نخستین ترجمه های قرآن به فرانسه

قرآن مجید از سال ۱۶۴۷م , که نخستین چاپ ترجمه دوری یه منتشر شد, تا سال ۱۹۹۹م بیست و چهار بار به زبان فرانسه در آمده است مقاله حاضر ضمن نقد و بررسی نخستین ترجمه های قرآن کریم, نگاهی اجمالی به روند ترجمه قرآن به فرانسه در طول مدت چهار قرن انداخته و سپس راهکار مناسب برای ارائه یک ترجمه خوب از قرآن را پیشنهاد کرده است

قرآن مجید از سال ۱۶۴۷م.، که نخستین چاپ ترجمه "دوری یه" منتشر شد، تا سال ۱۹۹۹م. بیست و چهار بار به زبان فرانسه در آمده است .مقاله حاضر ضمن نقد و بررسی نخستین ترجمه های قرآن کریم، نگاهی اجمالی به روند ترجمه قرآن به فرانسه در طول مدت چهار قرن انداخته و سپس راهکار مناسب برای ارائه یک ترجمه خوب از قرآن را پیشنهاد کرده است.

A glance at the primary translations of Koran into French

Yasin Khoshhal

The Holy Koran has been translated twenty four times, since its first translation by “Due Ryer” published in ۱۶۴۷. This paper tries to study and analyze the early translations of The Holy Koran along with a brief consideration of the process in which Koran has been translated in France. Finally, the article presents an efficient method to achieve a good and accurate translation of Koran.

●مقدمه:

جمع آوری و تنظیم یادداشتهای پراكندهٔ چند فصل از درس تاریخچه ترجمه به فرانسه كه توسط نویسنده در سالهای اخیر در دانشگاهها ارائه می شود، خمیر مایه اصلی مقاله حاضر است كه به درخواست سردبیر محترم با توجه به موضوع شماره حاضر، برای این شماره تنظیم شده است. امید است مورد توجه و استفاده خوانندگان محترم نشریه اندیشه صادق قرار گیرد.

ترجمه كتاب ها و مقاله ها یكی از ابزارهای مفید برای بالابردن سطح یك زبان در زمینه های علمی، فرهنگی، اجتماعی، و غیره است. امروزه ترجمه در میان جوامع مختلف به منظور رفع نیاز و ایجاد ارتباط، یك ضرورت است و كسی آن را انكار نمی كند، زیرا عامل پیشرفت ملتها شده و قوه تفكر و تخیل را بازتر و پهنه فرهنگ و زبان را گسترده تر می كند.

ترجمه در پاسخ به نیاز فرهنگ و زبان خودی است كه طی قرون متمادی صاحبان یك فرهنگ، تشنه مطالب و موضوعات دیگر فرهنگ ها و زبان ها بوده اند. بدین لحاظ ترجمه از باسابقه ترین عوامل ارتباطی میان انسان ها بوده كه با ایما و اشاره به منظور تفهیم ناهمزبان شروع و امروز متحول وبه صورت كنونی درآمده است.

ترجمه پل ارتباطی دو فرهنگ و دو زبان مختلف و متفاوت است . این پل را نباید به این دلیل كه شاید دشمنی از آن عبور كند، ویران كرد بلكه باید آن را استحكام بخشید.تاثیر ترجمه خوب به اندازه تالیف و نگارش خوب است . ترجمه خوب نقش مهمی در تحول و تطور فرهنگ انسانها ایفا می كند مخصوصا ترجمه متون مذهبی و مقدس از علاوه بر شرایط عام ترجمه، ویژگی های مهم دیگری را مترجم خود طلب می كند .

