پارادوكس های تولید علم در جامعه مسلمین

امروزه دانش بشر به طور فزاینده ای توسعه و رشد پیدا نموده است و منشأ تحولات حیرت انگیزی در جهان شده است از این رو همچنان كه بزرگان طلایه دار تولید علم در گذشته بوده اند و ما و همهٔ جهانیان اعم از مسلمان و غیر مسلمان وامدار دانش پرافتخار آنانیم پس باید راه آن سلف صالح را ادامه داد

عالم یعنی علم انباشته روی هم، و علم، تشریح‎دار وجود است . (۱) پس باید دامن همت به كمربست و بیش از پیش هندسه، علم و دانش خویش را توسعه‎ داد و نهضت تولید علم و جنبش نرم‎افزاری را ‎آ‎غاز نمود. در این راستا باید سرمایه‎های وجودی خود را شناخت: زیرا ملتی كه با سرمایه‎های وجودی خویش بیگانه باشد، ملتی رشد نایافته است از سوی دیگر، ما وارث دینی هستیم كه طلب علم را بر هر زن و مرد مسلمان واجب می‎داند. (۲) لذا در اثر تشویق و توصیه‎های قرآن مجید دربارهٔ، تأمل و دقت در آسمان ها و زمین و در اسرار خلقت و آفرینش، مسلمانان در زمینه‎های مختلف شروع به فعالیت های علمی و تحقیقی نمودند و به حدی در این زمینه‎ها پیشرفت كردند كه ترجمهٔ، كتاب های آنان در مدارس عالی آكسفورد با شوق و علاقه دنبال می‎شد و از طرف دانشمندان اروپایی همانند «مایكل سكات» كه بعضی از آثار ابن‎سینا، ابن‎ رشد و ابن‎ البطریق را به لاتین ترجمه كرد و در اختیار پژوهندگان اروپایی قرار داد یا « روبرت گروس‎تستو» به ترجم كتاب های حكمای اسلامی پرداخت یا «راجربیكن» فلسفه و حكمت اسلامی را نقل كرد و اسلام در قسمت بزرگ جهان از آسیای مركزی تا باختر دور تسلط و حكفرمایی علمی و عملی را آ‎غاز نمود (۳)

امروزه دانش بشر به طور فزاینده‎ای توسعه و رشد پیدا نموده است و منشأ تحولات حیرت‎انگیزی در جهان شده است. از این رو همچنان كه بزرگان طلایه‎دار تولید علم در گذشته بوده‎اند و ما و همهٔ جهانیان اعم از مسلمان و غیر مسلمان وامدار دانش پرافتخار آنانیم. پس باید راه آن سلف صالح را ادامه داد و صد البته كه از مسلمانان جهان كه دارای چنین مكتب و آیین دانش دوست و علم‎آفرینی هستند غیر از این انتظار نمی‎رود. لیكن برای سیروسلوك علمی در جامعهٔ مسلمانان ، ابتدا باید موانع را برداشت و بعد از آن انتظار حركت داشت. لهذا به نظر می‎رسد كه از جمله مواقع پاره‎ای مواد پادوكسیكال، و متناقض‎نما است كه باید به طرح و شرح و حل آنها پرداخت.

●پارادوكس علم و دین

مسأله رابطهٔ علم و دین از مهمترین مسائل فلسفه، دین و یكی از علل و انگیزه‎های طرح بحث زبان دین بوده است. اندیشمندان در طول تاریخ و بخصوص در عصر حاضر، اظهار نظرهای متفاوت و حتی متناقض در پاسخ به مشكل فوق ارائه كرده‎اند. مجموع نگرش های غالب فلسفی معاصر در غرب را می‎توان چنین خلاصه كرد:

