عبادت بی ثمر

بی تردید انسان از خط بندگی نمی تواند گریز داشته باشد , و در هیچ لحظه ای از لحظات زندگی , از مسئله بندگی و عبودیت آزاد نیست

نوشته اند شیطان هزاران سال در كنار ملائكه به عبادت حق مشغول بود(۱) ، عبادتی كه بالاتر از آن تصور نمی شد ، چون خدای متعال آدم را آفرید به همه ملائكه فرمان داد : این مخلوق ارزشمند مرا سجده كنید ، همه سجده كردند جز ابلیس كه از سجده ابا كرد و در برابر امر حق تكبر ورزید(۲) .

● داستان شیطان در قرآن

خداوند در سوره « ص » داستان ابلیس را كه دچار یكی از رذایل اخلاقی ; یعنی تكبر در برابر حق شد ، و در نتیجه اعمال عبادی چندین هزار ساله خود را در كاسه ای از شراب حسادت سركشید ، چنین شرح می دهد :

« [ خدا ] فرمود : ای ابلیس ! تو را چه چیزی از سجده كردن بر آنچه كه با دستان قدرت خود آفریدم ، بازداشت ؟ آیا تكبّر كردی یا از بلند مرتبه گانی ؟ * گفت : من از او بهترم ، مرا از آتش آفریدی و او را از گل ساختی . * خدا ]گفت : از آن [ جایگاه ]بیرون رو كه بی تردید تو رانده شده ای ; * و حتماً لعنت من تا روز قیامت بر تو باد . * گفت : پروردگارا ! مرا تا روزی كه مردم برانگیخته می شوند ، مهلت ده . * [ خدا ]گفت : تو از مهلت یافتگانی تا زمانی معین و معلوم . * گفت : به عزتت سوگند همه آنان را گمراه می كنم ، * مگر بندگان خالص شده ات را . * [ خدا ] گفت : سوگند به حق و فقط حق را می گویم * كه : بی تردید دوزخ را از تو و آنان كه از تو پیروی كنند ، از همگی پر خواهم كرد »(۳) .

آری! شیطان در درجه اول كمر به آلوده كردن انسان به تكبر و نخوت و خودبینی و خودفراموشی بسته و می خواهد دیگران را هم مانند خود، در همه زمینه های زندگی ، حتی در خط عبادت ، آلوده به كبر و ریا و خودبینی و خودفراموشی كند.

نكته دیگری كه ذكر آن خالی از لطف نیست این است كه شیطان با استفاده از انواع راه ها و ابزارها انسان را به رذایل نفسانی و زشتی های اخلاقی می كشاند . هر لحظه به شكلی و هر آن در قالبی با وسوسه ها و دعوت های ماهرانه خود ، در پی انحراف انسان می كوشد .

« انسان » ناخواسته در جنگ نابرابری قرار گرفته است كه چاره ای جز مقابله و دفاع از حریم قداست خویش ندارد . نابرابری این جنگ از آن جهت است كه :

الف : دشمن به چشم دیده نمی شود :

معمولاً در جنگ های فیزیكی دشمن مقابل انسان قرار می گیرد ، در این حال با دیدن دشمن ، انسان می تواند در دفع ضربات او خود را حفظ نماید و حتی مقابله كند ; اما در جنگ میان انسان و شیطان دید و نگاه یك طرفه است و تنها شیطان است كه مسلط بر انسان شده و در حالی كه پنهان است به فكر حمله كردن و از پای درآوردن آدمی است . خدای متعال در قرآن می فرماید :

( إِنَّهُ یَریكُمْ هُوَ وَقَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لاَتَرَوْنَهُمْ ) (۴)

« او و دار و دسته اش شما را از آنجا كه شما آنان را نمی بینید می بینند » .

