ابتکارات و اختراعات شیخ بهایی چه بود؟

شیخ بهایی از دانشمندان نامی و مفاخر ایران می‌باشد که در زمینه‌های مختلف علمی از ادبیات گرفته تا مهندسی و فقه سرآمد بوده و آثار باقی مانده از ایشان هنوز مورد توجه بسیاری از دانشمندان قرار دارد. در ادامه برخی با برخی از ابتکارات و اختراعات شیخ بهایی بیشتر آشنا شوید.

شیخ بهایی که بود؟

شیخ بهایی یا بهاءالدین محمد بن حسین عاملی حکیم، فقیه، عارف، منجم، ریاضیدان، شاعر، ادیب، مورخ و دانشمند نامدار قرن دهم و یازدهم هجری، در ۸ اسفند ۹۲۵ خورشیدی در بعلبک، متولد شد و در ۸ شهریور ۱۰۰۰ خورشیدی در اصفهان از دنیا رفت. وی از نوادگان حارث همدانی (از شخصیت‌های برجسته آغاز اسلام، متوفی به سال ۶۴ خورشیدی)، یکی از یاران علی (ع) است. پدر او از شاگردان برجسته شهید ثانی بوده است. شیخ بهایی در دانش‌های فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات تبحر داشت و از وی در حدود ۹۵ کتاب و رساله از او در سیاست، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی و هنر و فیزیک بر جای مانده است. به پاس خدمات وی به علم وب ‌شناسی، یونسکو سال ۲۰۰۹ که مصادف با سال نجوم می‌بوده نام وی را در لیست مفاخر ایران ثبت کرد.

ابتکارات و اختراعات شیخ بهایی

1- نان سنگک، حلواشکری و فرنی

بنا به روایتی نان سنگک، حلواشکری و فرنی را از اختراعات شیخ بهایی می‌دانند. در تقویم سالنمایی که توسط کمیته نانوایان تهران که در ۱۹ اردیبهشت سال ۱۳۲۶ شمسی در تهران چاپ شده در رابطه با تاریخچه و چگونگی پیدایش نانوایی و نان سنگک این گونه آمده است: "شاه عباس برای رفاه حال طبقات تهی دست و لشگریان خود که غالباً در سفر احتیاج به نان و خورش موقت و فوری داشتند و لازم بود به هر شهری می‌رسند نانواهایی باشند که بتوانند به قدر مصرف سربازان نان تهیه نمایند و غذایی باشد که خورش نان قرار دهند، درصدد چاره برآمد. وی حل این مشکل را از "شیخ بهایی" که از اجلّه علما و دانشمندان ایران بود خواست. شیخ بهایی با تفکر و تعمق تنور سنگکی را ابداع نمود. این اختراع که با دقت و هوشیاری طرح و عملی شده است به قدری کامل و دقیق است که پس از گذشت چند صد سال هنوز به همان صورت اولیه مورد استفاده و نانی که از تنور سنگکی بدست می‌آید، مأکول‌ترین نان است. در اجرای این کار دستور داده می‌شود که روی توری مقداری ریگ و سنگ ریزه بریزند و در زیر آن آتش پرحجمی روشن نمایند تا ریگها کاملاً داغ گردند و آنگاه خمیر نان را با دست در روی تخته‌ای پهن کرده و در روی سنگ‌های داغ قرار دهند تا بپزد.

2- مهندسی آب زاینده رود

یکی از ابداعات جالب و اختراعات شیخ بهایی تقسیم صحیح و طریقهٔ مهندسی آب زاینده رود به محله‌ها و باغات شهر اصفهان بود . او با محاسبهٔ دقیق و به دست آوردن آمار بارندگی مناطق مختلف اصفهان ، حومه و کوهستان‌های اطراف و همچنین سرچشمهٔ زاینده رود، طرح دقیق نهر ها و شیب و عرض جویبار ها و سهم استفادهٔ آب هر باغ و محله و منزل، به اختلاف چندین سالهٔ مردم این منطقه پایان داد. شیخ بهایی طرز تقسیم بندی جریان آب زاینده رود را با توجه به محاسبات خیلی دقیق به ۳۳ سهم تقسیم نمود که هر سهم معادل ۵ شبانه روز قسمتی از آب رودخانه است که باید آب موجود در رودخانه به هر محله سرازیر شود که امروزه با نصب دستگاه‌های مختلف آب سنج‌ها‌، در نقاط زاینده رود به همان نتیجه رسیده‌اند که او در ۴۲۰ سال قبل رسیده بود. 