۱. پاره‎ای از این مكتب ها بر جدایی كامل دین از علم تأكید دارند. آنان می‎گویند هر یك از علم و دین برای خود حوزهٔ مستقلی دارند و هیچ دخالتی در یكدیگر ندارند لذا مسأله‎ای كه هم دین و هم علم به داوری و قضاوت دربارهٔ آن بپردازد وجود ندارد بنابراین، تعارض بین علم و دین مرتفع و بلكه سالبه به انتفاء موضوع است. تئوری ها و فرضیه‎های علمی هیچگونه محتوای كلامی ندارند و هیچ‎ كمكی به دین نمی‎رسانند. كما اینكه مخرب عقاید دینی هم نیستند. مكتب های فلسفی همچون، اگزیستانسیا لسیم، تحلیلی زبانی، و جریان ها و نگرشهای كلامی، نظیر نئوارتدكس، چنین دیدگاهی اتخاذ كرده‎‎‎اند.

۲. دستهٔ دیگر از مكتب های معاصر، با حفظ اعتقاد به تفاوت دو حوزهء علم و دین، توازی‎هایی در روش های آن دو می‎یابند. مراد از توازی این است كه علم و دین در حالی كه از نظر موضوع مستقل‎اند، شباهت های مهمی از نظر ساختار دارند، اینان به دنبال مقایسه، بین روش های پژوهش در علم و دین‎اند و می‎كوشند كه هم علم و هم دین را در درون یك برداشت وحدانی از جهان لحاظ كنند. الهیات لیبرالیسم و فلسفه، پویش، با وجود اختلاف فاحشی كه دارند، طرفدار چنین دیدگاهی هستند.

۳. طیف دیگری هستند كه علم را مددكار دین می‎دانند و معتقدند كه علم نتایج كلامی دارد و توان از راه علم و فرضیه‎های آن دلایلی برای اثبات وجود خداوند متعال اقامه كرد. طرفداران این نگرش قدمتی طولانی در تاریخ دارند و سابقهٔ آن به بیش از چند قرن می‎رسد.(۴)

از سوی دیگر باید گفت كه تعارض بین علم و دین در سه جنبه قابل تصور است.

الف ـ تعارض بین پیش فرض های علمی و دینی

ب ـ تعارض بین كشفیات علمی و ظواهر یا نصوص دینی

ج ـ تعارض بین لوازم روانی كشفیات علمی با جزمیّات دینی

در اینجا آنچه باعث عطف توجه به بحث زبان دینی شد، تعارض نوع دوم بود. به عنوان مثال، كشفیات داروین در مورد زیست‎شناسی به نظر ‎آمد كه بسیاری از «ظواهر كتاب مقدس» در مورد خلقت دفعی آدم را مورد سؤال و تردید جدی قرار داد. بنابراین یكی از علل روی آوردن متكلمان مسیحی به بحث زبان دینی فرار از مخمصه، تعارض كتاب مقدس با داده‎های علمی بود. برخی از متكلمین مسیحی اعلام كردند كتاب مقدس در بیان این مطالب (خلقت انسان و آفرینش و . . . ) از زبان سمبلیك استفاده نموده و مقصود از خلقت شش روزه آسمان و زمین خلقت تدریجی آنها می‎‎باشد. در مجموع برای حل مشكل تعارض علم و دین راه‎حلهای مختلفی عرض شد كه به قرار ذیل می‎‎باشند:

۱. راه‎حل «تفكیك بین قلمرو علم و قلمرو دین»

۲. راه‎حل «ابزارانگاری در علم» (علم به عنوان افسانه‎ای مفید)؛

۳. راه‎ل ابزارانگاری در دین (دین به عنوان ابزاری برای تحكیم اخلاق، اخلاق اجتماعی و . . .)؛

۴. راه حل «تفكیك بین زبان دین و زبان علم» به عنوان بازیهای زبانی متنوع؛

۵. راه‎حل «راه تأویل دین»

۶. راه حل ابزار انگاری در دین ( دین به عنوان ابزاری برای تحكیم اخلاق ، اخلاق اجتماعی و ... )

۷. راه حل « سیال كردن معرفت دینی و تفكیك آن از دین » .

