آداب و آسانی نماز

بررسی علل و عوامل آسانی و سختی نماز

نماز برای بسیاری از انسانها سخت است و هرچند که از نظر انجام، بسیار ساده و آسان می باشد، ولی چون نیازمند بسترهای پیچیده ای است، همین کار بسیار ساده که درهمان حال، کامل ترین، زیباترین و شیرین ترین شیوه نیایش و پرستش خداوند است، برای بسیاری از مردم کاری سخت و دشوار می آید، دربرابر هر کس و ناکسی پیشانی بر آستانه سجده می نهند و کرنش می کنند، ولی دمی راضی نمی شوند برای خداوند نمازگزارند.

از این رو خداوند نمازگزاری را تنها برای اهل خشوع آسان دانسته است؛ چون ایشان به سادگی خضوع کرده و در پیشگاه خداوندی پیشانی برخاک ستایش می گذارند و جان و تن به خدا می دهند.

نویسنده دراین مطلب تحلیل و تبیین خداوند از آسانی و سختی نماز را با توجه به آموزه های قرآنی بیان کرده و برخی از آداب و نمازگزار را گوشزد نموده است.

● زیباترین شیوه پرستش

نماز زیباترین شیوه پرستش است. ارکان و اذکار نماز به گونه ای است که همه وجود آدمی از تن و روان درگیر است. از این رو آن را ذکر الله (بقره، آیات ۲۳۸ و ۲۳۹ و آل عمران، آیه ۱۹۱ و آیات دیگر) و مرز میان اسلام و کفر، قربان کل تقی، عمود و ستون دین، کامل ترین عبادت و بندگی مانند آن نامیده اند.

انسان در نماز چنان بندگی را به نمایش می گذارد که خداوند آیات بسیاری را در راستای تبیین اهمیت و ارزش نماز فرو فرستاده و دهها اثر و کارکرد مادی و معنوی و دنیوی و اخروی برای آن بیان کرده است.

اگر کسی می خواهد به کمال و یا حقیقت برسد و متحقق به آن شود، می بایست سیر و سلوک منازل و مراتب عرفانی و تکاملی خویش را با نردبان نماز بپیماید؛ چرا که درهیچ مرحله و مرتبه و منزلی نمی توان بی نماز بود و از تاثیر آن در ترقی و تکامل بشر غافل ماند.

اگر گفته اند که دست یابی به مقامات عرفانی و تنها راه رسیدن به حقیقت، طریق شریعت است؛ بی گمان نمی توان از مهم ترین اصل شریعت یعنی نماز غافل شد. انسان اگر می خواهد به یقین برسد و کشف الغطایی برای او تحقق یابد و همه پرده های غفلت زا کنار برود و حقایق هستی در ملکوت، جبروت و لاهوت برای وی آشکار شود، می بایست نماز را به عنوان کلید در دست گیرد و باور داشته باشد که در هیچ منزلی بی کلید نماز نمی توان راه یافت و یا در آن مستقر شد. از این رو خداوند از آثار نماز را دست یابی به مقامات مومنان حقیقی (انفال، آیات ۳ و ۴) از جمله مقام متقین (بقره، آیات ۲ و ۳)، مقام صادقان (بقره، آیه ۱۷۷)، مقام مخبتان و خاضعان (حج، آیات ۳۴ و ۳۵)، مقام محسنان (هود، آیات ۱۱۴ و ۱۱۵) و مقام ابرار (بقره آیه ۱۷۷) برمی شمارد که از جمله آنها نیز مقام محمود و شفاعت (مدثر، آیات ۴۲ تا ۴۸) می داند. پس شخصی که می خواهد متاله (خدایی) شود و مظهر اسمای الهی گردد و قدرت و توانایی خدایی را درخود فعلیت بخشد و در مقام مظهریت ربوبیت بنشیند، می بایست به نماز به عنوان مهم ترین راه، عامل، علت و مانند آن بنگرد و هرگز از آن غافل نشود.

