سواحل خزر, گنج گم شدهٔ شهرهای شمالی

آلودگی ساحل دریا به واسطهٔ زباله های شهری و آلودگی آب حاشیهٔ ساحل به خاطر ورود بی رویهٔ فاضلاب های شهری و صنعتی آنچنان آشکار و چشم آزار است که بسیاری از مسافران تابستانی را به اکراه از شنا کردن باز می دارند

● مروری بر طرح سالم‌سازی سواحل دریای خزر

سفر به شهرهای شمالی رؤیای بر جای مانده از کودکی بسیاری از ما است. بی‌شک نخستین دیدارتان از دریا همچنان همچون خاطره‌ای پررنگ در ذهنتان جا خوش کرده است. همین خاطرهٔ خوش است که هر ساله خیل مردمان آزرده از گرما را میهمان تابستان‌های شمال ایران می‌کند. گردشگرانی که به امید آرامش، سیاحت و تفریح در سفرهای چندروزه، چشم به ساحل دریای آبی می‌دوزند، جاده‌های طولانی را پشت سر می‌گذارند تا از جنوب و شرق و غرب به خنکای ساحل پناه ببرند و حتماً تنی به آب بزنند تا لذت سفرشان کامل شود.

به این ترتیب به‌نظر می‌رسد استقبال از چنین سفری همواره همچون گذشته رو به افزایش باشد اما آمارهای چند سال اخیر، خبرهای ناامیدکننده‌ای از کاهش سرانهٔ سفر به شهرهای شمالی می‌دهد. به‌راستی اما کدام کاستی موجب کاهش تمایل سفر به شهرهای ساحلی می‌شود؟ چه اتفاقی افتاده که با وجود جاذبه‌های فراوان شهرهای ساحلی، مردم دیگر آن میل گذشته را ندارند؟ واقعیت این است که آنچه در این سال‌ها به شدت دست خوش تغییر نامطلوب شده همان عنصر اصلی جذابیت یعنی ساحل دریا است.

ساحل شمال بزرگ این روزها کوچک و کوچکتر می‌شود و مسافران ناراضی امسال، سال دیگر مقصد دیگری برای استراحت و تفریح انتخاب می‌کنند.

● شهر ساحلی بدون ساحل!

هرگز شیراز را بدون بناهای تاریخی‌اش تصور کرده‌اید؟ مشهد بدون حرم امام رضا (ع) و دیگر بناهای تاریخی و مذهبی چه جلوه‌ای دارد؟ یادتان هست سالی که زاینده‌رود از اصفهان گرفتند چه بر سر شهر و مسافرانش آمد؟ هر شهر مباحثی به عاصر جذاب گردشگری‌اش وابسته است. حذف چند عنصر و در بیشتر موارد حتی یک عنصر می‌تواند پروندهٔ گردشگری شهری را برای مشیه ببندد. ساحل مهمترین جاذبهٔ شهرهای ساحلی است. حتی می‌توان گفت ساحل حیثیت شهر ساحلی است. این امر آنچنان بدیهی است که شاید طرح و بررسی آن بیهوده بنماید و نتیجه‌اش از پیش معلوم. اما گویا مسئولان شهرهای ساحلی کشورمان به‌ویژه شهرداری این شهرها این اصل مهم را فراموش کرده‌اند.

هر از چند گاهی نجوائی هشداردهنده شنیده می‌شود اما این نجواها مانند فریادی در بیابان، بی‌پژواک و اثر می‌ماند و بدتر اینکه چنان به ناکجاآباد سیاست بازی و روزمرگی پرتاب می‌شود که از اصل ماجرا فرسنگ‌ها فاصله می‌گیرد. مسافراتی که همراه خانواده و به هوای استفاده از آفتاب و آب دریا به شمال می‌آیند، با چنان کاستی‌هائی روبه‌رو می‌شوند که گاه پشیمان از سفر، از نیمه راه بازمی‌گردند یا مقصدی دیگر اختیار می‌کنند.

آلودگی ساحل دریا به واسطهٔ زباله‌های شهری و آلودگی آب حاشیهٔ ساحل به خاطر ورود بی‌رویهٔ فاضلاب‌های شهری و صنعتی آنچنان آشکار و چشم‌آزار است که بسیاری از مسافران تابستانی را به اکراه از شنا کردن باز می‌دارند.

