ضرورت و اهمیت آینده اندیشی ارتباطی در ایران

آینده اندیشی, در طول تمدن بشری همیشه مورد توجه اندیشمندان بوده است و به شیوه های گوناگون در آتار فکری آنان انعکاس یافته است

آینده‌اندیشی، در طول تمدن بشری همیشه مورد توجه اندیشمندان بوده است و به شیوه‌های گوناگون در آتار فکری آنان انعکاس یافته است. در این زمینه، معمولاً دو رویکرد خاص آینده‌اندیشی، از یکدیگر تفکیک می‌شوند. یک نوع آن، "آینده‌اندیشی تخیلی ـ فلسفی" و نوع دیگر آن "آینده‌اندیشی تاریخی ـ فلسفی" است. نمونه‌های نوع اول را می‌توان در آتار برخی از متفکران غربی، همچون "جمهوری" افلاطون، "آرمان‌شهر" سنت توماس‌مور، "دنیای پویای نوین" آلدوس هاکسلی و "۱۹۸۴" جرج اورول و همچنین در آتار بعضی از متفکران ایرانی و اسلامی و به ویژه، درباره "مدینه فاضله" جست‌وجو کرد. نمونه‌های نوع دوم هم در آتار بعضی از فلاسفه تاریخ مانند "مقدمه" ابن‌خالدون، "ملاحظاتی درباره انقلاب فرانسه" تألیف ادموند بورک، "دموکراسی در آراء" اثر معروف آلکسی دوتوکویل، "انحطاط غرب" نوشته اوسوالد اشتنبگلر و "مطالعه‌ای در تاریخ" اثر مشهور آرنولدت وین‌بی، انعکاس یافته‌اند.

در زمینه نقش ارتباطات نوین در ایجاد جوامع آرمانی و تأثیر خاص آن در بهبود شرایط زندگی انسانی نیز در دو قرن اخیر، آینده‌اندیشی‌های متعددی انجام گرفته است، که در بسیاری از آنها شیفتگی‌های فراوانی راجع به فرا رسیدن "عصر اطلاعات" تأثیر "انقلاب ارتباطات" و عملکردهای فن‌آوری‌های نوین اطلاعات و ارتباطات در توسعه اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی، گسترش دموکراسی و حفظ صلح و امنیت جهانی، ابراز شده‌اند.

● نخستین طرح برنامه‌ریزی آینده‌اندیشی ارتباطی در ایران

اولین مطالعاتی که در مورد آینده‌اندیشی ارتباطی در ایران صورت گرفته‌اند، از سوی "پژوهشکده علوم اجتماعی و توسعه ایران"، که با همکاری سازمان رادیو ـ تلویزیون ملی ایران و سازمان برنامه وقت و به مدیریت دکتر مجید تهرانیان تأسیس شده بود، سازماندهی شده بودند. در این زمینه، در سال ۱۳۴۷، طراحی موسوم به "پروژه برنامه‌ریزی آینده‌اندیشی ایرانی: هدف‌ها، شکل‌گیری، روش‌شناسی و برنامه زمانی به منظور پیش‌بینی فعالیت‌های آینده‌سازمان رادیو، تلویزیون ملی ایران، تهیه و تدوین گردید و به موازات آن، در کل این سال‌ها یک همایش بین‌المللی راجع به توسعه ارتباطات، در مشهد تشکیل شد و در سال ۱۳۵۷ هم همایش دیگری در همین مورد و با تأکید بر آینده‌اندیشی ارتباطی، در شیراز ترتیب یافت. همزمان با این کوشش‌ها، مدیر پژوهشکده یاد شده و همکاران وی، با توجه به برنامه‌های آینده‌اندیشی ارتباطی مورد‌نظر، فصل مربوط به توسعه ارتباطات در برنامه ششم عمرانی کشور را که باید از سال ۱۳۵۶ به اجرا گذاشته می‌شد، نیز تدوین کردند، که با فرا رسیدن رویدادهای پرسشنامه انقلاب اسلامی و پیروزی انقلاب به اجرا گذاشته نشد. (۱)

● مسئله آینده‌اندیشی ارتباطی در دوره پس از انقلاب اسلامی

ضرورت توجه به مطالعات و تحقیقات جامع ارتباطی برای اندیشی و تحقق هدف‌های توسعه ملی و کمک به سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های مملکتی، که در دهه‌های اخیر در کشورهای پیشرفته جهان و برخی از ممالک در حال توسعه به اجرا در آمده‌اند، در دوره پس از پیروزی انقلاب اسلامی به دنبال پایان جنگ عراق علیه ایران، مطرح شد.