از آیات قرآنی حتی به دست می آید که انسان برای رسیدن به آسایش و آرامش دنیوی درعالم ناسوت و طبیعت نیز نیازمند نماز است؛ زیرا از مهم ترین آثار نماز، امنیت و آرامش (بقره، آیه ۲۷۷) ، بهره مندی از رحمت (توبه، آیه ۵)، رزق الهی و رسیدن به آسایش (انفال، آیات ۳ و ۴)، و راه رهایی از همه مشکلات (بقره، آیات ۴۵و ۱۵۳) است.

از این رو نماز نه تنها زیباترین شیوه نیایش و پرستش بلکه کامل ترین و مهم ترین وسیله برای رسیدن به همه مراتب و منازل انسانی تا مقام مظهریت در ربوبیت است که کامل ترین حالت تکاملی بشر و پایان سیر وجودی انسان به یک معناست. براین اساس خداوند از انسانها خواسته است تا برای رسیدن به مقام خدایی شدن از وسیله و ابزار مناسب این کار استفاده کنند (مائده، آیه ۳۵) که مهم ترین و بهترین ابزار نیز چیزی جز نماز نیست. (بقره، آیات ۴۵ و ۱۵۳)

نماز همچنین ساده ترین و آسان ترین پرستشی است که می توان در میان عبادات و آیین ها و مناسک دیگر یافت؛ افزون بر این که در عین سادگی و آسانی، کامل ترین و موثرترین شیوه پرستش نیز می باشد. با این همه همین عمل ساده و آسان برای بسیاری از مردم سخت و دشوار محسوب می شود. علت این سختی را می بایست در بینش و نگرش انسانها جست. از این رو خداوند در آیاتی به تحلیل و تبیین علل و عوامل سخت بودن نماز برای گروهی و آسان بودن آن برای جماعتی پرداخته که در این جا به آنها اشاره می شود.

● بسترهای آسانی نماز

چنان که گفته شد، نماز با همه سادگی و آسانی برای بسیاری از انسانها سخت است و بارها دیده شده که حتی مسلمانان نیز از انجام آن غافل شده و نماز نمی گزارند. ریشه این سختی در بینش و نگرش افراد است، چرا که رفتار آدمی متاثر از آنهاست و همین بینش و نگرش است که کارها را حق و باطل، درست و نادرست، مفید و بیهوده، سخت و آسان می کند. بارها دیده شده که کارهای بسیار سخت به سبب نوع نگرش افراد، کارهایی بسیار ساده و آسان جلوه می کند و در مقابل، برخی از کارهای آسان چنان سخت می نماید که شخص هیچ گرایشی به انجام آن نشان نمی دهد. چرا که نگرش انسان به موضوع می تواند کاه را کوه و کوه را کاه سازد. کسی که اراده قوی به انجام کاری داشته باشد و مانند عشاق شود، در آن صورت هیچ سد و مانعی نمی تواند در برابر اراده او ایستادگی کند و تاب بیاورد.

برای این که اقامه نماز با رعایت تمامی حدود و احکام و آداب و شرایط آن برای شخص آسان شود، می بایست به حوزه نگرش ها و بینش های او رفت و تغییرات و تصرفاتی در آن حوزه ایجاد کرد تا روحیه و روان شخص دگرگون شود.

خداوند در آیات ۴۵ و ۴۶ سوره بقره، مهمترین و اصلی ترین عامل در آسانی اقامه نماز از سوی انسان را، ایمان به لقاءالله و بازگشت به خدا می داند. به نظر می رسد که در انجام این عمل آسان سازی نیازی به قطع و یقین نیست، بلکه همین اطمینان که از آن به ظن نوعی نیز یاد می شود، کفایت می کند.

به سخن دیگر، برای آسان شدن، بر شخص، لازم نیست که او به مقام شهود قطعی و یقینی برسد و کشف الغطایی برای وی رخ دهد و دوزخ و بهشت را به چشم سر یا دل ببیند (تکاثر، آیات ۵ تا ۷)، بلکه گمان، ظن نوعی و اطمینان که از آن به علم عرفی نیز یاد می شود، در این مساله کفایت می کند. همین که انسان از دایره شک و تردید بیرون رود و احتمال کوچکی دهد که خدایی و آخرت و حساب و کتابی است، به نماز رو می آورد و برای رهایی از آتش دوزخ احتمالی، نماز برای او آسان می شود؛ چنان که اگر کسی احتمال دهد که در بیابان پیش رو، با فقدان آب مواجه خواهد شد، تحمل حمل مقداری آب برای او آسان می شود و باجان و دل، آن را با خود حمل می کند و مشکلات حمل را اصلا نادیده می گیرد.