قاسم قلی‌پور رئیس و سخنگوی شورای اسلامی شهر رامسر چندی پیش گفت: ”اگر تصرف ساحل دریا در رامسر به همین منوال پیش برود، در آیندهٔ نه چندان دور این شهرستان به‌علت مسدود شدن ساحل آن با شملک جدی روبه‌رو خواهد شد. ساحل دریای رامسر حدود ۱۵ کیلومتر است که تنها چهار کیلومتر آن آزاد است و بقیه در تصرف اشخاص، ارگان‌ها و نهادها قرار دارد و تنها ۵/۱ کیلومتر در قسمت توسکا سرا و ضلع شرقی این قسمت قابل استفاده برای شنا است که فعلاً مجتمع فدک یک کیلومتر آن را با بستن راه ورودی به تصرف خود درآورده است: ”قلی‌پور در یکی از نشست‌های شورای اداری شهرستان ضمن تشریح این معضل تأکید کرد: ”اگر ساحل دریا آزاد نباشد گردشگران انگیزه‌ای برای سفر به شمال نخواهند داشت. شهرت رامسر به‌عنوان عروس شهرهای جهان، تنها به خاطر دریا و جنگل است. هدف شورای اسلامی شهر رامسر حفظ ساحل و منابع طبیعی برای حفظ زیبائی شهر است، زیرا اگر روزی رامسر زیبائی‌های طبیعی و مواهب خدادادی خود را از دست بدهد، هیچ منبع دیگری در شهر وجود ندارد“. قلی‌پور همچنین از همه مسئولان خواست برای حفظ ساحل دریا که مایه حیات مردم است، تلاش کنند.

اما در این جلسه گوینده و شنوندگان از این موضوع غافل بودند که با افزایش آلودگی سواحل دریای خزر جذابیت‌های گردشگری شهرهای شمالی رو به نابودی است. ساحل دریای خزر تنها در اثر تصرف از بین نمی‌رود بلکه حجم قابل توجه زباله‌های شهری و بی‌توجهی به پاکسازی ساحل، آرام آرام رغبت شنا کردن و سپس تمایل سفر به شهرهای شمالی را در مردم از بین می‌برد. این معضل نیز با دیدن خواب خوش ”عروس شهرهای دنیا“ حل نمی‌شود و این رؤیای از دست رفته نمی‌تواند آلودگی رعب‌آور سواحل شهرهای شمالی را در ذهن مسافران بی‌رنگ کند. اینگونه است که ساحل دریا در حالی‌که روی نقشه جغرافیا حضور دارد. رفته رفته از واقعیت زندگی محو می‌شود.

● طرح سالم‌سازی؛ بی‌کفایتی در اجراء یک درایت

براساس تجربه‌های جهانی و جربیات آغازین در ایران، تصور می‌شود اجراء طرح سالم‌‌سازی دریا می‌تواند کاستی یادشده را دست کم در بخش‌هائی از ساحل از بین برده، زمینه رضایت مسافران را فراهم کند. با همین تعبیر است که سالانه بودجهٔ گزافی صرف برپائی پالاژهای موقت و طرح‌های سالم‌سازی در حاشیهٔ دریای خزر می‌شود. ولی آنچه در عمل رخ می‌نماید فاجعه‌ای از بی‌کفایتی مجربیان طرح و نبود شناخت کافی از هدف‌های اجراء طرح سالم‌سازی است. روندی که طرح‌های سالم‌سازی را به‌حدی وارونه کرده که این بخش از سواحل به آلوده‌ترین بخش‌های ساحل خزر بدل شده است.

اجراء طرح سالم‌سازی دریا در سواحل شمالی ایران از سال ۷۵ به صورت ابتدائی آغاز شد و ادامه پیدا کرد. اما در یکی دو سال اخیر با توجه به نگاه خاص رسانه‌ها و توجه زیاد به تلقات دریا، این طرح به گفتهٔ مسئولان، جدی‌تر از همیشه پی‌گیری می‌شود. اما دریغ از رعایت کمترین استانداردها و دریغ از تأمین حداقل مطالبات مسافران. متولی اصلی این طرح سازمان گردشگری و میراث فرهنگی است که با همکاری سازمان‌های هلال‌احمر و تربیت بدنی و نیروهای انتظامی و بسیج در قالب همیاران پلیس ساحلی، قرار بود از طریق ایجاد سواحلی مطمئن برای شنا و تفریح مسافران تابستان دریا، طرح را اجراء کنند اما این نخستین هدف پس از گذشت ۱۰ سال هنوز به‌دست نیامده است.

● شش میلیاردی که دیده نمی‌شود

۶۰ میلیارد ریال هزینهٔ سالم‌سازی دریا می‌شود ”این تیتر فریبنده را با آنچه در طرح‌های سالم‌سازی شهرهای نور، تناکابن، رامسر، رودسر و دیگر شهرهای ساحلی دیده می‌شود مقایسه کنید. زیر این تیتر که پیش از تابستان امسال در رسانه‌ها منعکس شده، آمده است. ”در سال جاری، مبلغ ۳ میلیارد و ۴۰۰ میلیون ریال از اعتبارات ملی قانون تجمع عوارض، برای اجراء ۷ پروژهٔ طرح سالم‌سازی اختصاص داده شده و مبلغ ۳ میلیارد ریال نیز از اعتبارات سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به این امر اختصاص یافته است.