گروه علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، در سال ۱۳۶۹، پس از ایجاد "مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها" از طرف معاونت مطبوعاتی و تبلیغاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به موازات همکاری‌های آموزشی و پژوهشی با این مرکز، در ارائه یک پیش طرح پژوهشی، برای تحقیق جامع درباره ارتباطات، پیشقدم شد و در نخستین سمینار بررسی مسائل مطبوعات ایران، که در اسفندماه همان سال با همکاری این گروه و مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌های در تهران برگزار شد، نیز آن را مطرح کرد. (۳)

دو سال بعد، به مناسبت برگزاری "کنفرانس کاربرد تحقیقات اجتماعی، اقتصادی (و ارتباطی) در برنامه‌های توسعه" که در دی ماه ۱۳۷۱ از سوی معاونت پژوهشی دانشگاه علامه‌طباطبایی، برگزار شد، مجموعه چند مقاله مراجع به ارتباطات و توسعه از طرف اعضای گروه علوم ارتباطاتی این دانشگاه ارائه گردید که در میان آنها مقدمه مقاله‌ای درباره "ارتباطات توسعه و توسعه ارتباطات در ایران" به "آینده‌اندیشی ارتباطی" جاذبه‌های ارتباطات و دگرگونی‌های ملی و بین‌المللی اختصاص داده شده بود. در آغاز مقدمه مذکور، در مورد جایگاه ارتباطات در برنامه‌های توسعه ملی، چنین گفته شده است:

" ... مقام ارتباطات در سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های توسعه ملی از دو جهت شایان توجه است. وسایل و امکانات گوناگون ارتباطی، از یک‌سو جزء عوامل آگاهی‌دهی و هماهنگ‌سازی و سازماندهی مورد‌نظر در ارائه و اجرای طرح‌های مختلف توسعه بشمار می‌روند و در جلب خودیاری‌ها و مشارکت‌های عمومی برای تأمین نتایج مطلوب آنها نیز تأثیر تعیین‌کننده دارند و از سوی دیگر، خود به عنوان شاخص‌های توسعه، مانند درآمد ملی، سطح سواد عمومی و همچنین جزء زمینه‌های اصلی توسعه، مثل کشاورزی، صنعت، آموزش و بهداشت، در برنامه‌های توسعه ملی، جای ممتازی دارند و به همین لحاظ، برای پیشرفت و گسترش آنها در کنار زمینه‌های مهم دیگر توسعه، برنامه‌ریزی عالی ویژه‌ای در نظر گرفته می‌شوند. به این گونه، "ارتباطات توسعه و توسعه ارتباطات" برنامه‌ریزی‌های ملی، لازم و ملزوم یکدیگرند ..."

در پایان مقدمه یاد شده نیز به ضرورت واقع بین هر مصلحت‌اندیشی و اهمیت آینده‌اندیشی در زمینه ارتباطات و توسعه، تأکید گردیده‌است:

"جاذبه‌های تازه تکنولوژی‌های نوین ارتباطی، به ویژه برنامه‌های تلویزیون از طریق پخش مستقیم ماهواره‌ای و ترویج نظریه‌های خوشبینانه در مورد کاربردهای مثبت ارتباطات، که در دهه‌های گذشته با سخن گفتن از "دهکده جهانی"، "انقلاب الکترونی" و "موج سوم" و در سال‌های اخیر، با تأکید بر فرا رسیدن عصر "فرانوگرائی" و "جامعه اطلاعاتی"، عرضه شده‌اند نیز شایان توجه‌اند و اهمیت تأثیرگذاری‌ها و حساسیت‌انگیزی‌های آنها، ایجاب می‌کند که با واقع‌بین و مصلحت‌اندیشی و آینده‌اندیشی مورد‌نظر قرار گیرند و به کاربردهای مثبت ارتباطات برای توسعه ملی و سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی ارتباطی، لطمه نزنند ..."

