از آسم چه می دانیم

آسم به دو صورت آلرژیک یا خارجی و غیرآلرژیک یا داخلی دیده می شود که هر یک از آنها دارای خصوصیات ویژه ای هستند تقریباً ۵۰ درصد بیماران به آسم آلرژیک مبتلا هستند

دستگاه تنفس انسان از دو بخش تشکیل شده است:

۱) راه‌های هوایی فوقانی

۲) تحتانی.

راه‌های هوایی فوقانی شامل حفره‌های بینی، حلق و حنجره و راه‌های تنفسی تحتانی شامل نای، نایژه‌ها، نایژک‌ها و کیسه‌های هوایی هستند. دستگاه تنفس اعمال مهمی ‌را انجام می‌دهد. یکی از این کارها، مطبوع‌سازی هوا توسط مجاری فوقانی تنفسی است. یعنی هوا ضمن عبور به شکلی تحویل ریه‌ها می‌شود که تا حد امکان عاری از تحریک‌زایی باشد. عمل دیگر راه‌های تنفسی فوقانی، پاکسازی هوا از ذرات مضر است که مقدار زیادی از این وظیفه به وسیله عکس‌العمل سرفه، عطسه و حرکت مژک‌های پوشاننده مجاری هوایی صورت می‌گیرد. بقیه دستگاه تنفسی، دو کار را انجام می‌دهد که یکی هدایت هوا و دیگری مبادله گازهاست. در افراد سالم، ریه ها به سادگی اتساع‌پذیر هستند به طوری که با عمل دم می‌توان حدود ۵۰۰ سانتی‌متر‌مکعب هوا را به راحتی وارد ریه‌‌ها کرد.

● آسم

آسم اصطلاحی است که از قرن‌ها پیش به بیماران مبتلا به تنگی نفس اطلاق شده است. بیماری آسم به صورت حمله‌ای، ناگهانی و با فواصل زمانی متفاوت بروز می‌کند. در صورت بروز حمله شدید و حاد، انسداد راه‌های هوایی ممکن است به مدت چند روز یا حتی هفته‌ها به طول انجامد. در این بیماری، راه‌های هوایی تنگ می‌شوند که این تنگی، با درمان و یا خود به خود برطرف می‌شود. مشخصه بیماری آسم، پیدایش حملات متناوب، خس‌خس سینه و تنگی نفس است که خیلی زود بعد از تماس با عامل ایجاد کننده به حداکثر شدت خود رسیده و اگر معالجه نشود، ممکن است ساعت‌ها ادامه یابد.

در بین دوره‌های حمله آسم، بیمار مدتی آرام و بدون علامتی از تنگی نفس است. معمولا حملات، مدت کوتاهی به طول می‌انجامند (از چند دقیقه تا چند ساعت). بعد از رفع دوره بیماری، به نظر می‌رسد که بیمار کاملا بهبود یافته است؛ با این حال، ممکن است در طی یک دوره، بیمار هر روز درجاتی از انسداد راه هوایی را تجربه کند. این دوره ممکن است خفیف باشد یا بسیار جدی که انسداد راه هوایی روزها و هفته ها باقی بماند. به این وضعیت آسم پایدار می‌گویند که حتی در بعضی موارد ممکن است منجر به مرگ شود.

