بررسی همدوسی پارادیم های تجارت الكترونیكی در انتقال خدمات كتابخانه ای به محیط رقومی

كتابخانه ها جزء اولین گروهی بودند كه پا به عرصه ارائه تبادلات الكترونیكی یا ارائه خدمات از طریق واسطه الكترونیكی گذاشتند

كتابخانه ها جزء اولین گروهی بودند كه پا به عرصه ارائه تبادلات الكترونیكی یا ارائه خدمات از طریق واسطه الكترونیكی گذاشتند. هنگامیكه در اواخر دهه ۱۳۶۰ در كشورهای اروپایی و امریكا كتابخانه ها مشغول عرضه فهرستهای خود بصورت درون خطی از طریق اینترنت شدند، در واقع اولین نمونه از مواردی بود كه در آن سازمانها از طریق اینترنت به بازاریابی محصولات و خدمات خودپرداختند. اكنون، بسیاری از كتابخانه هایی كه دربافت شركتی قرار دارند تقریباً تمامی سرویسهای خود را به طریق الكترونیكی عرضه می كنند، و در عین حال از یك استراتژی مدیریت دانشی پیرویی كرده و محتوای اطلاعاتی موجود در داخل شبكه اینترانت سازمانی را سامان می دهند و اداره می كنند.

با این حال این سئوال مطرح است كه در كشورهایی مثل ایران كه اساساً دارای كتابخانه الكترونیكی نبوده و چه بسا در بیشتر موارد دارای كتابخانه های تركیبی ممزوج هستند (به این معنا كه تركیبی از سیستمهای دستی و سیستمهای الكترونیكی هستند)، آیا توانسته اند از تحولاتی كه در عرصه تجارت و كسب و كار الكترونیكی (e-business) رخ می دهد حداكثر استفاده را ببرند؟هنگام ورود به این عرصه با دو واژه مواجه می شویم: مشاغل و یا دادوستد الكترونیكی (e-business) و تجارت الكترونیكی (e-commerce) و تجارت الكترونیكی عبارتست از بازاریابی و توزیع محصولات و خدمات در محیطهای الكترونیكی بخصوص روی اینترنت. از طرف دیگر مشاغل الكترونیكی مفهومی گسترده تر را در بر می گیرد و شامل اداره كردن سازمانها بصورت الكترونیكی می شود.

بنابراین، اگرچه در اكثر نشریات از واژه تجارت الكترونیكی (e-commerce) بیشتر استفاده می شود، در بحث مربوط به پیدا كردن سر خط ها و یا اقتباس مدلهایی از مجموعه دادوستد و تجارت الكترونیكی باید با تلویحات گسترده تری كه در مشاغل الكترونیكی (E-business) وجود دارد توجه بیشتری مبذول داریم.e-commerce تنها با معامله یا تراكنش (transaction) سروكار دارد، و واساساً، بسته به اینكه طرفین این تراكنش چه اشخاص حقیقی و یا حقوقی باشند، به دو دسته عمومی تقسیم می شوندB۲B)Businem to Business) كه در آن سازمانهای عمده طرفین این تراكنش هستند، (Business to Consumer(B۲C كه در آن طرفین تراكنش سازمان و مصرف كنندگان هستند. بسیاری از این معاملات را می توان در مورد كتابخانه ها نیز بكار برد.

به عبارت دیگر، می توان از این مدل تراكنشی در عملیات كتابخانه استفاده كرد، و اساساً كل عملیات مدیریت و ارائه خدمات كتابخانه را براساس یكی از این دو مدل (B۲C یا B۲B) و یا تركیبی از آن دو (با درصدهای متفاوتی بسته به ماهیت كتابخانه یا مركز اطلاعرسانی) انجام داد.هنگامیكه كتابخانه ها فهرستهایشان را بصورت درون خطی در معرض استفاده مراجعین قرار می دهند، یا اینكه به مراجعین خود اجازه می دهند كه از طریق سیستمهای درون خطی و بصورت بهنگام عضویت خود را تجدید كنند، یا پایگاه های خود را در اختیار مشتریان خود قرار می دهند ، و یا حتی تأمین مدارك را از طریق سیستمهای الكترونیكی به انجام رسانند، در واقع نوعی تراكنش سازمان با مصرف كننده (B۲C) را انجام می دهند. این تراكنشهای B۲C ممكن است خارجی باشند، یعنی در مورد كتابخانه های عمومی می بینیم كه خدماتشان را از طریق واسطه های الكترونیكی در اختیار جامعه قرار می دهند.