بخش یکم مقاله، به مبانی نظری توسعه بخشی از ارتباطات و بخش دوم آن به پیشینه‌ها و زمینه‌های تحقیق در ارتباطات و توسعه (پژوهش درباره ارتباطات در خدمت توسعه و پژوهش در مورد پیشرفت و گسترش ارتباطات)، اختصاص یافته است و در بخش سوم آن، جایگاه ممتاز ارتباطات در برنامه‌های توسعه ملی، طرف توجه واقع شده است و در بخش چهارم مقاله درباره "سیاست‌گذاری ملی ارتباطات" مخصوصاً خاطر نشان شده است: " ... آینده‌اندیشی ارتباطی ایجاب می‌کند که در کنار پژوهش‌های مربوط به "ارتباطات و توسعه" و "توسعه ارتباطات" و برنامه‌ریزی برای کاربرد ارتباطات در کمک به تحقق هدف‌های توسعه و همچنین پیشرفت و گسترش وسایل و تکنولوژی‌های ارتباطی، به سیاست‌گذاری ملی ارتباطات نیز توجه خالی مبذول شود ..." در این بخش مخصوصاً تأکید گردیده است که " ... به سبب نیاز مبرم کشور به هماهنگی و کارایی هر چه بیشتر فعالیت‌ها و عملکردهای ارتباطی، توجه به تدوین و تصویب مجموعه همگون اصول سیاست‌های ملی ارتباطات، براساس آینده‌اندیشی‌های ارتباطی و انجام پژوهش‌های جامع ارتباطات و مقتضیات برنامه‌ریزی توسعه، بسیار ضروری است ..."

در نتیجه‌گیری فعالانه مذکور، با عنوان "واقعیت‌های کنونی ارتباطات و چشم‌اندازهای آینده" نیز ضمن تکیه ضرورت‌های آینده‌اندیشی ارتباطی، از لزوم تأسیس یک "مرکز هماهنگی فعالیت‌ها و سازمان‌های ارتباطات کشور" سخن به میان آمده است:

" ... با توجه به ضرورت‌های آینده‌اندیشی ارتباطی، می‌توان نتیجه‌ گرفت که در موقعیت حساس کنونی، با در نظر گرفتن مقتضیات توسعه و پیشرفت کشور و حفظ هویت و استقلال فرهنگی آن در عرضه سلطه جهانی سرمایه‌داری، باید شرایطی فراهم شوند تا بتوان از امکانات ارتباطی برای نیل به هدف‌های ملی، حداکثر بهره‌برداری را به عمل آورد. مطالعه درباره فعالیت‌ها و سازمان‌های ارتباطی مختلف، مشخص می‌سازد که کوشش‌ها و خط مشی‌های آنها در زمینه‌های اختصاصی مربوط به هم و همچنین در زمینه کلی ارتباطات کشور، از هماهنگی‌های لازم برخوردار نیستند و به خوبی نمی‌توانند نقش خود را در تحقق هدف‌ها و آرمان‌های ملی و اجرای سیاست‌های عمومی جمهوری اسلامی ایران، ایفا کنند.

توجه بیشتر به مطالعات و تحقیقات ارتباطی و سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های ملی ارتباطات، از لوازم اصلی موفقیت در آینده‌اندیشی‌های ارتباطی است. در این زمینه، ایجاد یک "مرکز هماهنگی فعالیت‌ها و سازمان‌های ارتباطات کشور" که با استفاده از اختیارات قانونی خود، بتواند کوشش‌های پژوهشی و سیاست‌گذاری‌ و برنامه‌ریزی ارتباطی برای در نظر گرفتن چشم‌اندازهای آینده ارتباطات در صحنه داخلی و عرصه جهانی، مورد حمایت قرار دهد و بر عملکردها و کاربردهای ارتباطات، نظارت هماهنگ‌کننده داشته باشد. برای از میان بردن دشواری‌ها و ناهماهنگی‌های کنونی و آماده ساختن سازمان‌ها و مؤسسات اداره‌کننده امور ارتباطی، برای ایفای نقش واقعی آن‌ها و کمک به توسعه و پیشرفت کشور سودمند خواهد بود ..." (۴)

● همایش علمی ایران و جامعه اطلاعات در سال ۱۴۰۰ هجری شمسی

یکی از آخرین کوشش‌های مربوط به آینده‌اندیشی ارتباطی در ایران "همایش علمی ایران و جامعه اطلاعاتی در سال ۱۴۰۰ هجری شمسی" بود، که در آذرماه سال ۱۳۸۱، در چارچوب برنامه‌های مرکز پژوهش‌های ارتباطات دانشگاه علامه‌طباطبایی به وسیله معاونت پژوهشی این دانشگاه برگزار شد.

