پوشش بانوان در برابر مردان مَحْرَم

از مقوله های مهم و سزاوار بحث و دقت نظر, نگاهی همه سویه, به پوشش بانوان در برابر مَحْرَمان است

از مقوله های مهم و سزاوار بحث و دقت نظر, نگاهی همه سویه, به پوشش بانوان در برابر مَحْرَمان است. بحث در این است كه آیا بانوان, می باید در برابر مَحْرَمان نسبی, بسان: پدر, برادر, عمو, دایی, فرزندان برادر و خواهر, و مَحْرَمان سببی, مانند: پدرشوهر, شوهر دختر و… تمامی بدن را, به جز سر, گردن, دستها, تا كمی بالاتر از مچ, و پاها تا مچ, بپوشانند, یا چنین پوششی واجب نیست و تنها پوشاندن شرمگاه, كه در برابر همگان, به جز زن و شوهر, واجب بود, رواست؟

اصل نخستین درباره بانوان, پوشش است, تنها جاهایی كه واجب نیست, از این قاعده جداست. این نكته, در مقاله پیشین (سیری در آیات حجاب) در خلاصه نكته۱۴, در ذیل آیه ۳۰ و ۳۱ سوره نور, بررسی شد. پس اگر از آیات قرآن, یا دیگر حجتها, برای ما روشن نشد كه بانوان می توانند قسمتهایی از بدن خود را در برابر مَحْرَمان نپوشانند, اصل اوّلی, واجب بودن پوشاندن بدن است و نگاه نكردن مَحْرَمان به بدن آنان. اكنون یكان یكان دلیلهای فقهی: (كتاب, سنت, عقل و اجماع) را به بوته بررسی می نهیم.

● كتاب:

در قرآن مجید, دو آیه, جاهایی را كه پوشش آنها بر بانوان در برابر مَحْرَمان واجب نیست, بیان می كند:

الف ) (لاجناح علیهنّ فی آبائهنّ و لا ابنائهنّ ولااخوانهنّ ولا ابناء اخوانهنّ ولاابناء اخواتهنّ ولانسائهنّ…)۱

بحث از این آیه شریفه, در مقاله پیشین, درگاهِ سخن از مرحله دوم نازل شدن حكم حجاب گذشت. در آن جا یادآور شدیم: پس از آن كه آیه حجاب۲, درباره همسران پیامبر(ص) ناز شد, بر همگان واجب شد كه از پَس پرده با همسران پیامبر(ص) سخن بگویند.

در این هنگام, پدران آنان گفتند: آیا ما نیز باید از پَس پرده با آنان سخن بگوییم۳؟ كه آیه شریفه نازل شد و پنج دسته از خویشاوندان نسبی را جدا كرد.

امّا, این كه چه جاهایی از بدن همسران پیامبر(ص) را می توانستند ببینند, یا به دیگر سخن, زنان پیامبر, چه جاهایی از بدن خود را لازم نبود, بپوشانند, از آیه شریفه, قاعده و قانونی به دست نمی آید.

شاید بتوان گفت, همان وظیفه پیش از نازل شدن آیه شریفه را دارند. بدین معنی كه پیش از نازل شدن آیه, همسران پیامبر(ص) چه جاهایی از بدن خود را می پوشانده و چه جاهایی را نمی پوشانده اند, اكنون باید بر همان اساس رفتار كنند.

از این روی, آگاهی از چگونگی پوشش زنان پیامبر(ص) پیش از نازل شدن آیه حجاب, برای بحث ما, كارساز است و بدون این آگاهی, در بحث به نتیجه خوشایند دست نمی یابیم.

ب ) (قل للمؤمنات یغضضن من ابصارهنّ… ولایبدین زینتهنّ الاّ ما ظهر منها ولیضربن بخمرهنّ علی جیوبهنّ ولایبدین زینتهنّ الاّ لبعولتهنّ او آبائهنّ, او آباء بعولتهنّ, اوابنائهنّ او ابناء بعولتهنّ, او اخوانهنّ, او بنی اخوانهنّ, او بنی اخواتهنّ, او نسائهنّ… ولایضربن بارجلهنّ لیعلم ما یخفین من زینتهنّ…)۴

بحث از این آیه شریفه در چهارمین مرحله از نازل شدن حكم حجاب انجام پذیرفت; از این روی در این جا, آن بخشی را كه درباره پوشش بانوان در برابر محرمان است, در چند نكته, در كانون بحث و توجه خویش قرار می دهیم.

۱) خویشانِ جداشده از قاعده و حكم كلی, در آیه شریفه, هشت دسته اند كه نخستین دسته آنها كه شوهران باشند, حق دارند هرگونه نگاه لذت جویانه به همسران خود داشته باشند. این اباحه, از دلیلهای بسیار قرآنی, روایی و… به دست می آید.