ب : انسان تنها است و دشمن، دارای یاران سواره و پیاده است :

قرآن در این باره می فرماید :

( أَفَتَتَّخِذُونَهُ وَذُرِّیَّتَهُ أَوْلِیَاءَ مِن دُونِی وَهُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ )(۵)

« آیا او و فرزندانش را به جای من اولیای خود انتخاب می كنید در حالی كه آنها دشمن شما هستند ؟ »

با توجه به مطالب فوق اگر انسان بخواهد در این جنگ نابرابر پیروز شود ، ابتدا باید در سنگر و دژ محكمی قرار گیرد و پس از مسلح شدن به سلاح های « اخلاص » ، « توكل » و « صبر » به مبارزه با او برخیزد . آن سنگر و دژ محكم چیزی جز تمسك به ولایت و محبّت اهل بیت (علیهم السلام) نیست . تولی و تبری و پذیرش ولایت و محبّت آن بزرگواران سند پیروزی انسان و حصن حصین نجات انسان است .

به هر روی ، باید دانست كه شناخت حسنات و سیئات اخلاقی و آراسته شدن به آن تنها از راه ارتباط و اتصال به قرآن و اهل بیت (علیهم السلام) امكان پذیر است ; زیرا تنها دین خداست كه همه فضایل و رذایل را برشمرده و به انسان نیروی جلب حسنانت و دفع سیئات را در پرتو اتصال عنایت كرده است ; بنابراین پی جویی از قواعد پاك اخلاقی در مكتبی غیر از مكتب اهل بیت (علیهم السلام) ، پی جویی از آب در كویر بی آب است .

● عبودیت و بندگی

بی تردید انسان از خط بندگی نمی تواند گریز داشته باشد ، و در هیچ لحظه ای از لحظات زندگی ، از مسئله بندگی و عبودیت آزاد نیست . چیزی كه هست این است كه بندگی انسان ممكن است به دو صورت شكل بگیرد : یكی بندگی صحیح و دیگر بندگی و عبادت غلط .

در صورتی كه عبودیت انسان صحیح صورت بگیرد ، یعنی انسان به حقیقت، تابع برنامه های سعادت بخش پروردگار مهربان عالم باشد ، تمام استعدادها ، هنرها و مایه های اصالت و معرفت انسان شكوفا خواهد شد ، و از این موجود محدود خاكی ، وجودی الهی و ملكوتی و بنده ای متصل به خدای متعال كه صفاتش نامحدود است ساخته خواهد گشت.

« بنده من ! مرا اطاعت كن تا تو را همانند خود قرار دهم ، من زنده ای هستم كه هرگز نمی میرم ، تو را نیز زنده ای قرار می دهم كه هرگز نمیری ، من بی نیازی هستم كه هرگز محتاج نمی شوم ، تو را نیز بی نیازی قرار دهم كه هرگز محتاج نشوی ، من هرگاه به چیزی بگویم باش پس می باشد ، تو را نیز چنان قرار دهم كه هرگاه به چیزی بگویی باش می باشد » .(۶)

● آثار شوم بندگی غلط

انسان در صورت دچار شدن به بندگی غلط ، یعنی گرفتار آمدن به بند طاغوت ها و هوای نفس ، تمام استعدادها و حقایق عالی وجودیش بسته خواهد ماند ، و در این رشته ، انسان تبدیل به شرورترین موجود زمین خواهد شد ، قرآن مجید می فرماید :

( إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِینَ لاَیَعْقِلُونَ )(۷) .

« بدترین جنبندگان نزد خدا افراد كر و لالی هستند كه اندیشه نمی كنند » .

در این حال انسان منبعی از شر و پلیدی و ظرفی از پستی و شقاوت می شود ، به طوری كه جنبندگان دیگر از او جز شر و ضرر ، چیزی نخواهند دید .

انسان هنگام دچار شدن به بندگی غلط ، حتی به نزدیكترین افرادش ، كه زن و فرزندان هستند ، رحم نخواهد كرد ، عدم ترحم او به معنای نپرداختن نفقه آنان نیست ، ممكن است از نظر مادی به بهترین صورت خانواده خود را اداره كند ; اما از نظر تربیت و معنویت ، بزرگترین لطمه را به آنان خواهد زد ; زیرا وقتی سرپرست خانواده ، دارای مسیری غلط و راهی شیطانی باشد ، به ناچار افراد تحت تكفّلش به راه او كشیده می شوند و در گمراهی و ضلالت خواهند افتاد .