همایش مذکور، با توجه به ضرورت تدارک برنامه پژوهشی جامع آینده‌اندیشی ارتباطی ایران و کمک به آمادگی دولت برای شرکت در "کنفرانس عالی سران جهان درباره جامعه اطلاعاتی"، که در دسامبر ۲۰۰۳ (آذرماه ۱۳۸۲) از سوی سازمان ملل متحد در ژنو، برگزار شد، تشکیل گردید.

ـ هدف این همایش در سطح ملی، بررسی و ارزیابی توانایی‌ها و آمادگی‌های ایران برای هماهنگی‌ با روند پرشتاب رایانه‌ای‌سازی کشورها و حرکت به سوی جامعه اطلاعاتی و تهیه مقدمات ضروری برای پژوهشگری، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی بلند‌مدت راجع به کاربرد ارتباطات و اطلاعات در زمینه‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کشور بود.

برای ذیل به هدف، شناخت بهتر ماهیت، وضعیت و ابعاد دگرگونی‌های فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات، در جهت توسعه زیر‌ساخت‌های ارتباطی و اطلاع‌رسانی و همچنین گسترش کمی و کیفی محتوای داده‌ها، برنامه‌ها و پیام‌های مورد انتقال و استفاده از آن‌ها، به منظور پیشبرد برنامه‌های توسعه ملی و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود.

ـ در سطح بین‌المللی، هدف این همایش، کمک به هماهنگی و همکاری مطلوب ایران با گرایش اخیر جامعه جهانی در جهت نیل به دیدگاه‌ها و خط‌مشی‌های مشترک تمام کشورها درباره "جامعه جهانی" و چگونگی کاربرد فن‌آوری‌های نوین اطلاعات و ارتباطات در راه توسعه ملی، مقابله با فاصله عمیق سطح توسعه ارتباطی و اطلاعاتی کشورهای پیشرفته و کشورهای فقیر و به ویژه کاهش "فاصله دیجیتال" موجود بین این کشورها و نیز در داخل تمام کشورها بود. به همین لحاظ، در برنامه همایش، به تدارک مقدمات شرکت هیأت بلند‌پایه دولت، برای شرکت در نخستین "کنفرانس عالی سران جهان درباره جامعه اطلاعاتی"، که مهم‌ترین گردهمایی ارتباطی بین‌المللی تاریخ معاصر شناخته می‌شود، توجه خاصی معطوف گردید.

آینده‌اندیشی ملی در عصر اطلاعات و جامعه اطلاعاتی؛ ایران و کنفرانس عالی سران جهان درباره جامعه اطلاعاتی؛ جامه اطلاعاتی و آموزش نوین؛ ارتباطات، اطلاعات الکترونی و نهادهای سیاسی و اداری آینده؛ حقوق ارتباطات الکترونی و فن‌آوری‌های نوین اطلاعات؛ جامعه‌های اطلاعاتی و زمینه‌های توسعه ملی؛ ارتباطات اجتماعی و روابط بین‌المللی و نیز گفت‌و‌گوی تمدن‌ها از جمله محورهای این همایش بود.

