را به هر ۶ ماه یا ۱ سال یک‌بار موکول می‌کنیم.

● نگاه دوم

دکتر زهرا رضایی/ متخصص زنان و زایمان و فوق تخصص نازایی، استادیار دانشگاه علوم پزشکی تهران

خطر فشارخون در دوران بارداری

یکی از بزرگ‌ترین خطراتی که می‌تواند در دوران بارداری، مادر و جنین را تهدید کند، فشارخون بالاست. وقتی فشارخون یک مادر در دوران بارداری بالا برود، احتمال اینکه فرزندش با وزن پایینی متولد شود (IUGR)، بسیار زیاد است. خطر دیگری که فشارخون بالا در پی دارد، احتمال بروز دکولمان یا جدا شدن زودرس جفت است. از طرف دیگر، وقتی فشارخون مادری در دوران بارداری‌اش بیش از اندازه بالا می‌رود، امکان دارد که این فشارخون بالا به مسمومیت بارداری تبدیل شود و حمله‌های تشنج در اثر این مسمومیت به سراغ مادر باردار بیاید.

بنابراین، باید در درجه اول از بالا رفتن فشارخون در دوران بارداری پیشگیری کرد اما اگر به هر دلیلی مادری با این مشکل مواجه شد، باید ببینیم که فشارخون او چقدر بالاست و او در چه ماهی از بارداری قرار دارد. اگر فشارخون چندان بالا نباشد، سعی می‌کنیم با مراقبت‌های پزشکی، یکی‌دو هفته دست نگه داریم تا بچه به سن تولد برسد و بتوانیم او را به دنیا بیاوریم اما اگر فشارخون بیش از اندازه بالا باشد، بی‌درنگ در هر مرحله‌ای از بارداری که باشیم، مجبور به ختم بارداری می‌شویم. به این دلیل که امکان مرگ مادر یا حتی خود جنین در مواردی که فشارخون مادر باردار بسیار بالا برود، وجود دارد. اگر در این مرحله، بارداری را پایان ندهیم، ممکن است مادر جانش را از دست بدهد، کارش به آی‌سی‌یو بکشد یا اینکه کلیه‌هایش دچار اختلال شوند و او مجبور به دیالیز شود. پس به خاطر نجات دادن جان مادر، پزشکان در برخی از موارد مجبور می‌شوند بارداری را به خاطر فشارخون بالا خاتمه دهند. ناگفته نماند بچه‌هایی هم که به دلیل فشارخون بالای مادر، زودتر از وقت تعیین‌شده به دنیا می‌آیند، به احتمال زیاد با ریه نارس متولد می‌شوند که این امر می‌تواند برایشان دردسرساز شود.

بد نیست به این نکته هم اشاره کنم که مادران چاق، می‌توانند فرزند خود را به صورت طبیعی به دنیا بیاورند و اتفاقا زایمان به روش سزارین برای مادران چاق، سخت‌تر از زایمان طبیعی است ولی اگر مادری چاق و فشارخونش بالا باشد، مجبور می‌شویم فرزند او را به روش سزارین به دنیا بیاوریم چون فرصتی برای زایمان طبیعی بی‌خطر برایمان باقی نمی‌ماند.

● نگاه سوم

دکتر‌ هاله دادگستر/ متخصص پزشکی ورزشی، عضو هیات علمی دانشگاه

آداب ورزش بعد از سزارین

دوران پس از زایمان، زمان خوبی است که خانم‌ها بتوانند دوباره تناسب اندام‌شان را باز یابند. حتی می‌توان ورزش و فعالیت‌های فیزیکی منظم را در برنامه روزمره زنانی مانند خانم ببا که قبل از بارداری، زندگی بی‌تحرکی داشته‌اند، در نظر گرفت؛ به طوری که ورزش بر حفظ قوام و قدرت عضلات مادران، در هفته‌ها و ماه‌های اول پس از زایمان بیشترین تاثیر را دارد.