البته هر كدام از افراد خانواده ، خودشان انسان های مسئولی هستند و باید تكالیف الهی خود را به طور شایسته ای انجام دهند ; ولی این طور نیست كه اثرپذیر از سرپرست خود نباشند ، قطعاً پدر در شكل دادن شخصیتی آنان اثر دارد ، و بیشتر اوقات ، زن و فرزند تصور می كنند راه پدر خانواده راه صحیحی است و این گونه پدران خائن همانانی هستند كه قرآن مجید درباره آنان و شكایت زن و فرزند از جنایات آنان می فرماید :

( وَقَالُوا رَبَّنَا إِنّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَكُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبیلاَ * رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَیِنِ مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنْهُمْ لَعْناً كَبِیراً )(۸) .

« ما از فرمانروایان و بزرگانمان اطاعت كردیم ، در نتیجه گمراهمان كردند .* پروردگارا ! آنان را از عذاب دو چندان ده ، و كاملاً از رحمتت دورشان ساز » .

گناه گمراه كردن دیگران به اندازه ای سنگین است كه در تأویل آیه ۳۲ سوره « مائده » گفته اند گمراه كردن یك انسان ، یا به یادگار گذاشتن یك روش غلط كه دیگران دچار آن شوند ، مساوی با كشتن تمام مردم است(۹) .

در روایات آمده است كه مراد از « قتل » در آیه مورد نظر فقط كشتن نیست ; بلكه قتل عقل ، فطرت ، روح و روان ، و به تعبیر دیگر پیشگیری از رشد و كمال دیگران است .

در هر صورت در عبودیت غلط ، هم نابودی واقعیات اصیل انسانی خود انسان و هم تباه شدن مایه های تربیتی دیگران مطرح است ، و انسان در طول تاریخ گناهی بزرگتر و پر خطرتر از این گناه به خود ندیده است .

● مهمترین نوع بندگی

راویان احادیث از امام باقر (علیه السلام) نقل می كنند ، كه حضرت در ترجمه بندگی فرموده است :

« هر كس سخن گوینده ای را بشنود و به آن عمل كند او را بندگی كرده است ، اگر سخن را از منبع صحیح شنید و به اجرا گذاشت بندگی صحیح ورنه دچار عبودیت غلط شده است »(۱۰) .

● بندگی گویندگان

گویندگان را در یك تقسیم می توان به دو گروه تقسیم نمود :

۱ ـ گوینده صادق ، حكیم ، عادل ، خیرخواه ، عالم ، بینا و دلسوز .

۲ ـ گوینده كاذب ، خائن ، غارتگر ، شقی و گمراه .

خداوند بزرگ متكلمی است كه مستجمع جمیع صفات كمال است ، و همانند او كسی طالب خیر دنیا و آخرت بشر نیست ، البته برای رسیدن به كمالات و حقیقت گفتار او ، باید دست به دامن سه نفر زد : پیامبر ، امام معصوم ، فقیه جامع الشرایط . پیامبر و امام با تفسیر و توضیحشان بر قرآن ، و فقیه با اجتهادش در روایات و عرضه اجتهاد از مسائل الهی خبر می دهند .

انسان با شنیدن سخن پیامبر ، امام و فقیه و به اجرا گذاشتن آن ، در حقیقت خدا را عبادت كرده ; زیرا پیامبر ، امام و فقیه فقط مبلّغ فرهنگ حقند ، و در این خط، انسان جز عبادت خدا عبادت دیگری ندارد ; زیرا در قرآن مجید اطاعت از پیامبر و امام و عالم ربانی ، در حقیقت اطاعت از خدا شناخته شده چنانچه در قرآن آمده است :

( مَن یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللهَ )(۱۱) .

« هر كه از پیامبر اطاعت كند ، در حقیقت از خدا اطاعت كرده » .