آینده‌اندیشی و سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی ارتباطی ملی، به صورت صحیح و مؤثر آنها، مستلزم آن است که در سازماندهی و مدیریت فعالیت‌های مختلف ارتباطات، مخصوصاً در زمینه همگرایی ارتباطات جمعی سمعی و بصری (رادیو و تلویزیون)، ارتباطات دور و ارتباطات کامپیوتری، هماهنگی و همکاری برقرار باشد. در حالی که در این مورد، تحت تأثیر تشکیلات و شیوه‌های اجرایی ناموزون باقی مانده از گذشته، رویه‌ها و خط‌مشی‌های متفاوت، اجرا می‌شوند. به عنوان مثال، در زمینه ارتباطات کامپیوتری و آنفورماتیک، به لحاظ کاربردها و نظارت‌ها، در ۳ سازمان جداگانه (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی و وزارت ارتباطات و فن‌آوری تصمیم‌گیری و خدمات‌رسانی می‌شود. همچنین در زمینه استفاده از شبکه‌های اطلاع‌رسانی جهانی، سازمان‌های متمایز، و شورای عالی اطلاع‌رسانی، فعالیت می‌کنند. در صورتی که از پیش، بر مبنای پژوهشهای تخصصی در مورد کاربردهای آنفورماتیک و تله‌ماتیک و تصویب مقررات خاص آنها، تعیین چگونگی استفاده مطلوب در این زمینه، امکان‌پذیر بود. بنابراین انجام مطالعات و تحقیقات تخصصی برای ایجاد هماهنگی در سازماندهی فعالیت‌های ارتباطی نیز ضروری است.

علاوه بر مسائل فوق، با توجه به شرایط بین‌المللی، به سبب روند سریع "جهانی‌سازی ارتباطات" که از مقتضیات خاص سرمایه‌داری برای یکپارچگی فعالیتهای اقتصادی در سرتاسر کره‌زمین، سرچشمه گرفته است و در همین جهت، به ترویج سیاست‌ها و خط‌مشی‌های خاص "مقررات‌زدایی" و "خصوصی‌سازی" در اکثر کشورهای دنیا، منتهی شده است، باید به پژوهش‌های ارتباطی بین‌المللی، برای شناخت کامل آخرین تحولات ارتباطات جهانی و تأثیرهای احتمالی منفی یا مثبت آنها در عملکردهای ارتباطی داخلی نیز توجه داشت و به این طریق، هدف‌های جمهوری اسلامی ایران در جهت منافع و مصالح ملی را مورد حراست قرار داد. در همین زمینه، اهمیت مطالعات و تحقیقات ویژه منطقه‌ای، در چارچوب همبستگی‌های کشورهای عضو کنفرانس اسلامی و سازمان "اکو" و نظایر آنها هم شایان توجه است.

۱. Prospective Planing Project of the Iranian National Radio Television: purpose, desing, methology, Gim etall.

Hakimzadeh, farhad and donald meals

Tehran: National Iranian reddio television, ۱۹۷۵.

An International survey of the futures of Broadcasting. Majid Tehranian et all. (eds) communication policy for national Development:

Acomparative perspective. London:

Routledge ۸ Kegan, ۱۹۷۷. PP ۹۲-۱۰۶.

Sallari, Behrouz and The Future of Communication technologies. Tehran:

Iran Gommunication ۸ Development Institute, ۱۹۷۶

۲ـ معتمدنژاد، دکتر کاظم. رئوس کلی پیش‌طرح تحقیق جامع درباره ارتباطات در ایران. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، معاونت مطبوعاتی و تبلیغاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، خرداد ۱۳۶۹

۳ـ معتمدنژاد، رؤیا. "دولت تازه و ضرورت انجام پژوهش‌های ملی ارتباطی: نقش خاص کمیسیون‌ها و کمیته‌ای از سوی پارلمان‌ها و برای مطالعه و تحقیق در زمینه های مختلف ارتباطات" رسانه‌ها. سال هشتم، شماره ۲، تابستان ۱۳۷۶، صفحات ۲ تا ۹.

۴ـ معتمدنژاد. کاظم. "ارتباطات توسعه و توسعه ارتباطات: نقش ارتباطات در پیشبرد برنامه‌های توسعه‌های و اهمیت برنامه‌ریزی برای توسعه ارتباطی. مجموعه مقالات کنفرانس کاربرد تحقیقات اجتماعی، اقتصادی، و (ارتباطی) در برنامه‌های توسعه. تهران: انتشارات دانشگاه علامه‌طباطبایی ۱۳۵۷. صفحات ۲۱۶ تا ۲۲۴

۵ـ خلاصه مقاله‌های همایش علمی ایران و جامعه اطلاعاتی در سال ۱۴۰۰ هجری شمسی: ۲۵ـ۲۸ آذر ۱۳۸۱ تهران: دانشگاه علامه‌طباطبایی. ۱۳۸۱