۸. راه حل « عرفی دانستن یا سمبلیك انگاشتن زبان دینی »

۹. راه حل « تاویل دین »

همانگونه كه ملاحظه شد، بسیاری از این راه‎‎حلها (۹،۸،۷،۵،۴)، راه‎حلهای زبانی بوده كه در نتیجه بحث تعارض علم و دین مطرح شده‎اند. بنابراین، یكی از علل و انگیزه‎های طرح بحث زبان دین، پیدایش مشكل تعارض علم و دین بود. (۵)

ماكس پلانگ دانشمند و فیزیكدان بزرگ آلمانی می‎گوید: «هرگز تضاد واقعی میان علم و دین پیدا نخواهد شد چون یكی از آن دو مكمل دیگری است. هر شخص جدی و متفكر، به عقیدهٔ، من به این امر متوجه می‎شود كه اگر بنا باشد تمام نیروهای نفوس بشری در حال تعادل و هماهنگی با یكدیگر كار كنند، لازم است كه به عنصر دینی در طبیعت خویش معترف باشد و در پرورش آن بكوشد. و این تصادفی نیست كه متفكران بزرگ همچنان نفوس دینی ژرف داشته‎اند، ولو اینكه چندان تظاهری به دین داری خود نكرده‎اند.» (۶)

حال با این توضیحات: اگر مسلمانی شوق علمی بسیار داشته باشد و بخواهد جزء دانشمندان بزرگ جهان شود و سهمی در تولید علم و جنبش نرم‎افزاری داشته باشد با این پارادوكس چه باید بكند؟ او می‎‎خواهد دیندار باقی بماند و اندكی از تدین فاصله نگیرد اما چه كند اگر چنین علامت سؤال بزرگی در ذهن داشته باشد؟ لیكن اگر این مشكل تعارض علم و دین به احسن وجه برای او حل گردد، بدون هیچ دغدغه، فكری می‎تواند در مسیر تولید عمل گامهای بلند و درخشانی بردارد و افتخار جامعه‎ء مسلمین در سراسر جهان گردد.

اما پاسخ مختصر این معمای معرفتی آن است كه در نسبت بین علم و دین كه از نسب اربع منطقی آیا تباین است؟ یا عموم و خصوص مطلق؟ یا نسبتی دیگر؟ هر كس راهی را رفته است. اما اگر بگوییم مقصود ما كدام معنای علم است، خیلی سریعتر به پاسخ خواهیم رسید و نسبت منطقی بین آنها را درخواهیم یافت. از میان معانی گوناگون ،علم به معنای دانش تجربی (scince) است كه اولاً ظنی است و مانند علوم فلسفی و ریاضیات مبتنی در براهین قطعی نمی‎‎باشد ثانیاً دارای متد تجربی (experimental) است ثالثاً مركب از گزاره‎های صحیح و سقیم است.

اگر به دقت به ویژگی های علوم تجربی عنایت شود به خوبی می‎توان دریافت كه آیا بین گزاره‎های دینی و علمی، تعارضی می‎تواند وجود داشته باشد یا نه؟ داده این دسته از علوم به دو بخش تقسیم می‎شوند:

الف ـ قوانین علمی: این بخش از گزاره‎های علمی تا حدی از قطعیت برخوردار است و تأثیرپذیری كمتری از عوامل ظنی دارد. این قضایا معمولاً با گزاره‎های قطعی دینی هیچگونه برخورد و تعارضی ندارد. البته مقصود ما از دین در بحث خصوص اسلام است. نه هر دینی، زیرا چه بسا بر اثر تحریفات پدید آمده در ادیانی چون مسیحیت تعارضات جدی در این مرحله نیز یافت شود.