علیزاده، معاون امور عمرانی استانداری گیلان گفته بود: در سال جاری از محل اعتبارات ملی مبلغ ۶ میلیارد و ۴۰۰ میلیون ریال اعتبار به طرح‌های سالم‌سازی دریا در استان گیلان اختصاص داده شده است. براساس بررسی‌ها و کارشناسی‌های انجام گرفته، ۳ طرح جدید هم در شهرهای اسالم، سازی دریا در استان گیلان اختصاص داده شده است. براساس بررسی‌ها و کارشناسی‌های انجام گرفته، ۳ طرح جدید هم در شهرهای اسالم، لیسار و حویق با اختصاص یک میلیارد و ۵۰ میلیون ریال اعتبار شروع شده است که در شهرهای یاد شده زمین مناسب برای اجراء طرح، تدارک دیده شده است. عملیات اجرائی نیز از سال جاری آغاز شده و این ۳ طرح به طرح‌های سالم‌سازی استان افزوده خواهد شد.

وی گفت: ”در سال جاری علاوه بر اعتبارات یاد شده، از محل اعتبارات ملی، مطالعهٔ طرح توسعهٔ گردشگری در ناحیهٔ ساحلی دریای خزر در ۳ استان شمالی، بستریائی و پیشنهاد هزینه‌های طرح به‌منظور توسعهٔ مناسب محور دسترسی شرقی - غربی آغاز شده است که توسط مهندس مشاور ایرانی با همکاری دو شرکت مهندس مشاور از کشورهای دانمارک و فرانسه انجام می‌شود. این طرح با هدف شناخت پتانسیل‌های گردشگری در محدودهٔ ساحلی دریای خزر برای توسعهٔ قطب‌های گردشگری، مکان‌یابی آنها و ارتباطشان با پتانسیل‌های گردشگری بررسی می‌شود“.

علیزاده یکی از هدف‌های مهم مطالعهٔ یاد شده را توسعهٔ گردشگری متمرکز برای خدمات دهی به خیل مشتاقان و جلوگیری از هرج و مرج در استفاده از زمین و استفاده از تجربه‌های مشاوران خارجی برای رعایت مسائل زیست‌محیطی ذکر کرد و گفت:

”در سال جاری افزون بر اعتبارات ملی، ۲۶ ملیارد ریال از اعتبارات عمرانی استان برای اجراء ۷۲ پروژه در زمینهٔ گردشگری، حفظ، احیاء و معرفی میراث فرهنگی استان پیش‌بینی شده که کمتر از ۵ درصد از اعتبارات عمرانی استان است“.

معاون امور عمرانی استانداری گیلان در پایان با توجه به مزیت‌های استان در زمینهٔ گردشگری و میراث عظیم فرهنگی و با توجه به این که گردشگری یکی از ۴ محور توسعهٔ استان است، بر لزوم توجه بیشتر به این بخش تأکید کرد.

اما آنچه مسافران تجربه کردند سواحلی انباشته از زباله‌های شهریاز قوطی کنسروی و بطری نوشابه و مواد مصرفی فاسد گرفته تا ضایعات صنعتی و فلزی خطرناک در حاشیهٔ ماسه‌ای و آبی ساحل بود. آن هم با تمرکز انبوه زباله در طرح‌های سالم‌سازی، ضمن اینکه طرح‌های سالم‌سازی افزون بر ضعف ساختاری هم چنان از امکانات رفاهی مناسب و نیروی

کارآزموده بی‌بهره‌اند.

● چرا طرح‌های سالم‌سازی کشته نداشته‌اند؟

حتما بارها و بارها در خیرهای تابستان شنیده و خوانده‌اید که افراید در دریا غرق شده‌اند. در پایان تمامی این خبرها با افتخار آمده است که تاکنون هیچ غریقی در طرح‌های سالم‌سازی نداشته‌ایم. نکته اینجا است که طرح‌های سالم‌سازی به دلایل گوناگون تنها درصد اندکی از فرصت‌های شناگری را تأمین می‌کنند.

طرح‌های سالم‌سازی در ایران به‌دلیل نبود نگاه کارشناسی و کاربردی حتی نمی‌توانند همان اندک فرصت شناگری را برای خود حفظ کنند. این طرح‌ها گوئی با نگاه رفیع تکلیف و با صرف هزینه‌های اندک، کمترین امکانات ضروری و بدیهی‌ترین امکانات رفاهی را به‌صورت موقت در فضاهائی که با کمترین نوسان آب دریا به تعطیلی کشیده می‌شوند، فراهم می‌کنند.

علی‌اکبر عبدالعلی‌زاده

---