● شیوع و علت بروز آسم

آسم بیماری شایع، مزمن و التهابی ریه است که هم کودکان و هم بالغان را گرفتار می‌کند؛ اما در کودکان شیوع بیشتری دارد. این بیماری در هر سنی می‌تواند شروع شود. حدود دو سوم بیماران قبل از سن ۱۰ سالگی و یک سوم دیگر بعد از سن ۴۰ سالگی به این بیماری دچار می‌شوند. بیشتر از نیمی‌ از کودکان مبتلا به آسم، وقتی به سن بلوغ می‌رسند، بهبود می‌یابند. در حالی که در بیش از نیمی ‌دیگر، شروع آسم بعد از ۱۵ سالگی است. به طور کلی، اگر آسم در زمان کودکی شروع شود، حملات تناوبی و ارتباط آن با مواد محرک خارجی بیشتر بوده و پیش‌آگهی بهتری هم دارد. در مقابل، آسمی‌ که بعد از ۳۰ سالگی شروع شود، شدیدتر بوده، پیش‌آگهی بدتری داشته و شانس بروز آسم وخیم در فرد مبتلا بیشتر است. آسم در بعضی نژادها مثل سرخپوست‌های آمریکای شمالی و اسکیموها به ندرت دیده می‌شود. شیوع دقیق آن در شرقی‌ها به خوبی مطالعه نشده، اما در بین چینی‌ها کمتر از هندی‌ها بروز می‌کند. آسم در نژاد زرد کمترین شیوع را دارد مثلاً در اندونزی ۲ درصد، در حالیکه در انگلستان، زلاندنو، استرالیا و جنوب تا ۳۷ درصد شایع است. به هرحال هنوز کاملا مشخص نیست که این اختلاف شیوع نژادی منشأ ژنتیکی دارد یا ناشی از عوامی‌ محیطی یا اقلیمی‌است. این بیماری در ساکنین نواحی مرطوب شایع‌تر است و برعکس سکونت در نواحی کوهستانی در بهبود حال بیماران موثر است. آسم در جوامع فقیرنشین با تراکم جمعیتی زیاد و در نتیجه شیوع عفونت‌های ویروسی تنفس بیشتر دیده می‌شود. در ماه‌های اول زندگی مصرف شیر خشک با شیشه، سیگار کشیدن پدر و اطرافیان و همچنین غذاهایی که کودک بعد از ۶ ماهگی استفاده می‌کند، می‌توانند سبب پیدایش التهاب گلو، ویزینگ و آسم شود. این بیماری در یک تا ۲ درصد کل کارگران دیده می‌شود که به آن آسم شغلی می‌گویند و در بعضی مشاغل بیشتر دیده می‌شود، مثلاً ۲۵ تا ۲۹ درصد کارگران صنعت کتان، ۱۶ درصد دامداران و ۵ تا ۱۰ درصد کارگرانی که با ایزوستانات‌ها در تماس هستند، دچار مشکلات تنفسی می‌شوند. علت بروز آسم به درستی مشخص نشده است اما عوامل مختلفی در ایجاد آن به طور موثری دخالت دارند. آسم نیز مانند بسیاری از بیماری‌ها از طریق ژن منتقل می‌شود، اما جزئیات عوامل ژنتیکی هنوز مشخص نشده است. بنابراین، لازم است سابقه بیماری در سایر افراد خانواده مورد بررسی قرار گیرد. باید توجه نمود که بعضی افراد وجود بیماری آسم در بستگان خود را به صورت خس‌خس سینه مطرح می‌کنند. البته باید توجه داشت که در صورت وجود نداشتن سابقه فامیلی نیز بیماری آسم بروز می‌کند که در این حالت، عوامل محیطی مثل ویروس‌ها، تماس‌های شغلی و محرک‌های محیطی سبب شروع و پایداری بیماری شوند.

● انواع آسم

آسم به دو صورت آلرژیک یا خارجی و غیرآلرژیک یا داخلی دیده می‌شود که هر یک از آنها دارای خصوصیات ویژه‌ای هستند. تقریباً ۵۰ درصد بیماران به آسم آلرژیک مبتلا هستند. آسم خارجی، بیشتر به دلیل داشتن سابقه خانوادگی ابتلا به آلرژی مثل رینیت آلرژیک، اگزما و تب یونجه بروز می‌کند. در حالیکه، آسم داخلی معمولاً بعد از سن ۳۵ یا ۴۰ سالگی شروع شده و سابقه فامیلی یا شخصی آلرژی در بیمار وجود ندارد. مرگ و میر ناشی از آسم داخلی بیشتر است؛ در این نوع، خلط بیمار معمولاً چرکی اما در نوع آلرژیک به رنگ شفاف و سفید است.

● عوامل بروز آسم

علت دقیق ابتلا به این بیماری هنوز روشن نیست، اما پزشکان استنشاق هوای آلوده را مهمترین علت بروز این بیماری می‌دانند. برخی از بیماران مبتلا به آسم آلرژیک، تنها به یک ماده محرک خاص حساسیت نشان می‌دهند (مثل بیماران مبتلا به آسم فصلی)، در حالیکه بعضی دیگر ممکن است به مواد مختلفی عکس‌العمل نشان دهند؛ این افراد در تمام فصول سال دچار حملات آسم می‌شوند.

به طور کلی، ۷ گروه محرکی که می‌توانند باعث شروع حمله آسم شوند، عوامل آلرژیک، اکولوژیک یا زیست محیطی، شغلی، عفونی، عوامل وابسته به ورزش و استرس‌های روحی ـ روانی هستند. گیاهان، اصلی‌ترین منابع مواد آلرژی‌زای فصلی و هوایی هستند که این عوامل گیاهی، تحت‌تاثیر شرایطی مثل دما، رطوبت، نوع خاک و ارتفاع منطقه قرار دارند. در ایران به علت وجود گونه‌های مختلف گیاهان بومی و ‌دارویی و همچنین تغییرات آب و هوا و جغرافیای مناطق متفاوت، بیماری آلرژی و آسم در افراد، زیاد دیده می‌شود.