ب ـ نظریات علمی (theories) با توجه به این كه نظریات علمی از قطعیت برخوردار نیست و در موارد بسیاری این نظریات دچار ابطال و دگرگونی می‎شود، بنابراین نباید انتظار داشت كه همیشه نظریات علمی با داده‎های دینی هماهنگ و كاملاً سازگار باشد؛ زیرا لازمه، آن این است كه كه دین نیز مانند آرای ظنی و تجربی دانشمندان همواره دست خوش دگرگونی شود. بنابراین ممكن است برخی از گزاره‎های دینی با برخی از گزاره‎ها در زمانی معارض افتد و در زمان دیگری موافق شود. به عنوان نمونه می‎توان دیدگاه قرآن درباره پیوند بیولوژیك جنین با والدین را در نظر گرفت كه تا اواخر قرن نوزدهم مغایر نگرش علمی رایج در زیست‎شناسی بود ولی در نیمهٔ، دوم قرن ۱۹ نظریات مبتنی بر پیوند یكسویه فرزند با پدر و مادر همگی منسوخ گردید و علم جدید نیز با دیدگاه قرآن در این زمینه همسو شد. از طرف دیگر باید توجه داشت كه كاروان علمی بشر هنوز در نیمهٔ، راه است و بسیاری از نظریات موجود نیز در آینده دگرگون خواهند شد.

طبیعی است در این میان آراء و اندیشه‎های صحیح و سقیم بسیاری وجود خواهند داشت. بنابراین انتظار هماهنگی كامل دین و علم به معنای دانش تجربی ، انتظاری نابجاست، لیكن آنچه مسلم است این است كه بین قطعیات دین و علم تعارضی نبوده و نخواهد بود. (۷)

استاد علامه، جعفری می‎گوید: اینكه علم و دین با یكدیگر متضادند، برای اولین بار بطور رسمی در مغرب زمین بروز كرده و شیوع پیدا كرده است. این حكم به تضاد كه در مغرب در نتیجه، برخورد ارباب كلیسا با علم بوجود آمده و موجب بروز یك جنگ ساختگی میان دین و علم گشته چگونه به جوامع اسلامی سرایت كرده و دین اسلام را هم به تضاد با علم محكوم ساخته است؟! داستانی است بس شگفت‎انگیز! كه آن بیت معروف را بیاد می‎آورد:

گنه كرد در بلخ آهنگری به شوشتر زدند گردن مسگری (۸)

اگر ما حیات معقول را دارای دو رویه یا دو بعد فرض كنیم، بدون تردید یكی از آن دو، دین است و دومی علم و معرفت (۹) گروهی پیروزی نهایی را با علم دانسته و دین را در مقابل علم ناتوان می‎‎بینند گروهی پیروزی نهایی را با دین دانسته و علم را جز یك روشنایی مزاحم چیز قابل ارزشی نمی‎دانند. هر دو گروه با حقیقت علم و دین آشنایی كامل ندارند و اگر در حقیقت این دو موضوع دقت شود خواهیم دید كه اصلاً نه تنها علم با دین پیكاری ندارد بلكه بالعكس می‎‎توانند با همدیگر به یك همكاری ابدی دست بزنند. (۱۰)

●پارادوكس علم و عرفان

یكی دیگر از موارد كه به نظر متناقض‎نما جلوه می‎كند مسألهٔ رابطهٔ علم و عرفان است. زیرا مسلمان شیفتهٔ، علم و دانش با آن همه تأكیدی كه بر كسب علم در اسلام شده است مشتاق فتح قله‎های علم و دانش و صعود به مرحلهٔ تولید عمل و رسیدن به كاروان جنبش نرم‎افزاری است؛ اما ناگهان مواجه با تعابیر بسیار تحقیرآمیزی نسبت به علم از سوی بعضی از بزرگان دین می‎شود، آنگاه دچار شك و تردید و حیرت می‎شود كه آیا علم را رها كند و صرفاً به دنبال عرفان باشد؟ یا مسأله به گونه ای دیگری است و آن بزرگان مقصودشان از توهین به علم چیز دیگری بوده است؟ از این‎رو، ابتدا به طرح آن دیدگاه‎ها در خصوص تحقیر علم و بی‎فایده دانستن آن و حتی وسوسه‎انگیز بودن آن می‎پردازیم.