تراكنشها می توانند ماهیت داخلی هم داشته باشند. به این معنا كه در یك كتابخانه سازمانی یا شركتی كارشان را بصورت سیستمهای بازاریابی به سازمانهای مربوطه عرضه می كنند.خدمات مرجع یك نمونه بارز از رویكرد B۲C در كتابخانه هاست. اگر این كار را بصورت دیجیتال انجام دهیم می توانیم از مجموعه های e-business یا مفاهیمی كه در این سیستم وجود دارد مستقیماً بدون كوچكترین تغییراتی در عملیات كتابخانه ای استفاده كنیم.از طرف دیگر، كتابخانه ها درگیر یك سری تراكنشهایی هستند كه در مقوله (B۲B) سازمان به سازمان می گنجند. بعنوان مثال، ارتباطی كه یك كتابخانه با تأمین كنندگان پایگاه اطلاعاتی، نشریات ادواری یا كتب خود دارد نمونه هایی كه از این نوع تراكنش می باشند.

در حقیقت هنگامیكه كه كتابخانه در فراهم آوری اطلاعلات مورد نیاز خود سعی كند كه رشد را به جای خرید مواد و استقرار آن در محل، به سمت كسب امتیاز برای دسترسی از راه دور سوق دهد (از قبیل امتیازاتی كه امروزه در دانشگاه تهران به منظور دسترسی به پایگاه های اطلاعاتی صورت می گیرد)، این مسئله تعامل بر اساس تراكنش های B۲B از اهمیت بسیار زیادی برخوردار خواهد شد. علاوه بر این، هنگامیكه كتابخانه سعی می كند در یك كتابخانه ممزوج (hybrid) سهم الكترونیكی خود را نسبت به سهم غیر الكترونیكی افزایش دهد و در نتیجه به دنبال تأمین اعتبار و حمایت می گردد، باز هم استراتژیهای e -business به كار می آیند.در اینجا باید توجه خواننده را به این نكته جلب كنم كه وقتی كه در مورد e-business بحث می كنیم، فرض بیان نشده ما این است كه حضوری در وب وجود دارد. و در واقع تمامی صحبت ما از داد و ستد یا مشاغل و كسب الكترونیك عبارتست از اداره حضور سازمانمان برروی تار جهان گستر وب . اما باید دید كه در رابطه با e-business چه درسی را می توان گرفت .

باید دید چگونه وب سایتهای كتابخانه ای می توانند خدمات درون خطی خود را بهتر ترویج كنند، و از این نكته كه افراد از خدمات مبتنی بروب آنها راحت تر استفاده كنند.برخی چنین بحث كرده اند كه در هنگام استفاده از مدل e-business باید در طراحی كتابخانه های خود از مدل مشابه amazon.com یا bn.com استفاده كنیم. در مدل amazon این امكان وجود دارد كه پاسخ ها را مطابق میل مراجعه كننده تغییر دهیم. من خود برای این كار اصطلاح پرو كردن یا سفارشی نمودن پاسخ ها را انتخاب كرده ام. برای مثال، هنگامیكه شخصی در كتابخانه ای به وب كتابخانه وصل می شود ممكن است پس از اتصال از طریق سیستم مطلع شود كه در بازدید قبلی خود كتاب X را به امانت گرفته است، و افرادی كه كتاب X را به امانت گرفته اند فرضاً به طور همزمان كتاب Y را هم به امانت گرفته اند.

و اینكه مطالب مربوط دیگری را كه می شود بدنبال چنین كتابی خواند، از طریق سیستم به اطلاع مراجعه كننده رساند.در ایالات متحده كتابخانه های متعددی هستند كه سعی نموده اند اتصالاتی (links) را با بازیگران عرصه تجارت الكترونیكی مثل bn.com,amazon.com برقرار كنند. به این صورت كه وقتی كه كسی كتابی را نگاه می كند یك اتصال بطور خودكار خواننده را به صحفه مربوط به نقد و بررسی آن در amazon.com هدایت می كند، و بر این اساس تصمیم گیری خواننده با توجه به اتصال جدید برای امانت گیری و یا تراكنش صورت می پذیرد. اما در این میان باید دید كه چه نوع مسائل و مزایای بالقوه ای در این روش وجود دارد.پیش از اینكه به چنین كاری بپردازیم باید یك بررسی اجمالی در رابطه با آنچه كه در مورد e-business صورت گرفته است، انجام دهیم.سپس از نقطه نظر B۲B, B۲B به عملیات كتابخانه توجه كنیم.