عوامل مستعد کننده حمله آسم بیشتر ذرات گیاهان و گرد و غبار هوا، کپک غذا، مو، پر یا پشم حیوانات، غذاهای مختلف و بعضی داروها، مواد شیمیایی و صنعتی مثل پاک‌کننده‌ها، اوزن وارسینک، عوامل محیطی مثل عفونت‌های ویروسی دستگاه تنفس و فشارهای روانی ناشی از عوامل مختلف و هیجانات هستند. تغییر الگوی زندگی مردم و روی آوردن بیش از حد به زندگی شهری و صنعتی، دوری از طبیعت و استفاده از مواد غذایی آماده در افزایش آسم موثر بوده است. موادی مثل گرد و غبار چوب و گیاهان (بلوط، غلات، دانه کرچک، قهوه و صمغ)، عوامل دارویی (آنتی‌بیوتیک‌ها و سایمیتدین)، مواد پاک‌کننده، ترشحات و مواد دفعی حیوانات، نمک‌های فلزات (پلاتین، کروم و نیکل)، مواد شیمیایی صنعتی، پلاستیک‌ها، رنگ‌های مختلف، فرمالدئید و اوره اغلب سبب شروع یا تشدید حمله آسم می‌‌شوند. مطالعات نشان می‌دهند که استفاده از برخی انواع کفپوش‌های پلاستیکی در محیط کار یا منزل احتمال بروز آسم را در بزرگسالان افزایش می‌دهد. همچنین استفاده از گچ، برای پوشش دیوار و کف‌پوش ساختمان، تا ۸۰ درصد سبب شدت آسم می‌شود. سایر عواملی که باعث انسداد راه‌های هوایی می‌شوند، شامل سبزیجات، آنزیم‌های بیولوژیکی، پروتئین‌های حیوانی، پرندگان، ماهی و حشرات هستند. مطالعات نشان داده‌اند که بعضی داروها مثل آسپرین و آنتاگونیست‌های بتاآدرنرژیک (پروپرانولول) از محرک‌های دارویی آسم محسوب می‌شوند. البته بررسی‌های اخیر ثابت کرده‌اند که با مصرف مداوم و به میزان کم آسپرین، درصد زیادی از مبتلایان به آسم بهبودی نسبی یافته و از شدت حملات بیماری آنها کاسته شده است.

● علائم و نشانه‌های بیماری آسم

این بیماری با سه علامت مشخص خس خس، تنگی نفس و سرفه بروز می‌کند و در اغلب موارد، بیمار با شناخت بیماری خود به پزشک مراجعه می‌کند. در بیشتر مبتلایان، سرفه تنها علامت بوده و با افزایش انقباض عضلات صاف برونش، ترشحات مخاطی راه‌های هوایی فوقانی نیز افزایش می‌یابد. هنگام بروز حمله، بیمار دچار مشکلات تنفسی شده و ممکن است آن را به صورت سفتی قفسه سینه، خس‌خس یا تنگی نفس توصیف کند. همچنین، استفراغ می‌تواند به دنبال حملات سرفه‌های شدید ایجاد شود.خروج خلط هنگام بروز حمله آسم و مدتی پس از آن دیده می‌شود که در ابتدای بیماری شفاف است و در پایان حمله همراه با سرفه به صورت غلیظ و رشته مانند خارج می‌شود، با مزمن شدن آسم، به تدریج از شفافیت خلط کاسته می‌شود. علائم حمله آسم می‌تواند در عرض چند دقیقه ظاهر شده، به سرعت و با استفاده از یک داروی گشادکننده راه‌های هوایی کاملا برطرف شود. غالباً تاریخچه قبلی بیماری حاکی از این است که پس از روبه‌رو شدن با عوامل محرکی مثل فعالیت شدید یا تماس با مواد خارجی، حمله آسمی ‌با درجه و شدت متفاوتی بروز می‌کند، اما این بیماری به ندرت ممکن است بدون بروز حملات مشخص و به صورت تدریجی ظاهر شود. در بعضی موارد، بیمار ممکن است از حملات متناوب سرفه بدون خلط یا تنگی نفس فعالیتی شکایت کند.هنگام وقوع حمله آسم، علائم دیگری مثل اضطراب و بیقراری، افزایش حرکت پره‌های بینی، جمع شدن لب‌ها هنگام تنفس و کبودی رنگ پوست نیز در بیشتر بیماران دیده می‌شود. بروز حملات آسم و اضطراب و هیجانات، در اغلب موارد علت و معلول یکدیگر هستند. به این معنی که تنگی نفس ناشی از حمله آسم، سبب اضطراب و نگرانی شده و همچنین، اضطراب و هیجان از عوامل بسیار موثر در بروز حمله آسم به شمار می‌روند.

