ضمانت توسعه پایدار گردشگری شهری با حفاظت بافت های تاریخی

با ظهور مدرنیسم و هجوم فرهنگ های غیربومی و الگوی مصرف جهان پیشرفته به کشور, فرهنگ شهرنشینی جدید در تضاد با فرهنگ سنتی قرار گرفته و فرهنگ نوگرایی و تجددطلبی جایگزین فرهنگ اصیل و سنتی شده است که این امر منجر به بروز بحران بی هویتی در شهرها و به خصوص در میان ساکنان بافت های تاریخی شهرهای کهن ایران شده است

با ظهور مدرنیسم و هجوم فرهنگ های غیربومی و الگوی مصرف جهان پیشرفته به کشور، فرهنگ شهرنشینی جدید در تضاد با فرهنگ سنتی قرار گرفته و فرهنگ نوگرایی و تجددطلبی جایگزین فرهنگ اصیل و سنتی شده است که این امر منجر به بروز بحران بی هویتی در شهرها و به خصوص در میان ساکنان بافت های تاریخی شهرهای کهن ایران شده است. در میان کشورهای برخوردار از تاریخ و تمدن کهن شاید بدون اغراق شهرهای ایران تنها مناطقی باشند که چنین تجربه ای تلخ و ناگوار را پشت سر می گذارند و نگاهی کوتاه به شهرهای تاریخی جهان چون ونیز، آتن، لندن، پاریس و ... به خوبی موید حفظ بافت های تاریخی و تاکید بر استفاده از المان های معماری گذشته در مناطق توسعه یافته است.

بناها و بافت های تاریخی نماینده فرهنگ، هنر و فن معماری زمانه ساخت خود و به عبارت دیگر صورت تاریخی و فرهنگی هر کشور و ملتی بوده و در خاطرات تاریخی ملت ها تجدید حیات هنری تمدن های پیشین را رقم می زنند. این بناها بی شک در ارتباطی تنگاتنگ با بافت شهری پیرامون خود در زمان ساخت بوده و معنی کامل خود را با این پدیده های تمدنی بازکاوی می کنند.به همین دلیل جدا کردن بناها و یادمان های تاریخی از محیط در برگیرنده آنها در برهه کنونی ،به مثابه کشیدن پرده ای از ابهام بر کهنه کتاب تاریخ و تمدن برای آیندگان خواهد بود.

ایران با توجه به پیشینه کهن فرهنگی و تمدنی برخوردار از فرهنگ شهرنشینی، همواره شاهد پیدایش شهرهای زیادی در اقصی نقاط حوزه های مختلف تمدنی خود بوده است. یادگارهایی که اینک در دل بافت های تاریخی خودنمایی کرده و روزگاری قلب تپنده تمدن بزرگ ایران بوده اند. اصفهان، شیراز، یزد، تهران، همدان، کرمان، بم و... هر کدام شاهکارهایی از دوره های مختلف شهرنشینی و شهرسازی را در خود جای داده اند، یادبودهایی که در پس هزاره های مختلف تاریخی خود را حفظ نموده، اما با تاسف اکنون در معرض فروپاشی و بی توجهی عمومی قرار گرفته اند. دخالت دستگاه های مسوول و غیر مسوول در حوزه بافت های تاریخی، اکنون دغدغه های جدی و مهمی را در راستای صیانت از این گنجینه های ملی هویدا ساخته که اگر اکنون برای این دغدغه چاره ای اندیشیده نشود، به طور حتم فردا جز افسوس و پشیمانی چیزی عاید ما و فرهنگ کهن ایران نخواهد شد.

به عنوان نمونه بافت تاریخی شهر یزد با مساحتی در حدود ۸۰۰ هکتار را می توان سالمترین، گسترده ترین و اصولی ترین بافت تاریخ ایران دانست که برخوردهای متفاوتی در زمینه مداخله متولیان امر در شبکه های معابر تجربه کرده است، اما در این میان بی توجهی به ارزش های کالبدی، تاریخی و هویتی برخی بافت ها در کنار تعلل در تعیین محدوده های تاریخی و تدوین ضوابط و سیاست های جدید در نحوه مداخله در آنها، بیش از پیش این عناصر ارزشمند را در انزوا فرو برده است. تهران نیز در حوزه میراث فرهنگی و بافت تاریخی شاید سابقه زیادی نداشته باشد، اما اهمیت آن به این دلیل است که تهران به عنوان پایتخت کشورمان در تاریخ معاصر، پایگاه مهمی برای تحولات سیاسی و اجتماعی بوده است. تهران قدیم طبق شواهد موجود دارای پنج محله شامل عودلاجان، سنگلج، بازار، چاله میدان و محله دولت بود که هر یک از این محلات دارای پاتوق هایی بود و هر پاتوق به چندین گذر و کوچه تقسیم می شد.