● بازگشت به سوی خدا، زمینه ساز توجه به نماز

به هر حال، احتمال ملاقات خداوند و بازگشت به سوی خدا، برای آسان شدن کارهای سخت کفایت می کند، چه رسد به نماز که خود آسان ترین پرستش و عبادت در میان عبادات است. البته از آیات ۳ سوره نمل و ۴ سوره لقمان، به دست می آید که یقین و قطع کامل به موضوعی چون قیامت می تواند رفتار انسانی را به گونه ای خاص تحت تأثیر قرار دهد و نه تنها شخص را به نماز و دیگر اعمال مقبول شرعی گرایش دهد، بلکه عامل مهمی در تغییر کامل رفتاری می باشد؛ زیرا کسی که یقین به آخرت یابد دایم الذکر و الصلاه می شود و هیچ گاه از نماز و ذکر الهی غافل نمی شود. از این رو در این آیات با آوردن فعل مضارع یقیمون الصلاه، به اقامه دایمی نماز از سوی افرادی که در مقام یقین هستند، اشاره می کند. کسی که در مقام شهود و علم یقین است، هرگز دمی از خدا و نمازگزاری و ذکر او غافل نمی شود. پس آنانی که دایم در نمازند، همان اهل یقین هستند؛ حال چه این یقین ایشان از باب علم الیقین یا عین الیقین یا حق الیقین باشد.

براین اساس می توان زمینه ها و بسترهای لازم در آسانی اقامه نماز را در امور شناختی و بینشی و نگرشی انسان جست وجو کرد.

بی گمان پذیرش فلسفه آفرینش و هدفمندی آن در کنار پذیرش خدا و معاد و پروردگاری خداوند، مهم ترین عامل در انجام کارهایی است که ما از آن به شریعت یاد می کنیم. کسانی که حقیقت هستی و پروردگاری را درک کرده باشند، می کوشند تا خود را با فلسفه و هدف آفرینش هماهنگ سازند. لذا به نماز به عنوان یک عامل مهم در این همانند و هماهنگ سازی توجه ویژه داشته و آن را انجام می دهند. از این رو خداوند در آیاتی چند ایمان را مهم ترین بستر و زمینه ساز برای اقامه نماز می داند. (مائده، آیه ۵۵؛ انعام، ۹۲؛ توبه آیات، ۱۸ و ۷۱)

خداوند همچنین در آیات ۱۵ تا ۱۷ سوره اعلی به نقش پذیرش معاد و آخرت طلبی در برپایی نماز اشاره می کند. در این آیات خداوند می فرماید اگر دوزخیان دنیا را بر آخرت مقدم نمی داشتند و به آن چه موجب فلاح و رستگاری آنان می شد، روی می آورند، نماز خواندن بر آنان آسان می شد و آن را به جا می آوردند.

● ایمان به آخرت

به هر حال، ایمان به آخرت، زمینه ای برای برپایی نماز و آسانی آن برای شخص می شود. (بقره، آیات ۴۳ تا ۴۶؛ انعام، آیه ۹۲) چنان که ترس از اهوالات قیامت و آتش دوزخ نیز این کار را آسان می سازد. (نور، آیه ۳۷)

در همین راستا خداوند در آیه ۷۲ سوره انعام، توجه به حشر و نشر روز قیامت را زمینه ساز اقامه نماز می شمارد و بر این تاکید می کند که چگونه بینش ها و نگرش ها در رفتارهای آدمی تاثیرات مثبت یا منفی به جا می گذارد.