● راهکارهای پیشگیری و کنترل آسم

بیماری آسم درمان قطعی ندارد و به همین علت این بیماری دردسته بیمارهای مزمن قرار می‌گیرد. بیماری‌های مزمن باعث مرگ نمی‌شوند اما فرد را در انجام یک سری فعالیت‌ها ناتوان می‌کنند.

این بیماری‌ها اگر کنترل نشوند سبب آسیب‌های جدی می‌شوند و یا با کم کردن مقاومت بدن، زمینه را برای ابتلا به سایر بیماری‌ها مساعد می‌کنند.

قبل از هر چیز، لازم است از طریق آموزش، آگاهی بیمار مبتلا به آسم به خصوص در نوع شدید و وخیم در مورد مقدار و زمان صحیح مصرف داروها افزایش یابد. پذیرش بیماری و درمان توسط بیمار اهمیت زیادی دارد، زیرا این‌گونه بیماران، باید هوشیارانه همواره مراقب وضعیت بیماری خود باشند. با افزایش میزان آگاهی بیمار و خانواده او از طریق آموزش برنامه‌های خوددرمانی، می‌توان بیماری آسم را به خوبی کنترل و از بروز حملات آن پیشگیری کرد. اغلب بچه‌های مبتلا به آسم، زمینه آلرژیک دارند. پس باید با مواد حساسیت‌زا تماس نداشته باشند. وجود حیوانات خانگی، دود سیگار، گرد و خاک و حضور در اماکن عمومی‌و شلوغ یا پر از گرده گل و گیاه، باعث بروز و تشدید حمله آسم می‌شوند. همچنین مصرف غذاهایی مثل پفک، ادویه‌جات، نوشابه، آجیل و میوه‌های غیر بومی‌مثل موز، انبه، آناناس، کیوی و نارگیل در بروز آلرژی موثرند.بیمار مبتلا به آسم باید همیشه به خصوص هنگام بروز حملات در حالت نشسته و نیمه‌نشسته، خوابیده قرار گیرد تا تنفس او بهتر و راحت‌تر انجام شود.

به علاوه، چنانچه حمله آسم بیمار شب‌ها بروز می‌کند، لازم است اکسیژن و داروهای خود را قبل از خواب در دسترس قرار دهد. مشکلات تنفسی اغلب سبب بروز اختلال در مصرف مواد غذایی و آشامیدنی کافی می‌گردد. لذا، باید اهمیت استفاده مناسب و کافی از مواد غذایی و مایعات را برای بیمار روشن نمود. همچنین، جهت کاهش اختلالات تنفسی، بر لزوم کاهش و حفظ وزن در محدوده نرمال تأکید گردد.نکاتی از قبیل انجام فعالیت‌های مناسب روزمره مثل بالا رفتن آرام از پله ها، راهپیمایی به مدت ۱۵-۱۰ دقیقه دو بار در روز، انجام کارهای سبک در منزل و داشتن شغل مناسب کم‌استرس نیز باید مورد توجه قرار گیرد، زیرا رعایت این موارد در بهبود و استقلال بیماران مبتلا به آسم تاثیر بسزایی دارد.عفونت‌های ویروسی، از شایع‌ترین عوامل در بروز حملات آسم به شمار می‌روند.

ساده‌ترین آنها که در هوای سرد و فصل زمستان شایعند، سرماخوردگی و آنفلوآنزا هستند. بنابراین لازم است به بیمار و خانواده او آموزش داده شود که در فصل زمستان کمتر در فضای سرد قرار گرفته، از تماس با بیماران مبتلا به عفونت‌های دستگاه تنفسی و حضور در اماکن آلوده و پرجمعیت پرهیز کنند. همچنین، آگاهی بیمار از علائم عفونت راه‌های تنفسی مثل تب و لرز، سرفه، خروج خلط چرکی، بی‌اشتهایی و خستگی ضروری است.

روش‌های تمرکز، خواب‌درمانی و آرام‌سازی بدن در بعضی موارد، به خوبی می‌تواند مشکلات تنفسی را کنترل کند. با روان‌درمانی و تغییر رفتار از قبیل تنش‌زدایی، شل کردن عضلات، ایجاد آرامش و زندگی در محیط متعادل با کمترین تنش و اضطراب نیز، تا حدود زیادی می‌توان از بروز حملات آسم پیشگیری کرد.

نتایج پژوهش‌های فراوان، نشان می‌دهد که با طرح و اجرای صحیح برنامه‌های آموزشی و ارائه اطلاعات لازم در مورد چگونگی مصرف داروها به بیماران مبتلا به آسم، می‌توان تا حد زیادی پیشرفت بیماری و مرگ‌و‌میر ناشی از آن را کنترل کرد و شدت و وخامت بیماری را کاهش داد.

کبری رضایی