و نیز قرآن دستور داده از « اُولِی الاَْمْر » كه عبارت از امام معصوم و فقیه عادل است اطاعت كنید ; چرا كه اطاعت از اینان اطاعت از خداست .

اما اگر انسان از اطاعت خدا ، پیروی از پیامبر ، امام و فقیه جامع الشرایط سر باز زند ، این طور نیست كه از بندگی و فرمان بری آزاد شود و به خیال خود راحت گردد ; بلكه در این زمینه ، مطیع غیر خدا خواهد شد ، حال این غیر یا طاغوت های بیرونی و یا طاغوت درون كه هوای نفس است می باشد .

مطیع خدا و تسلیم حق ، راهی برای فرمان دادن غیر خدا در شئون حیاتش باقی نمی گذارد ، و مطیع و فرمانبر غیر ، راهی برای برنامه های الهی در زندگیش قرار نمی دهند ، و در صورت دو شكل اطاعت ، هم اطاعت از خدا و هم اطاعت از غیر خدا ، انسان را به پلیدی شرك دچار می كند .

در صورت نشنیدن فرمان خدا كه باعث رشد و كمال انسان است ، آدمی دچار شنیدن خواسته های خود و خواسته های دیگران شده و متّصف به صفت بندگی غیر می گردد . تعبیراتی از قبیل عبد هوی ، عبد دنیا ، عبد شكم ، عبد مال ، عبد طاغوت در قرآن و روایات زیاد آمده و خلاصه باید گفت : بیرون آمدن از خط نورانی بندگی حق ، انسان را به ناچار دچار بندگی ذلت بار شیطانی ، در همه چهره هایش و بندگی هوای نفس می كند و نقطه شروع خسارت انسان هم از همین جاست . قرآن می گوید: كسی كه خود را از حق محروم كند ، در قید ولایت طاغوت خواهد رفت :

( وَالَّذِینَ كَفَرُوا أَوْلِیَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ )(۱۲) .

« و كسانی كه كافر شدند ، سرپرستان آنان طغیان گرانند » .

یا جای دیگر می فرماید :

( أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَوَاهُ )(۱۳) .

« پس آیا كسی كه معبودش را هوای نفسش قرار داده دیدی ؟ » .

پایگاه استاد حسین انصاریان

منبع: دفترحاج حسین انصاریان

۱ ـ قال علی (علیه السلام) : فَاعْتَبِرُوا بما كانَ مِنْ فِعْلِ اللهِ بِاِبْلِیسَ اذا اَحْبَطَ عَمَلَهُ الطَّویلَ وَجَهْدَهُ الْجَهیْدَ وَكانَ قَدْ عَبَدَاللهَ سِتَّهَٔ آلافِ سَنَهٔ لا یُدْری اَمِنْ سِنَیِ الدُّنْیا اَمْ مِن سِنَیِ الاْخِرَهِٔ . نهج البلاغه : خطبه ۱۹۲.

۲ ـ ( وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِكَهِٔ اسْجُدُوْا لآِدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِیسَ أَبَی وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِینَ ) بقره (۲) : ۳۴.

۳ – (إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلاَئِكَهِٔ إِنِّی خَالِقٌ بَشَراً مِن طِین * فَإِذَا سَوَّیْتُهُ وَنَفَخْتُ فِیهِ مِن رُوحِی فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِینَ * فَسَجَدَ الْمَلاَئِكَهُٔ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ * إِلاَّ إِبْلِیسَ اسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِینَ * قَالَ یَا إِبْلِیسُ مَا مَنَعَكَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنتَ مِنَ الْعَالِینَ * قَالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِن نَار وَخَلَقْتَهُ مِن طِین * قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّكَ رَجِیمٌ * وَإِنَّ عَلَیْكَ لَعْنَتِی إِلَی یَوْمِ الدِّینِ * قَالَ رَبِّ فَأَنظِرْنِی إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ * قَالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنظَرِینَ * إِلَی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ * قَالَ فَبِعِزَّتِكَ لاَُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ * إِلاَّ عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ * قَالَ فَالْحَقُّ وَالْحَقَّ أَقُولُ * لاََمْلاََنَّ جَهَنَّمَ مِنكَ وَمِمَّن تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِینَ ) ص (۳۸) : ۷۰ ـ ۸۵.