●ترجمه و مترجم

ترجمه، عبارت است از برگرداندن متنی از زبانی به زبان دیگر با رعایت مفهوم و محتوای آن متن . ترجمه، باید منعكس كننده مفهوم و محتوای زبان مبدا با رعایت آرایش های لفظی و خالی از هر گونه حشو و زوائد، در زبان مقصد باشد. بنابراین برای برگرداندن متنی به زبان دیگر، دو عنصر، لازم و ضروری است . نخست عنصر ادب و دوم مایه هنر . با عنصر ادب مفهوم ومحتوای زبان مبدا به زبان مقصد وارد می شود و با مایه هنر قالب زبان مقصد برای گنجاندن محتوای زبان مبدا در آن اندازه گیری می شود وسپس به کمک آرایش های لفظی، ترجمه متناسب با متن صورت می گیرد. اینجاست كه مترجم باید هنرمندانه قالب ترجمه اش را همگون و همانند قالب متن و به اندازه آن درآورد و از افزودن هر آنچه كه زائد بر قالب متن است بپرهیزد و توضیح و تفسیر را با متن در نیامیزد كه در این صورت از مرز قانون ترجمه بیرون می رود. زیرا ترجمه و تفسیر و توضیح هر كدام مرز ویژهٔ خود را دارند . مثلا مطالبی كه یك عرب آشنا به فنون ادب از یك آیهٔ قرآن بدون تفسیر آن می فهمد درست به اندازه یك فارسی زبان آشنا به فنون ادب فارسی است كه از ترجمه همان آیه بدون تفسیر آن خواهد فهمید. بنابراین اگر تفسیر و توضیحی برای متن لازم و ضروری شود، همان تفسیر و توضیح هم برای ترجمه همان متن صادق است. پس نباید ترجمه یك متن با تفسیر و توضیح آن مخلوط شود كه در این صورت، چنین ترجمه ای هیچ گونه ساختار هنری نخواهد داشت .هنر مترجم این است كه تمام ساختار متن را بی هیچ توضیحی در ترجمه اش بگنجاند به طوری كه حجم ترجمه بیش از حجم متن اصلی نباشد .البته عناصری مانند توانایی متفاوت زبان ها در انتقال مفاهیم و زیبائی های ادبی و همچنین تفاوت فرهنگ ها، برای مترجمی كه بسیار توانمند و كامل و از هر نظر همسان و برابر با مولف است، می توانند مشكل آفرین باشند حال چه رسد به ترجمه كلام خالق كه خالقی دیگر در زبان مقصد لازم است .

●آیا ترجمه قرآن كریم جایز است؟

از همان آغاز، كه اسلام مورد پذیرش مسلمانان غیر عرب واقع گردید، بحث ترجمه قرآن كریم مطرح شد. و این بحث بین عالمان و دانشمندان اسلامی مخالفان و طرفدارانی پیدا كرد. گروهی از عالمان دینی مخالف ترجمه قرآن و گروهی دیگر نیز موافق بودند. بعضی، حكم به تحریم ترجمه قرآن كریم دادند و آن را نوعی فتنه انگیزی در دین دانسته اند. در مقابل، گروهی دیگر از عالمان ترجمه قرآن را جایز دانستند و نیاز شدید مسلمانان غیر عرب یكی از مهمترین عوامل رواج قرآن شد. ولكن دلایل مخالفین ترجمه قرآن را می توان اینگونه برشمرد:

۱- قرآن اثری شامل: نظم و معناست كه وقتی ترجمه شود، نظم و بخشی از مفاهیم بی كران آن از بین خواهد رفت.

۲- زبان قرآن، رمز وحدت مسلمین است. و ترجمه آن برای وحدت میهن اسلامی زیان بخش است.

۳- قرآن، دارای جهاتی مانند اعجاز، استنباط، ضرب المثلها و غیره است كه غیر قابل ترجمه هستند.

۴- ترجمه قرآن در واقع، فهم مترجم از قرآن است نه تمام معنی قرآن. لذا قرآن نیست.