3- ساخت مدرسه چهارباغ روی لجنزار

از دیگر اختراعات شیخ بهایی و ابتکار عمل‌های وی بنای مسجد مشهور چهارباغ است که چون در مسیر یکی از کانال‌های آب زاینده رود قرار داشت و امکان نداشت که روی آن همه لجن و آب، ساختمان عظیم و سنگی ساخته شود و ساختمان، با خطر ریزش مواجه می‌شد، شیخ بهایی دست به ابتکار جالبی زد. او برای انجام این کار پیشنهاد کرد که ابتدا، مقدار زیادی زغال چوب به ضخامت ۲ متر در سرتاسر پی ساختمان پخش کنند و پس از کوبیدن زغال در کف پی‌ها روی آن را با ساروج و شفته پر کرده و پی‌های ساختمان را روی ساروج و شفته، قرار دهند. او دستور داد هر روز صبح چند سکه طلا را در خاک ملات‌ها بریزند و سپس گل درست کنند و به مردم اطلاع دهند که بیایند و سکه‌ها را برای خود بیابند. مردم، گروه گروه گل ملات‌ها را از صبح لگدمال کرده و تا غروب، تعدادی سکه برای خود پیدا می‌کردند و با این روش گل ملات ها کاملاً عمل می‌آمد؛ امروزه ، این بنا به مدرسهٔ چهارباغ ، مشهور است. روش ساخت گل مخصوص شیخ بهایی برای بنای ساختمان های عظیم روی مرداب‌ها و لجنزارها ، بعدها بسیار مورد توجه و تقلید اروپاییان قرار گرفت. 

4- گرمابه با یک شمع

ماجرای این حمام و گرم نگه داشتن آب آن ، با یک شمع، از اختراعات شیخ بهایی است که به رازی حل نشدنی در تاریخ تبدیل شده بود که با کنکاش‌های پی در پی بالأخره راز این حمام ۳۰۰ ساله کشف شد. شیخ بهایی با استفاده از طلا که رسانایی بالا و در انتقال گرما نقش مؤثری دارد، منبع این حمام را ساخت و به دلیل استفاده از طلا و جلوگیری از سرقت آن، راز ساخت آن را پنهان نگه داشت. به احتمال نزدیک به یقین گرم شدن حمام با یک شمع از روی ایدهٔ شمع خودکار احمدبن موسی بن شاکر خراسانی ساخته شده است. تأمین مایع سوخت، در زمان شیخ بهایی با یک لولهٔ زیرزمینی به عصار خانهٔ جنب حمام وصل شده بود و با تولید روغن‌های کرچک، کنجد و روغن‌های سوختی دیگر که در محل مذکور روغن کشی می‌شده ، تأمین می‌گردید. روی شمع مذکور ظرف لگن مسی بوده که حجم آبی را برابر با ۳ و یا ۴ سطل گنجایش داشته و مرتباً در شبانه روز گرم بوده و آب آن برای کسانی که از شستشو فراغت یافته و سربینهٔ حمام قسمت خروجی نزدیک در کار گذاشته و جاسازی کرده بودند. 

5- طرح شهر نجف آباد اصفهان

در دورهٔ صفوی شهر نجف آباد با طرح شیخ بهایی و به پیشنهاد او به عنوان یک شهر جدید احداث شده است. در مورد انگیزهٔ ایجاد شهر نجف آباد نظرات مختلفی وجود دارد و مشهورترین این نظرات این است که، نذورات و عایدات موقوفات منطقهٔ اصفهان، با کاروانی از اصفهان به سوی نجف اشرف می رفت که پس از پیمودن ۲۵ کیلومتر از حرکت باز ایستاد و دیگر پیش نرفت. شیخ بهایی چاره را در این دید که با اذن شاه عباس، محمولات شتران را هزینهٔ بنای شهری کنند به نام نجف آباد. نجف آباد نقشهٔ معماری و شهرسازی پیشرفته‌ای دارد که گفته می‌شود نقشهٔ اصلی آن از سوی شیخ بهایی ترسیم شده است و در موزهٔ شهر لیسبون پایتخت پرتغال نگهداری می‌شود.

6- دیگر خدمات علمی و عمرانی

از دیگر خدمات مهم و اختراعات شیخ بهایی در رونق بخشیدن به شهر اصفهان تعیین سمت قبله مسجد امام اصفهان است. این قبله‌یابی که با استفاده از ابزارهای آن زمان صورت پذیرفته هفت درجه با جهت واقعی قبله اختلاف دارد. طراحی منار جنبان اصفهان که هم اکنون نیز پا برجاست به او نسبت داده می‌شود. همچنین طرح‌ریزی کاریز نجف آباد-اصفهان است که به نام قنات زرین کمر، (یکی از بزرگترین کاریزهای ایران) و معماری مسجد امام اصفهان و مهندسی حصار نجف و شاخص تعیین اوقات شرعی (ساعت آفتابی در مغرب مسجد امام) را به او نسبت می‌دهند.

برگرفته از: سایت وی آر و ویکی پدیا