بنا بر نظر بسیاری از متخصصان، زنان بیشتر وزن خود را در ۳ ماه اول پس از زایمان از دست می‌دهند و افرادی که تا ۶ ماه بعد از زایمان به وزن قبل از بارداری خود برنگردند، اضافه وزن برای‌شان حتمی خواهد شد. اگرچه با تولد نوزاد و مسوولیت‌ها و تغییرات ایجادشده در محیط زندگی، در پاره‌ای از موارد اجرای برنامه‌های ورزشی منظم مشکل به نظر می‌رسد، ولی روند بارداری در بسیاری از زنان، باعث تقویت این انگیزه می‌شود که تغییرات جدیدی را در شیوه زندگی و بهبود تناسب اندام و سلامت جسمی و روانی خود ایجاد کنند.

شروع ورزش می‌تواند از همان هفته اول بعد از زایمان باشد. در صورت وجود نداشتن عوارض، یک هفته پس از زایمان طبیعی و ۱۰ روز بعد از زایمان سزارین می‌توان ورزش‌های سبک را شروع کرد. البته تاکید می‌شود که این ورزش‌ها حتما تحت‌نظر پزشک متخصص انجام شود. انقباض و تقویت عضلات شکم و باسن با روش‌های مختلفی قابل انجام است. در ابتدا مادر می‌تواند به پشت بخوابد و سعی کند که با انقباض عضلات شکم، گودی کمر را کاهش دهد و ستون فقرات را به زمین نزدیک کند. در مراحل بعد با افزایش آمادگی جسمانی بدن، در حالی که به پشت روی زمین خوابیده و بدن وضعیتی صاف و کاملا کشیده دارد، یکی از زانوها را خم کند و به سمت شکم بکشد و سپس به حالت طبیعی برگردد. ورزش‌هایی مانند دراز و نشست تا زاویه ۳۰ درجه یا بالا آوردن یک پا و دست مخالف (به نوبت) بدون خم کردن زانوها باید پس از ترمیم کامل بافت‌های شکم یا لگن باشد زیرا در صورت عدم رعایت ترتیب مناسب تمرینات، احتمال آسیب وجود دارد.

ورزش‌های هوازی نیز به تدریج می‌توانند شروع شوند. انجام ورزش‌های هوازی با شدت متوسط، می‌تواند موجب افزایش توان هوازی مادر، افزایش حساسیت به هورمون انسولین و نیز کلسترول خوب شود. همچنین اثر تمرین‌های منظم ورزشی بر کاهش افسردگی پس از زایمان و بهبود وضعیت خلق و خو ثابت شده است. برای تجویز نسخه ورزشی، در ابتدا برای اطمینان از سلامت کامل مادر از وی شرح حال گرفته و سپس به مواردی مانند توانایی جسمانی او و میزان فعالیت‌های ورزشی وی قبل از بارداری توجه می‌کنیم. میزان پیشرفت ورزش‌های هوازی نیز بر اساس همین معیارها تعیین می‌شود. هدف، انجام ورزش‌های هوازی به مدت ۲۵ تا ۶۰ دقیقه در ۳ تا ۵ روز هفته است.

با افزایش سطح آمادگی جسمانی تمرینات قدرتی نیز به برنامه‌های ورزشی مادران باردار اضافه می‌شود تا عضلات مختلف بدن تقویت شوند و عملکرد ورزشی آنها افزایش یابد. اگرچه ورزش با شدت متوسط، اثر سویی بر شیردهی ندارد ولی شیرخواران خوردن شیر مادر را قبل از ورزش به بعد از ورزش ترجیح می‌دهند. توصیه می‌کنیم که مادران شیرده، به ویژه قبل از انجام ورزش‌های شدید، شیر خود را بدوشند تا از تغییر طعم شیر به واسطه افزایش اسید لاکتیک جلوگیری شود.

ندا احمدلو