از آن جایی که بینش ها و نگرش ها و بویژه ایمان، مبتنی بر دو عنصر اساسی عقل و عاطفه است؛ از این رو خداوند عقل آدمی را مهم ترین عامل در اقامه نماز و آسانی آن برای افراد برمی شمارد و می فرماید که خردمندان کسانی هستند که نماز گزاردن برای آنان آسان است و در مقابل، کسانی که بی خرد هستند نماز را بازیچه و لهو و لعب می شمارند. (مائده، آیه ۵۸)

همچنین در آیات ۱۳ و ۱۷ سوره لقمان به نقش عواطف و احساسات یعنی محبت و برخوردهای دوستانه در توجه یابی و توجه دهی دیگران به نماز اشاره می کند و می فرماید همان گونه که می بایست خرد و عقل را در تحقق رفتار درست مورد نظر قرار داد هم چنین می بایست عواطف و احساسات را برانگیخت. در این راستا موعظه و پندهای دوستانه می تواند در ایجاد انگیزه و یا افزایش آن تاثیرگذار باشد و رفتاری چون نمازگزاری را برای شخص آسان کند.

از دیگر عوامل برای آسانی نماز، جو اجتماعی جامعه است. فضایی که جامعه برای کارهای هنجاری فراهم می آورد، در تشویق افراد به کارهای هنجاری و نیک، تاثیر مستقیم و شگرفی دارد. اگر در جامعه ای فضا به گونه ای باشد که هنجارهایی چون نمازگزاری یک ارزش و فضیلت باشد، برای افراد، نماز گزاردن آسان خواهد بود؛ اما اگر جو و فضای اجتماعی به گونه ای باشد که هنجارها و ارزش ها ضدارزش شمرده شود و هنجارگرایان و ارزش گرایان مورد تمسخر هنجارشکنان قرار گیرند، انجام کارهای نیک و هنجاری از جمله نماز نیز سخت و دشوار خواهد بود. بر این اساس خداوند در آیه ۵۸ سوره مائده به مساله استهزاء نمازگزاران از سوی برخی از بی خردان جامعه اشاره می کند و در آیه ۲۱ سوره حج به صراحت بر نقش قدرت و حکومت مومنان در برپایی و گسترش نماز در جامعه و آسان شدن آن بر مردم تاکید می کند. این که جامعه ایمانی از این جایگاه قدرت برخوردار باشد که هنجارها و ارزش هایی چون نماز را در جامعه گسترش دهد، خود مهم ترین عامل در آسان شدن نماز برای افراد جامعه خواهد بود.

از دیگر عواملی که بستر مناسبی برای اقامه نماز و آسان شدن آن در آیات قرآن بدان اشاره شده، می توان به تسلیم شدن در برابر خدا (انعام، آیات ۷۱ و ۷۲)، تقوا (آل عمران، آیات ۱۵ و ۱۷؛ روم، آیه ۳۱)، تمسک به کتاب خدا و دستورها و آموزه های پسندیده و نیک آن (اعتراف، آیه ۱۷۰)، توجه یابی به نظارت خدا و آگاهی او به همه اعمال انسانی (بقره، آیه ۱۱۰)، دعا و نیایش در توفیق یابی انسان برای نمازگزاری و دیگر کارهای نیک (اعراف، آیات ۳۵ تا ۴۰) صبر و شکیبایی (آل عمران، آیه ۲۰۰) اشاره کرد.

به هر حال، آن چه بیان شد، تنها گوشه ای از علل و عواملی است که می تواند بینش و نگرش افراد را تغییر داده و کارهای سخت را آسان نماید و انسان را متوجه انجام کارهایی از جمله نماز کند و نمازگزاری را بر وی آسان کند. اما این که چگونه نمازگزاری باشیم تا به این هدف اساسی آفرینش دست یابیم و از آثار نماز بهره مند شویم، مطلبی است که در آیات دیگر به آن اشاره شده است.