" مسیو اولیویه، سیاستمدار و پزشک معروف فرانسوی، آنگاه به پیش بینی آینده تهران می پردازد، عظمت امروزی تهران را پیش بینی کرده و به عبارت بهتر چنین پیشگویی می کند: با وجود سعی و کوشش زیادی که آقا محمد شاه در ازدیاد جمعیت شهر به عمل می آورد و حمایت و اعانتی که از کسبه و تجار می کند، خاصه آنهایی که به تازگی به تهران مهاجرت کرده در آن شهر مسکن می کنند، هنوز جمعیت آن تاریخی که ما وارد شدیم (۱۲۱۱ هجری قمری) بیشتر از پانزده هزار کس نبود . قراول و عمله جات دیوانی را نیز که به قدر سه هزار نفر می شدند ضمن این جمعیت به شمار آوردیم به نظر می رسد که اگر جانشینان آقا محمد شاه در این شهر سلطنت کنند جمعیت این شهر بسیار عظیم شود. به هر حال تهران کوچک قدیم با انتخاب شدن به پایتختی ایران زمین در طول ۲۰۰ سال گذشته به چنان رشدی دست یافت که در زمره یکی از آلوده ترین و بزرگترین پایتخت های جهان به شمارآید و البته ذکر این نکته نیز الزامی است که همپا با توسعه شهری، بافت های تاریخی به مرور به حاشیه رانده شده و مهجور شدند. با گذشت زمان و پی بردن به ارزش های ذاتی و ماهیتی بافت ها و بناهای تاریخی، اکنون در عرصه بین الملل این بافت ها به یکی از ارزشمندترین مناطق شهری تبدیل شده و هزاران گردشگر را جذب خود می کنند.

تجاربی که اگر در حوزه مدیریت شهری و تشکیلات میراث فرهنگی و گردشگری چراغ کار برنامه ریزان قرار گیرد، در آینده ای نه چندان دور شهرهای تاریخی ما با گسترش صنعت جهانگردی نیز از این خوان نعمت برخوردار خواهند شد. به عبارت بهتر باید توسعه گردشگری شهری و پایدار را ضامن حفظ و صیانت از بافت های تاریخی به شمار آورد، چرا که اکنون خدمات رسانی به بافت های تاریخی به یکی از دغدغه های اصلی مدیریت های شهری تبدیل شده است. از دیدگاه دکتر سید محسن حبیبی، طراحی مسیرهای پیاده گردشگری با هدف حفاظت از بافت و رونق بخشیدن به صنعت گردشگری یکی از مهم ترین اقدامات برای باز زنده سازی این بافت ها به شمار می رود. زیرا از آن جا که نتایج مثبت این اقدام از سوی ساکنان و بهره برداران این مناطق، درک می شود می تواند مداخله و مشارکت آگاهانه آنها را برای بهسازی و اصلاح بافت برانگیزد.

از دیدگاه وی، اهمیت و ارزش این بافت های کهن چنان است که هم اکنون و با محدودترین امکانات ضروری، توانسته اند بسیاری از گردشگران را به خود جذب کند. بنابراین ساماندهی و احیای این مراکز شهری با استفاده از پیاده راه ها علاوه بر تحقق هدف حفاظتی این بافت ها به دلیل ارتقای کیفی فضاهای مربوطه و تجهیز مناسب آنها نه تنها نیازهای ساکنان به فضاهای مطلوب شهری برای زندگی جاری را تامین می کند، بلکه چرخ های توسعه گردشگری در این بافت را فعال می کند و این امر نه تنها موجب افزایش هویت اجتماعی و فرهنگی مجموعه بافت می شود، بلکه راهکارهای موثر و تجربه شده برای ایجاد و بازتولید عرصه های عمومی و هویت از دست رفته و خاطرات زدوده شده از بافت های تاریخی شهرهای ایران است.

شاید مهمترین اصل در حفاظت و بهسازی بافت قدیم به خصوص شهرهایی چون تهران، اصفهان و شیراز تعیین محدوده آن به عنوان منطقه ویژه شهری باشد، چرا که در این صورت می توان ضوابط ویژه ای را برای کنترل های عمده برای حفظ هویت بافت های تاریخی تدوین و اجرا کرد.تعیین درجه بندی عملکردی گذرهای بافت های تاریخی،اعمال تعریض های احتمالی منطبق بر گذرهای قدیمی، جلوگیری از شکل گیری لبه های غیرقابل نفوذ و متراکم در بدنه گذرها، اعمال ضوابط ویژه به منظور جلوگیری از اغتشاش بصری در بافت و پیکره اصلی و خط آسمان، شناسایی،حفظ و حراست از مجموعه عناصری که به نحوی دارای ارزش های تاریخی و فرهنگی هستند و به حفظ هویت معنوی بافت کمک می کنند را باید از مهمترین اصولی دانست که رعایت آنها به ماندگاری بافت های تاریخی به عنوان سرمایه های مادی و معنوی شهرها کمک می کند. ایجاد محورهای گردشگری در مناطقی مثل بازار می تواند به عنوان یکی از روش های احیای فضاهای تاریخی شهری و جذب توریست مورد استفاده قرار گیرد.