به هرحال این آیه, تنها دلالت می كند بر این كه زن, لازم نیست, زینت خود را از شوهرش بپوشاند و بر مطلب دیگری در این باره دلالت ندارد.

۲) دسته دوم, چهارم, ششم, هفتم و هشتم, همان خویشان نسبی اند كه در آیه ۵۵ از سوره احزاب, مطرح شده بود.

نتیجه: همان گونه كه زنان پیامبر(ص) لازم نیست زینت خود را از خویشان نسبی بپوشانند, زنان مؤمن نیز, لازم نیست زینت خود را از خویشان نسبی بپوشانند.

۳) زنان مؤمن, در برابر دسته سوم و پنجم هم, وظیفه ای در پوشش ندارند. این دو دسته, در آیه ۵۵ سوره احزاب, كه درباره همسران پیامبر(ص) بود, وجود ندارد; زیرا پیامبر(ص) نه پدرش زنده بود و نه فرزند پسری داشت. بویژه در گاهِ نازل شدن آیه شریفه, پسرانی كه پیامبر از خدیجه داشت, رخت از جهان بر بسته و ابراهیم, فرزند ماریه هم, چشم به جهان نگشوده بود.

۴) خداوند در هر دو آیه, تكلیف را متوجه بانوان كرده است, نه آقایان. در آیه ۵۵ سوره احزاب فرمود: (لاجناح علیهنّ فی…) یعنی در برابر دیگران, پوشش نداشتن گناه است. در این آیه (نور۳۱/) فرمود: (لایبدین زینتهنّ الاّ لبعولتهنّ او…) یعنی بانوان, وظیفه دارند كه خود را از مردان بپوشانند, مگر از چند دسته ای كه در آیه ذكر شده است.

امّا این گروههای یاد شده, تا چه اندازه و با چه انگیزه ای می توانند به بانوانی كه بر آنان مَحْرَم هستند, نگاه كنند, یا حرف بزنند, در آیات سخنی در این باب به میان نیامده است.

۵) از ظاهر آیه شریفه بر می آید, زن در برابر خویشاوندان هفت گانه, بلكه در برابر تمامی گروههای دوازده گانه, جدا شده, همان حالت پیشینِ خود را دارد. یعنی باید آنچه را پیش از فرو فرستاده شدن آیه حجاب می پوشانده, بپوشاند و آنچه را نمایان می ساخته, می تواند اكنون نیز نمایان سازد.

امّا چه جاهایی از بدن را می پوشانده و چه اندازه, از همین آیه و شأن نزولها و روایات ذیل آن, روشن می شود. خداوند به زنان مؤمن دستور می دهد:

(ولیضربن بخمرهنّ علی جیوبهنّ)باید روسریهای خود را بر گریبان خود گره زنند.

از این فراز به دست می آید كه زنان, پیش از آیه حجاب, یا روسری نداشتند و یا داشته آن را جای دیگر گره می زده اند. همان گونه كه در مقاله پیشین در بحث از آیه شریفه, در ضمن نكته های پنجم و ششم, با استفاده از روایت صحیح كافی۵, شرح داده شد: آنان روسری داشته و آن را از بالای گوش به پشت سر می برده اند.

در نتیجه, روشن می شود كه آنان, به طور حتم, سینه, كمر, شكم و… را می پوشانده اند وگرنه قبیح است شارع دستور دهد: گردن و گریبان و گوشها را بپوشانید; ولی از جاهای دیگری كه شهوت انگیزترند, سخنی به میان نیاورد و امر به پوشاندن آنها نكند.

۶) از فراز زیر كه می فرماید:

(ولایضربن بارجلهنّ لیعلم ما یخفین من زینتهنّ.)پاهای خود را به زمین نكوبند, تا آنچه پنهان می دارند, آشكار شود.

روشن می شود كه بانوان در آن عصر, در پای خود زینتی داشته اند, پنهان و به دور از چشمها, كه با زدن پا برزمین آشكار می شده است.

از آن جا كه این آیه, این زینت را, زینت پنهان می دانسته: (لیعلم مایخفین) به دست می آید بانوان در عصر نزول آیه, لباسها, یا شلوارهای بلندی بر تن می كرده اند كه به طور كامل, روی خلخال را می پوشانده است.

۷) از آنچه گفته شد به دست می آید: سینه, شكم, پاها تا مچ و مقداری از سر را, بانوان, پیش از نزول آیه, می پوشانده اند. امّا در چهارمین مرحله از حكم حجاب, همه سر و گردن, افزون بر گریبان, بر محدوده حجاب, افزوده شد. این قسمت, تنها در برابر مردانِ بیگانه واجب است و در برابر گروههای دوازده گانه, همان محدوده پیش واجب است كه پوشیده باشد.