اما دلایل موافقین ترجمه قرآن چنین است:

۱- ترجمه سوره حمد توسط سلمان برای ایرانیان و ترجمه سوره مریم برای پادشاه حبشه و ترجمه نامه های پیامبر كه حاوی آیات قرآن در زمان پیامبر (صلی الله علیهو آله وسلم) انجام پذیرفت و عدم مخالفت آن حضرت با هیچ كدام از آنها.

۲- فتوای ابوحنیفه، امام حنیفیان و بسیاری از علماء و فقها، همچنین حضرت آیت ا... بروجردی و آیت ا... خوئی بر مجاز بودن ترجمه قرآن۳.

۳- دعوت اسلام، مخصوص عربها نبوده، بلكه اسلام دین جهانی است و باید آن را با ترجمه برای جهانیان تبلیغ كرد چرا كه چاپ و نشر قرآن عربی برای ملتی كه كلمه عربی نمی دانند چه فایده ای دارد.

۴- در برابر آن همه ترجمه های مغلوط و مغرضانه ای كه برای قرآن توسط یهود و نصاری و غیره شده است، باید ترجمه هایی صحیح و مورد اعتماد ارائه شود همچنانكه ترجمه غیر مغرضانه و نه چندان عالی آندر "دوری یه"۴ چنان تأثیری بر نویسندهٔ نامدار فرانسوی،ولتر گذاشت كه او بجای دشمنی با مسلمانان شیفته اسلام شد.

●تاریخ ترجمه قرآن در غرب

تاریخ ترجمه قرآن در فرانسه، مانند دیگر كشورهای اروپایی، تابع تحولات اجتماعی و نیز مراحل مختلف پیدایش و گسترش شرق شناسی در این كشورها بوده است از این رو می توان آن را به سه دورهٔ متمایز تقسیم كرد. نخستین آنها به اواسط قرن هفدهم باز می گردد و در حدود یك قرن به درازا می كشد. در این دوره عامه مردم تحت تأثیر تبلیغات مغرضانه كشیشان، قرآن را مجموعه ای از روایات و داستانهای كودكانه می دانستند و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را مردی مصروع می پنداشتند كه در آغاز، كاردینالی اهل روم بود ولی چون كاردینالهای دیگر او را به مقام پاپی بر نگزیده بودند از مسیحیت روی می گرداند و دینی بدعت آمیز پدید می آورد. این طرز تفكر تا اواسط قرن هیجدهم ادامه داشت، سپس نسبت به موازات پیشرفت فرانسویان در شناخت بهتر اسلام كم كم تحول یافت و به ترجمه ای نوین از قرآن انجامید. دوره دوم از هنگامی آغاز می شود كه از یك سو رفت و آمد میان شرق و غرب با سهولت بیشتری انجام می پذیرد و تماس ها آسان تر می گردد، و از سوی دیگر فرانسویان مراكزی برای تدریس زبانهای اسلامی و ترجمه متون مختلف ادبی و فلسفی و مذهبی مسلمانان دایر می كنند و از این رهگذر، ترجمه قرآن نیز از دقت بیشتری برخوردار می شود. دوره سوم با طلوع قرن بیستم آغاز می شود و برخی از مسلمانان دوشادوش خاورشناسان، خود به ترجمه قرآن همت می گمارند و در شناساندن قرآن به فرانسویان، نقشی فعال بر عهده می گیرند. ما در اینجا ترجمه هایی را كه در این سه دوره انجام شده معرفی خواهیم كرد و بعضی از آنها را نقد می كنیم. نخستین ترجمه قرآن به زبان فرانسه متعلق به دورانی بود كه بیشتر افسانه های ضد اسلامی در میان مسیحیان رایج بود و از ترجمه لاتینی قرآن سرچشمه می گرفت و این ترجمه ها به دلیل اینكه توسط كشیشانی كه مأمور به رد آنچه كه ترجمه می كنند، بودند ترجمه می شد، چندان با متن قرآن منطبق نبود. "پی یر دو كلونی" سرپرست صومعه ای در شرق فرانسه جزو نخستین كسانی بود كه به این كار اقدام كرد. وی در سال ۱۱۴۱م، شخصی به نام "پی یر دو تولد" را به كار ترجمه قرآن گماشت و چند تن از كشیشان مقیم اسپانیا از جمله "روبر دو كتون" را به خدمت گرفت تا ترجمه "پی یر دو تولد" را به زبان لاتینی فصیح بازنویسی كنند و آنان نیز، ضمن لفاظی و عبارت پردازی بسیار، چنین كردند۸. نخستین ترجمه قرآن به زبان لاتینی بدین گونه انجام شد آنگاه "پی یر دو كلونی"، كه به یاری متن لاتینی بر محتوای قرآن دست یافته بود، خود مقدمه ای بر آن نوشت وبا وجود تكذیب برخی از افسانه های كودكانه ای كه متعصبان مسیحی از دیر باز درباره پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و مسلمانان رواج داده بودند، اما در رد قرآن كوشید ولی چون خود عربی نمی دانست دچار لغزشهای بسیار شد۹. تا این تاریخ، تنها كشیشان و مبلغان مذهبی بودند كه به ترجمه قرآن آن هم از روی متن لاتینی می پرداختند و تبعاً اهدافی كه در این كار داشتند آنان را از رعایت امانت، باز می داشت.