محورهای گردشگری در صورت دارا بودن ارزش ها و ویژگی های یاد شده می تواند بافت پیرامونی خود را متحول کند.به طور مثال ایجاد فعالیت های تجاری در محورهای توریستی به نحوی که مورد توجه گردشگران باشد، اقتصاد محله را متحول می کند و با تغییر کاربری بناهای با ارزش به عنوان محل های استراحت مانند هتل و رستوران نیز در این موضوع موثر است. شهرداری تهران نیز با الهام از دیدگاه های کارشناسی و تجربه های جهانی، گام های بلندی را در راستای صیانت از بافت های تاریخی و بناهای فرهنگی آغاز کرده است. طرح معرفی بناهای تاریخی توسط سازمان زیباسازی یا شستشوی برج آزادی با همکاری تشکیلات میراث فرهنگی نمونه های خوبی از این اهتمام ملی و تعامل پایدار با میراث فرهنگی کشور به شمار می روند. طرح بزرگ پیاده راه سازی بازار تهران نیز مهرتاییدی بر عملکرد شهرداری در مواجهه با حفاظت بافت تاریخی بوده و پتانسیل مدیریت شهری را در این حوزه به خوبی نمایان می سازد.

دی ماه سال جاری دکتر قالیباف شهردار تهران در بازدیدی که از پروژه پیاده راه سازی بازار تهران داشت، با تاکید بر این که شهرداری تهران مصمم شده تا بخش قدیمی شهر را باز سازی و نگهداری کند، گفت: همه کشورهای دنیا تجربه آن را دارند که مراکز قدیمی شهر و در واقع ارگ قدیم و مرکز اصلی شهر، به عنوان میراث فرهنگی نگهداری می شود و در عین حال که مردم در آن زندگی و تجارت می کنند، بهترین ساعات تفریح و استراحت خود را در آن می گذرانند، اما محدوده بازار تهران فقط جنبه اقتصادی، آن هم به صورت غیر منطقی کرده و ما امیدواریم که با این طرح بتوان مرکز شهر را به بهترین و زیباترین شکل خود حفظ کرد.

شهریور سال۱۳۸۸ نیز شورای شهر تهران مصوبه ای را در راستای صیانت از خانه های تاریخی تهران به تصویب رساند. در این مصوبه پیش بینی شد مالکان خانه های تاریخی از مجموعه از تسهیلات بهره مند شوند همچنین براساس ماده ۱۶۶ برنامه چهارم توسعه شهرداری ها موظف شده اند برای کمک به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، تشکیلات ساختاری شهردار بافت تاریخی را برای حفاظت از میراث فرهنگی شهرها ایجاد کنند.

مجموعه آثار باستانی و تاریخی درون شهرها نه تنها نیاز به مرمت و حفاظت جهت حفظ ارزش های ملی به یادمانده از پیشینیان هر جامعه ای دارد، بلکه با عرضه عینی آنها به جهانگردان، توریسم فرهنگی اشاعه و گسترش می یابد. گرچه چنین آثار و بناهایی بعضا کاربری های پیشین خود را بازنخواهند یافت، لیکن با ارائه کاربر های فرهنگی- سنتی و با نگرش به جنبه های توریست پذیری آن ها می توان با حفظ ارزش ها از جنبه های اقتصادی بناهای فرهنگی بهره گرفت. با توجه به اهمیت نقش شهرداری به عنوان متولی مدیریت شهری و سازمان میراث فرهنگی به عنوان متولی وسیاست گذار حفظ و مرمت آثار تاریخی، به نظر می رسد که تشکیل کمیته ای مشترک برای پیگیری مسایل بافت تاریخی از ضروریات روز باشد.

بافت های تاریخی کانون و هسته مرکزی شهرهای تاریخی ایران بوده و حیات این بافت ها طی سده های گذشته پایه بسیاری از آداب و رسوم و حتی فرهنگ موجود و نیز رونق اقتصادی شهر و منطقه بوده است. فضاهای شهری تاریخی قبل از همه وظیفه دارند تاریخ، هویت عینی و ذهنی شهر را حفظ کنند و در زندگی جاری سازند.پاسدار همه خاطره ها و یادمان ها بوده و از این رو باید فعالیت هایی را در کالبد خود جای دهند که با هدف یاد شده انطباق یابد.

نویسنده : بتول فرخ