● بررسی اجمالی دادوستد الكترونیكی

در طی دهه گذشته تجارت الكترونیكی بطور گسترده ای مورد مطالعه قرار گرفته است، و بسیاری از تحقیقات صورت گرفته در این زمینه در رابط با تعیین استفاده های به جا و بهنگام فراهم آوردن امكان انجام تراكنشهای تجاری بصورت الكترونیكی بوده است.تراكنشهای B۲C كه در آن مشتریان از فروشگاه های درون خطی (online Shops) خرید می كنند، در ابتدا اساس و پایه تجارت الكترونیكی را تشكیل می دادند، و در واقع ستون اصلی و سنگ بنای رونق شركتهای COM. در ایالات متحده و اروپا بودند. با این وجود، دیده می شود كه هنگامیكه بازار e-business رونق می گیرد اهمیت تراكنشهایB۲B كه در آنها برخی از شركتها تنها تراكنشهای بین خود را انجام می دهند، تحقق پیدا می كند.

از نقطه نظر تاریخی، با مطرح شدن مبحث تبادلات الكترونیكی داده ها EDI یا(Electronic Data Interchange) كه استانداردهای مشخصی را برای تبادل سفارشات و پرداختها را بصورت الكترونیكی فراهم نمود، می توان گفت این نوع تراكنش در تجارت الكترونیكی از تاریخچه طولانی تری برخوردار است.حال باید دید چرا این نوع تراكنش B۲B از جذابیت برخوردار است؟ یكی از دلایل می تواند این باشد كه در حال حاضر اكثر سازمانها و شركتها دارای نظامها و پایگاههای الكترونیكی در داخل خود هستند كه تولید، ارسال، ثبت سفارش و پرداخت را برای كالاها ارائه می دهند. بدیهی است كه اتصال این سازمانها به یكدیگر و تقویت آنها با فناوریهای خاص B۲B از جذابیت بسیاری برخوردار است.

با این وجود، مسئله ای كه ما در مورد تراكنشهای B۲B داریم این است كه بین سازمانها، سیستم ها و نظامهای الكترونیكی سازمانها احتمال ناسازگاری وجود دارد. مثلاً سیستم Elsevier در ثبت سفارش ممكن است با سیستم Swets هماهنگ نباشد. یعنی ممكن است از سیستم های عامل و یا نرم افزارهای مختلفی استفاده كرده باشند.بنابراین درe-business با گروه جدیدی از سرویسها مواجه هستیم كه از آنها به عنوان واسطه ها یا حق العملكاران پیامی (Message brokers) نام می بریم .این واسطه های پیامی دارای این تكنولوژی هستند كه اجازه می دهد كه سیستمهای موجود در سازمانهای مختلف با یكدیگر ارتباط برقرار كنند.

بهترین مثال از این دست شاید در سیستمهای رزرواسیون بلیت هواپیما باشد، مثل سیستم Amadeus كه توسط هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران مورد استفاده قرار می گیرد، این امكان را ایجاد می كند كه تقریباً به چیزی حدوداً بالای ۷۵۰۰۰ برنامه پروازی در بیش از صدها شركت هواپیمایی دسترسی پیدا كنیم كه این شركتها هر كدام دارای سیستمهای مخصوص خود هستند.از طرف دیگر، این نكته اهمیت وجود استانداردهایی را افزایش می دهد كه سیستمها را قادر كنند تا بصورت الكترونیكی با یكدیگر ارتباط برقرار نمایند. بنابراین، با توجه به اینكه نوع تجارت الكترونیكی قبل از وب وجود دارد، پذیرش استاندارد html بود كه باعث شد تا جان تازه ای به كالبد تجارت الكترونیكی دمیده شود.

۱-Coherence

با راهنمایی سركار خانم دكتر طاهره علومی

مهندس نادر نقشینه*

دانشجوی دكتری ، دانشكده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران

---