مدتی نزدیك به چهار قرن ترجمه "كتون" و "تولد" تنها مأخذ فرانسویان درباره قرآن بود. این ترجمه در سال ۱۵۴۷م توسط "آندره آریوابنه"۱۰ به زبان ایتالیایی و در سال ۱۶۱۶م توسط "شوتیگر"۱۱ به زبان آلمانی و در سال ۱۶۴۱م به زبان هلندی ترجمه شد۱۲.

●نخسنین ترجمه قرآن مجید به فرانسه :

در سال ۱۶۴۷م "آندر دوری یه" قرآن را مستقیماً از روی متن عربی به زبان فرانسه در آورد۱۳ و فرانسویان را بیش از پیش با اصول عقاید مسلمانان آشنا كرد وی در سال ۱۵۸۰م در شهر "مارسینی"۱۴ واقع در شرق فرانسه به دنیا آمده بود . تحصیلات مقدماتی را در كشور خود به پایان رساند و سپس عازم تركیه عثمانی شد در آن جا زبانهای تركی، عربی و فارسی را آموخت. آن گاه به عنوان كنسول فرانسه عازم مصر شد. نخستین ترجمه فرانسوی گلستان سعدی كه در سال ۱۶۳۴م انتشار یافت۱۵ نیز از اوست. "دوری یه" با چنین سابقه و بضاعتی در حدود سال ۱۶۴۰م به ترجمه قرآن همت گماشت و اینك نخستین بار بود كه كتاب دینی مسلمانان مستقیما از روی متن عربی به یكی از زبانهای زنده اروپایی كه همه مردم بدان سخن می گفتند و نه تنها به زبان مردهٔ لاتینی كه فقط كشیشان آن را می دانستند،ترجمه می شد.مترجم آن هم بر خلاف آنچه تا آن تاریخ متداول بود، مردی اهل سیاست بود نه كشیشی متعصب . از این رو مورد استقبال بسیار قرار گرفت و در سال ۱۶۴۹م یعنی دو سال پس از انتشار، تجدید چاپ شد و در همان سال به زبان انگلیسی سپس به زبانهای هلندی، آلمانی و روسی در آمد. و از تاریخ انتشار تا سال ۱۷۸۵م بیست و چهار مرتبه به چاپ رسید و چنین موفقیتی تا آن دوره برای یك كتاب مذهبی متعلق به غیر مسیحیان سابقه نداشت. با این همه "دوری یه" نتوانست و نمی توانست خود را به كلی از قید اوهام پیشین برهاند . از این رو، در مقدمه كوتاهی كه بر ترجمه خود افزوده، پیامبراسلام را تكذیب و مسلمانان را تحقیر كرده است . اما باید توجه داشت نیمه اول قرن هفدهم دورهٔ اوج گیری احساسات مذهبی كاتولیك ها بود. بازرسان سازمان تفتیش عقاید مذهب، مسلمانان و یهودیان را به اتهام كفر، و گاه همكیشان خود را به اتهام الحاد در تلهای آتش می سوزاندند و خاكسترشان را بر باد می دادند.۱۶ لذا اگر "دوری یه" هم نمی خواست به تعصبات مذهبی دامن زند، ناگزیر بود به محافظه كاری هایی تن دهد و شاید مقدمه كوتاه یك و نیم صفحه ای او نیز بهانه ای برای گرفتن اجازه چاپ و نشر اثرش می بود. چرا كه او پس از مقدمه بلافاصله به شرح عقاید مذهبی مسلمانان می پردازد و در این كار به هیچ روی از گفتن حقیقت دریغ نمی ورزد. "دوری یه" ترجمه قرآن را از سوره فاتحه آغاز می كند و با سوره ناس به پایان می رساند و این كاری بزرگ و بی سابقه بود و مترجم نمونه ای پیش رو نداشت تا از آن بهره مند شود. امروزه پس از گذشت نزدیك به چهارصد سال و با وجود بیست و هشت ترجمه كامل و بیش از دویست ترجمه جزیی و ناتمام از قرآن به زبان فرانسه و با آن همه پژوهش هایی كه درباره بلاغت و محتوا و الفاظ قرآن انجام شده، ترجمه آن به هر زبانی كه باشد از جمله به زبان فرانسه كاری است بس دشوار و شاید ناممكن.