شیخ‎بهایی (ره) در نان و حلوا چنین می‎گوید:

علم رسمی سربسر قیل است و قال نه از او كیفتی حاصل نه حال

علم نبود غیر علم عاشقی مابقی تلبیس ابلیس شقی

دل كه فارغ شد زمهر آن نگار سنگ استنجای شیطانش شمار

این علوم و این خیالات وصور فضلهٔ شیطان بود بر آن حجر

سؤر رسطالیس و سؤر بوعلی كی شفا گفته نبی منجلی

و باز می‎گوید:

با دف و نی دوش آن مرد عرب وه چه خوش می‎گفت از روی طرب

ایها القوم الذی فی المدرسه كلما حصلتموها وسوسه

فكر كم ان كان فی غیرالحبیب ما لكم فی‎النشاه الاخری نصیب (۱۱)

اما پیش از شیخ بهایی (ره) و بیش از مولوی طعن‎های معروفی نسبت به علم دارد:

خرده كاری‎های علم هندسه یا نجوم و علم طب و فلسفه

كه تعلق با همین دنیاستش ره به هفتم آسمان بر نیستش

این همه علم بنای آخورست كه عماد بود گاوواشترست

علم راه حق و علم منزلش صاحب دل‎ داند آن را یا دلش (۱۲)

صد هزاران فصل داند از علوم جان خود را می‎نداند آن ظلوم

داند او خاصیت هر جوهری در بیان جوهر خود چون خری

قیمت هر كاله می‎دانی كه چیست قیمت خود را ندانی احمقیست (۱۳)

ای كمان و تیرها برساخته صید نزدیك و تو دور انداخته

ای بسا علم و ذكاوات و فطن گشته رهرو را چو غول و راهزن

بیشتر اصحاب جنت ابلهند تا زشر فیلسوفی می رهند (۱۴)

زیركی بفروش و حیرانی بخر زیركی ظن است و حیرانی نظر

همچو كنعان سر زكشتی وامكش كه غرورش داد نفس زیركش (۱۵)

شبهه می‎انگیزد آن شیطان دون درفتند این جمله كوران سرنگون

پای استدلالیان چوبین بود پای چوبین سخت بی‎تمكین بود (۱۶)

آنچه مسلم است بزرگانی كه به عنوان از آنها نام بردیم مخالف عقل و علم نیستند بلكه مرادشان از این تعابیر بعضاً بسیار زننده و تحقیرآمیز، علم بی‎حاصل است و آن علمی است كه برای تفاخر و خودنمایی باشد و آدمی را از رسیدن به مقصد اعلای حیات بازدارد.

والا خود مولوی می‎گوید:

علم دریایی است بی‎حدو كنار طالب علم است غواص بحار

گر هزاران سال باشد عمر او می‎نگردد سیر او از جستجو

پاورقی

۱. حسن‎زاده، آملی. حسن، معرفت نفس دفتر سوم، ص ۳۴۹

۲. اصول كافی، ج اول، كتاب فضل‎العلم

۳. بخشایشی، عقیقی، زیر بنای تمدن و علوم اسلامی، ص ۹۱

۴. حسین‎زاده، محمد، فلسفه، دین، ص ۳۷

۵. علی زمانی، امیر عباس، زبان دین، ص‎ص ۴۴ـ۴۶

۶. پلانك، ماكس، علم به كجا می‎رود، ترجمه، احمد آرام، ص ۲۳۵

۷. پرسمان، به صورت لوح فشرده توسط نهاد رهبری

۸. جعفر محمدتقی، علم از دیدگاه اسلام، ص ۱۳

۹. همان منبع، ص ۴۴

۱۰. جعفری محمدتقی، علم در خدمت انسان. ص ۳۱

۱۱. شیخ‎بهایی، كلیات اشعار و آثار فارسی ص‎ص ۴ـ۶

۱۲. مثنوی. دفتر چهارم، ابیات ۱۵۱۵ـ۱۵۲۰

۱۳. مثنوی، دفتر سوم، ابیات ۲۶۴۳ـ۲۶۵۴

۱۴. مثنوی، دفتر ششم، ابیات ۲۳۵۴ـ۲۳۵۸ـ۲۳۶۷ـ۲۳۷۴

۱۵. مثنوی، دفتر چهارم، ابیات ۱۴۰۲ـ۱۴۰۷

۱۶. مثنوی، دفتر اول، ابیات ۲۱۲۵ـ۲۱۲۸ـ۲۱۳۶ـ۲۱۳۸

۱۷. ابراهیمیان، سیدحسن، معرفت شناسی در عرفان، ص‎ص ۴۶ـ۴۸

۱۸. نصری، عبدالله: تكاپوگر اندیشه‎ها، ص ۴۴۴

۱. همان منبع، ص ۴۴۸

۲۰. همان منبع، ص ۴۳۱ـ۴۳۲

۲۱. جوادی آملی، عبدالله: حیات عارفانه. امام علی علیه‎السلام، ص ۳۴

۲۲. همان منبع، ص ۴۵

۲۳. حسن‎زادهٔ آملی، حسن، معرفت نفس، دفتر اول، مقدمه، كتاب

۲۴. تاریخ ادبیات در ایران، سال سوم رشتهٔ ادبیات و علوم انسانی ص ۲۹

۲۵. در ورایت دیگر از امام علی علیه‎السلام نقل شده كه فرمود: العلم یبقی والمال یفنی

۲۶. باقری بید‎هندی، گنج حكمت یا احادیث منظوم، ص ۳۰۹

۲۷. اللهیاری، علیرضا. كمیل (سرگذشتنامه. بزرگان اسلام) ص‎ص ۴ـ۶

۲۸. همان منبع، ص ۱۹

۲۹. باقری بید هندی، همان منبع، ص ۱۴۷

۳۰. اللهیاری، همان منبع، ص ۲۳

۳۱. سوره كهف /۷

۳۲. جوادی آملی، عبدالله: اخلاق كارگزاران در حكومت اسلامی، ص ۶۲

۳۳. رابینز، آنتونی، بسوی كامیابی، ترجمه، مهدی مجردزاده، كرمانی، ص ۲۴

۳۴. موسوی راملی دزفولی، سید احمد؛ سراج الساكین یا چراغ رهروان، ص ۸۸

۳۵. باقی‎زاده، رضا؛ نكته‎های ناب از آیت‎الله‎العظمی بهجت، ص ۱۳۲

۳۶. حسن‎زاده، آملی، حسن، مجموعه، مقالات، ص ۵۱

۳۷. همان منبع. چ

۳۸. باقی‎زاده رضا؛ همان منبع. ص ۱۰۶

۳۹. رابینز، آنتونی، همان منبع، ص ۲۵

۴۰. فتح‎الهی، ابراهیم، متدلوژی، ص ۱۵۳

۴. نهج‎البلاغه؛ ترجمه، فیض‎السلام، ص۶۱۴

۴۲. هال، لویس ویلیام هلزی، تاریخ و فلسفه، علم، ترجمه، عبدالحسین، آذرنگ، ص ۳۴۳

۴۳. رجبی، محمود؛ انسان‎شناسی، ص ۸۹ (به نقل از كتاب زندگی و نامه‎های چارلز داورین؛ ج ۱،ص ۳۵۴)

۴۴. حسن‎‎زاده، آملی، حسن، معرفت نفس، دفتر سوم، ص ۴۱۴

۴۵. جعفری، محمدتقی، علم از دیدگاه اسلام، ص ۵۹

۴۶. میرباقری، سیدابراهیم، ای پس مسعود، ص ۳۱

۴۷. حسن‎زاده، آملی، حسن، مجموعه، مقالات، ص ۱۰۳

۴۸. اصول كافی، همان

۴۹. میرباقری، سیدابراهیم، همان منبع، ص ۳۲

۵۰. ساعی، سیدمهدی، به سوی محبوب (رهنمودهای حضرت‎ آیت‎الله بهجت)، ص ۳۹

۵۱. همان منبع، ص ۴۰

منبع : مجموعه مقالات همایش نهضت تولید علم ، جنبش نرم افزاری و آزاد اندیشی دانشگاه آزاد اسلامی

---