● آداب نماز و نمازگزار

آدابی که برای نمازگزار بیان شده، به دو دسته آداب ظاهری و باطنی تقسیم می شوند. (بقره، آیه ۲۳۸، انعام، آیه ۹۲؛ معارج، آیه ۳۴)

از جمله آداب ظاهری نماز می توان به جمال و آراستگی ظاهر نمازگزار اشاره کرد. (اعراف، آیه ۳۱) آراسته ساختن خویش به زینت و آرایه ها در هنگام نماز بویژه در هنگام حضور در مساجد و اقامه نماز مورد تاکید خداوند است. از جمله این آرایه ها می توان به لباس زیبا، شانه کردن مو، عطر زدن و مانند آن اشاره کرد. (تفسیر نورالثقلین، ج ۲، ص ۱۸ و ۱۹، ص ۶۱ تا ۶۸)

همچنین طهارت در ظاهر و شست وشوی بدن و مو و مانند آن نیز مورد تاکید قرار گرفته و حتی مهمترین اصل در نماز، طهارت از طریق وضو و غسل و مانند آن دانسته شده است. (نساء، آیه ۴۳؛ مائده، آیه ۶؛ مدثر، آیه ۴)

استعاذه به خدا در هنگام قرائت در نماز (نحل، آیه ۹۸ و مجمع البیان، ج ۵ و ۶، ص ۵۹۳)، استغفار در نماز بخصوص هنگام سحر (آل عمران، آیات ۱۵ و ۱۷)، انتظار کشیدن برای درک نماز در وقت خود (آل عمران، آیه ۲۰۰؛ البرهان، ج ۱، ص ۷۳۲، حدیث ۹)، بالا بردن دستها تا گلوگاه به هنگام گفتن تکبیرات نماز (کوثر، آیات ۲ و ۳؛ نورالثقلین، ج ۵، ص ۶۸۳، احادیث ۱۷، ۲۰ و ۲۲)، پرهیز از عبث و توجه به اطراف (بقره، آیه ۲۳۸؛ التبیان، ج ۲، ص ۲۷۶)، پرهیز از کسالت و خواب آلودگی (نساء، آیات ۴۳ و ۱۴۳؛ توبه، آیه ۵۴؛ نورالثقلین، ج ۱، ص ۴۳۸، حدیث ۲۶۱)، لزوم نشاط (همان)، تقارن و هماهنگی نمازگزاران در افعال نماز جماعت (بقره، آیه ۴۳ با اشاره به واژه مع)، تلاوت آیات خدا (آل عمران، آیه ۱۱۳ و مجمع البیان، ج ۱ و ۲، ص ۸۱۶)، توجه به معنا و قرائت صحیح و توجه به معانی اذکار آن (نساء، آیه ۴۳)، اقامه نماز به جماعت (بقره، آیه ۴۳؛ آل عمران آیه ۴۳ و اعراف، آیه ۲۹؛ مجمع البیان، ج ۳ و ۴، ص ۶۳۵)، حضور در مسجد (اعراف، آیه ۲۹ و مجمع البیان، همان)، حضور قلب (نساء، آیه ۶۳)، خشوع (بقره، آیات ۴۵ و ۲۳۸ و مومنون، آیات ۱ و ۲)، پایین انداختن چشم در نماز به طوری که صدق بستن نکند (مومنون، آیه ۴) از امام صادق در این باره روایت است که ایشان خشوع را به معنای فرو هشتن چشم در نماز گرفته است (بحارالانوار، ج ۸۱، ص ۲۶۴)، خضوع همراه با بندگی در ظاهر (بقره، آیه ۲۳۸ و اعراف، آیه ۲۰۶؛ قنوت به معنای خشوع، خضوع، دعا در حال نماز، سکوت و نیز طول قیام در نماز آمده است)، خوف و خشیت از خدا (فاطر، آیه ۱۸ و معارج، آیات ۲۲ و ۲۷)، مداومت در دعا و نیایش (اعراف، آیه ۲۹ و مجمع البیان، ج ۱. ۲، ص ۶۰۰)، ذکر و یاد خدا (اعلی، آیه ۱۵)، مواظبت بر اوقات نماز (بقره، آیه ۲۳۸؛ طه، آیه ۱۳۰ و اسراء، آیه ۷۸ و هود، آیه ۱۱۴)، رفع نیازهای مردم در هنگام نماز (ماعون، آیه ۲ تا ۷)، سکوت و اجتناب از کلام بی جا (بقره، آیه ۲۳۸) و همچنین طولانی کردن قیام در نماز (بقره، آیه ۲۳۸، از معانی قنوت) از مهم ترین آداب نماز است که مستحب است رعایت شود تا نماز تاثیر واقعی خود را به جا گذارد.

علیرضا شعاعی