هرگاه جو حاكم بر جامعه فرانسه و روحیهٔ مذهبی مردم آن دوره و تهدید و فشار كشیشان فرانسوی جهت به انحصار در آوردن مسائل مذهبی و ممانعت از آگاهی مردم در مورد اصول ادیان دیگر، را در نظر بگیریم آن گاه به اهمیت كاری كه "دوری یه" برای نخستین بار انجام داده است بیشتر پی خواهیم برد.

یاسین خوشحال *مدیر داخلی فصلنامهٔ اندیشهٔ صادق

پاورقی ها:

۱ - لازم می دانم قبل از هر چیز بر روح بلند و پر بركت استاد، پژوهشگر و دانشمند ارجمند، مرحوم دكتر جواد حدیدی درود بفرستم و عرض کنم كه بخش نقد ترجمه های قرآن گردآوری و تنظیم یادداشتهای درس تاریخچه ترجمه ایشان در دانشگاه علامه طباطبایی و مقالات پراكنده ایشان است كه در یادداشتها و منابع به آنها اشاره خواهد شد . روحش شاد و یادش همیشه زنده باد.

۲ - مدیر داخلی اندیشه صادق

۳ - ربیع نتاج، سید علی اكبر، ادّله علمی بر جواز ترجمه قرآ.ن كریم، نشریه زبان و علوم قرآن، شماره ۳ و ۴، زمستان ۱۳۷۹.

۴. Andre du Ryer

۵. Pierre de Cluny

۶. Pierre de Tolede

۷- Robert de Ketton

۸- حدیدی، جواد، ترجمان وحی، سال اول شماره ۱ ص.۳۹

۹- Marie- Therese d۰۳۹;Alvernظy, Deux traductions Latines de Coran au Moyan-Age, Archives d۰۳۹;histoire doctrinale et literaire de Moyen-Age, t.۲۳/۲۲ , ۱۹۴۷/۱۹۴۸, p.۶۹-۱۳۱

۱۰- ِAndrea Arrivabene

۱۱- Schwieger

۱۲- Encyclopedie de l۰۳۹;Islam, vol۵ p.۴۳۴

۱۳- Andre du Ryer , L۰۳۹;Alcoran de Mahomet , translate d۰۳۹;arabe en francais,۱۶۴۷

۱۴- Marsigny

۱۵- Gulistan ou Empire des Roses , Traite des Moeurs de Roys, Compose par Musldini Saadi, prince de poetes turcs et persans , traduit en francais par le sieur Andre du Ryer, Paris ,۱۶۳۴.