۴ - اعراف (۷) : ۲۷. ۵ - كهف (۱۸) : ۵۰.

۶ - یَابْنَ آدَمَ اَنَا غَنِیّاً لا اَفْتَقِرُ اَطِعْنِی فِیمااَمَرْتُكَ اَجْعَلُكَ غَنِیّاً لا تَفْتَقِر یابْنَ آدَمَ اَنَا حیٌّ لا اَُمُوتُ اَطِعْنِی فِیما اَمَرْتُكَ اَجْعَلُكَ حیّاً لا تَمُوتُ ، یابْنَ آدَمَ اَنَا اَقُولُ لِلشَّیء كُنْ فَیَكُونُ اَطِعْنِی فِیما اَمَرْتُكَ اَجْعَلُكَ تَقُولُ لِلشَّیء كُنْ فَیَكُونُ. بحار الانوار:۹۰ / ۳۷۶.

۷ - انفال (۸) : ۲۲. ۸ - احزاب (۳۳) : ۶۷ ـ ۶۸ .

۹ ـ ( مَن قَتَلَ نَفْساً بِغَیْرِ نَفْس أَوْ فَسَاد فِی الاَْرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعاً وَمَنْ أَحْیَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعاً ) .

« هر كس انسانی را بدون ارتكاب قتل یا فساد در روی زمین بكشد ، چنان است كه گویی همه انسان ها را كشته و هر كس انسانی را از مرگ رهایی بخشد چنان است كه گویی همه مردم را زنده كرده است » .

۱۰ ـ قال الباقر (علیه السلام) : « مَنْ اَصْغی اِلی ناطِق فَقَدْ عَبْدَهُ فَاِنْ كانَ النّاطِقُ یُؤَدی عَنِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَدْ عَبَدَ اللهَ وَاِن كانَ النّاطِقُ یُؤَدّی عَنِ الشَّیطانِ فَقَدْ عَبَدَ الشَّیطانَ » كافی : ۶/۴۳۴.

۱۱ ـ نساء (۴) : ۸۰ . ۱۲ ـ بقره (۲) : ۲۵۷ .

۱۳ ـ جاثیه (۴۵) : ۲۳ . ۱۴ ـ بقره (۲) : ۱۳۸ .

۱۵ـ ( هَلْ أَتَاكَ حَدِیثُ الْغَاشِیَهِٔ * وُجُوهٌ یَوْمَئِذ خَاشِعَهٌٔ * عَامِلَهٌٔ نَاصِبَهٌٔ * تَصْلَی نَاراً حَامِیَهًٔ * تُسْقَی مِنْ عَیْن آنِیَهٔ * لَیْسَ لَهُمْ طَعَامٌ إِلاَّ مِن ضَرِیع * لاَ یُسْمِنُ وَلاَ یُغْنِی مِن جُوع ) [ غاشیه (۸۸) :۱ ـ ۷.

۱۶ ـ ( وُجُوهٌ یَوْمَئِذ نَاعِمَهٌٔ * لِسَعْیِهَا رَاضِیَهٌٔ * فِی جَنَّهٔ عَالِیَهٔ * لاَ تَسْمَعُ فِیهَا لاَغِیَهًٔ * فِیهَا عَیْنٌ جَارِیَهٌٔ * فِیهَا سُرُرٌ مَرْفُوعَهٌٔ * وَأَكْوَابٌ مَّوْضُوعَهٌٔ * وَنَمَارِقُ مَصْفُوفَهٌٔ * وَزَرَابِیُّ مَبْثُوثَهٌٔ ) غاشیه (۸۸) : ۸ ـ ۱۶ ] .

---