در نتجه, پوشش واجب بر بانوان در برابر محرمان سببی و نسبی, همه بدن از گردن, تا مچ پا, به جز قسمتهایی از سروصورت و گریبان و دستهاست.

۸) از آیه شریفه, مطلبی درباره پوشش دستهای زنان, پیش از نازل شدن آیه به دست نمی آید كه چگونه بوده است. بله, از (لایبدین زینتهنّ الاّ ما ظهر منها) روشن می شود كه پس از نازل شدن آیه, باید دستها را تا مچ بپوشانند. با توجه به دیگر بخشهای آیه, روشن می شود كه دستهای زنان برهنه كامل نبوده است, بلكه به احتمال زیاد دستها را تا آرنج می پوشانده اند. این مطلب, از روایات به خوبی فهمیده می شود.

گیریم كه از آیه و روایات و سازواری حكم و موضوع, پوششی برای دستهای بانوان, پیش از نازل شدن آیه, روشن نشود, باز باید بانوان دستهای خود را تا آرنج, از محرمان خود بپوشانند; زیرا, در نكته نخست گذشت كه اصل پوشش است و آنچه كه از این اصل و وظیفه كلی و عام جدا شده, امری است فرعی و استثنایی. هر جا دلیلی بر استثنا پیدا نكردیم, همان وظیفه عام وجوددارد. دست بالا, نكته ای را كه می توان گفت: شاید دستها را تا آرنج, نزد خویشاوندان خود, برهنه می گذاشته اند.

● روایات:

این بحث, از بحثهای مهم فقهی است, به گونه ای كه فقیهان بزرگی چون: سیدمحسن حكیم و سید ابوالقاسم خویی و دیگران, بر این باورند كه قطع و سیره پیاپی, حكایت از آن دارد كه:

(بانوان می توانند همه بدن خود را, به جز شرمگاه, در برابر مردان مَحْرَم بر خود, برهنه كنند و محرمان می توانند به تمامی بدن آنان, به جز شرمگاه بنگرند.)

امّا از آیه فهمیده شد كه همه بدن زن در برابر مردان مَحْرَم, به جز سر و گردن, گریبان, پایین تر از مچ پاها و قسمتی از دستها, باید پوشیده باشد.

حال دو نگاه به طور كامل ناسازگار با هم, در مسأله وجود دارد, برماست همه دلیلها, از جمله روایتهای باب را از كتابهای شیعه و سنی بیرون بكشیم و تك تك آنها را وا رسیم, تا ببینیم, ادعای قطع و سیره ای كه بزرگان كرده اند, دلیلی دارد, یا خیر؟

الف ) (سكونی عن جعفر, عن محمد عن ابیه(ع) قال: لابأس ان ینظر الرجل الی شعر امّه, او اخته, او ابنته.)۶اشكالی ندارد كه مرد, به موی مادر, یا خواهر, یا دختر خود بنگرد.

ییادآوری: بین روابودن نگاه, با واجب نبودن پوشش ملازمه است. یعنی هر جا, به مرد اجازه نگاه داده شده, بر زن پوشاندن آن جا واجب نیست.

امّا عكس این ملازمه, درست نیست. یعنی چه بسا جاهایی باشد كه پوشاندن آنها بر بانوان, واجب نباشد, با این حال, نگاه كردن مردان به آن جاها, روا نباشد, یا دست كم, اشكال داشته باشد كه در این باره باز سخن خواهیم گفت:

ب ) (عن ابی جعفر(ع) فی قوله: (ولایبدین زینتهنّ الاّ ما ظهر منها.) فهی الثیاب والكحل والخاتم وخضاب الكف والسوار.

والزینهٔ ثلاث: زینهٔ للناس وزینهٔ للمحرم وزینهٔ للزوج.

فامّا زینهٔ الناس, فقد ذكرناه. وامّا زینهٔ المحرم فموضع القلاده, فما فوقها والدملج ومادونه والخلخال وما اسفل منه وامّا الزینهٔ الزوج فالجسد كله.)۷

امام باقر(ع) درباره قول خداوند: زینتهای خود را ننمایانید, مگر آنچه به خودی خود, نمایان است) فرمود:

(زینتهای آشكار عبارتند از: لباس, سورمه, انگشتر, حنای دست و النگو.

و زینت, بر سه قسم است: زینت برای مردم و برای مَحْرَم و برای شوهر.

زینت برای مردم را یادآور شدیم [لباس, سورمه و…] زینت برای مَحْرَم, جای گردنبد و بالاتر از آن و جای بازوبند و پایین تر از آن و جای خلخال و پایین تر از آن و زینت شوهر تمامی بدن است.

آنچه در این روایت به عنوان زینت برای خویشاوندان ذكر شده, همان چیزی است كه پیش از این از آیه قرآن, فهمیده شد.در معنای (دملج) اختلاف است: بازوبند و دست بند. هر دو معنی را گفته اند.

احمد عابدینی

---