۱۶- حدیدی، جواد، اسلام از نظر ولتر، چ۵، ۱۳۷۴، صص۱۶۲-۱۶۳

۱۷- Sale, George, The Koran fo Mohammad, London, ۱۷۳۴

۱۸- Claude-Etienne Savary, Le Koran traduit de l۰۳۹;arabe, accompagne de notes, precede k۰۳۹;un abrege de ls vie de Mahomet, Paris, ۱۷۸۳

۱۹- Ibid.p.VI

۲۰- Lettres sur l۰۳۹;Egypt, ۱۷۸۸

۲۱- Lettres sur la Grece, ۱۷۸۸

۲۲- Les amours d۰۳۹;Anas-Etoujoud et Ouradi, ۱۷۸۹

۲۳- Grammaire de la langue arabe vulgaire et litteraire,۱۸۱۳

۲۴- Claude-Etienne Savary, Le Koran traduit de l۰۳۹;arabe, accompagne de notes, precede k۰۳۹;un abrege de ls vie de Mahomet, Paris, ۱۷۸۳ p.V&VI

۲۵- Ludovico Maracci, Alcoranus, textus universus cui praemissus est Prodromus ad refutationem Alcorani, padoue,۱۶۸۹,۲vol. fol

۲۶- حدیدی، جواد، رهروان حقیقت، مركز نشر دانشگاهی، تهران ۱۳۸۰ ص.۷۱

۲۷- La puissance d۰۳۹;Abu-lahab s۰۳۹;est evanouie . Il a peri lui -meme.

A quoi lui ont servi ses immenses richesses؟

Il descendra dans les brasiers de l۰۳۹;enfer.

Son epouse de suivra portent du bois.

A son cou est attachee une corde d۰۳۹;ecorce de palmir.

۲۸- حدیدی، جواد، رهروان حقیقت، مركز نشر دانشگاهی، تهران ۱۳۸۰ ص.۷۴

۲۹- حدیدی، جواد، ترجمان وحی، سال دوم شماره ۲ ص.۴۶

۳۰- Journal Asiatique

۳۱- Albin de Kazimirski Biberstein

۳۲- Apotre: nom donne aux douze disciples que Jesus-Christ chargea de precher l۰۳۹;Evangile

۳۳- Fatma-Zaida, L۰۳۹;Alkoran, Lisbonne, ۱۸۶۱

۳۴- Edouard Montet, Le Coran, traduction nouvelle, Paris ,۱۹۲۹

۳۵- Ahmed Laimeche et B.Ben Davoud. Le Coran, lecture par excellence, Oran, ۱۹۳۱.

۳۶- Octave Pesle et Ahmed Tidjani, Le Coran, traduit de l۰۳۹;arabe, ۱۹۴۶.

۳۷- Regis Blachere, Le Coran, traduction nouvelle, Maisonneuve, ۱۹۴۹-۱۹۵۱

۳۸- Denise Masson , Essai d۰۳۹;interpretation du Coran inimitable,۱۹۶۷

۳۹- Ahmed Boudib , Le Coran glorieux, Paris, (۱۹۶۷) تاریخ انتشار آن با توجه به مطالب وی در مقدمه کتاب حدس زده شده است

۴۰- Si Hamzea Boubakeur, Le Coran, Paris ,۱۹۷۲

۴۱- Jean Grosjean, Le Coran, Paris , ۱۹۷۲

۴۲- Noureddin ben Mahmoud, Le Coran, Rabat et Monaco, ۱۹۷۶

۴۳- Sadok Mazigh, Le Coran, Tunis, ۱۹۷۸

---