تن زدن تا مرگ برای هنرمند ماندن

نقد فیلم سیانوزه

سیانوزه فیلمی است که ارزش آن را دارد درباره ابتکارهایش حرف بزنیم : چه از منظر ساختارگرایانه و چه همزمان از منظر تأویلی :

۱) درباره ابتکار ساختاری ادغام انیمیشن و تصویر رویداد اجتماعی در زمان تاریخی و فضای واقعی در سیانوزه هرچه بگویی کم گفته ای.

البته این شگرد برای نخستین بار نیست که در مستند مورد استفاده قرار می گیرد اما سیانوزه از معدود فیلمهایی است که انیمیشن در آن ارزش فرمی مضمونی درونی دارد و تبدیل شده است به مستند کابوس ایکه انیمیشن بمثابه تصویر مستند ذهن مضطرب !

۲) درباره ابتکار لایه های تودر توی ضمنی که برابر فیلم امکان تأویل گری مخاطب را شکل می دهد هم حرف زیاد است فیلم از موقعیت خاص و جزئی شروع نمی شود و همه جامعه را فرا می گیرد.

۳) درباره ابتکارهای نشانه شناختی پاتولوژیک که امر پزشکی را به امر اجتماعی مبدل می سازد هم حرفهای خوبی وجود دارد.

۴) درباره سیانوزگی هنر میان ما!

۵) و نیز درباره مفهوم مدرن تری ازمستند که در کنار DOCUMENTARY DRAMA ، مستندهای نمایشی نویی را به گونه ای هنرمندانه و ابتکاری محقق می سازد.

● وقتی بچه بودم

در اصل دوزخ جمشید از همین زمان شروع می شود. وقتی بچه بودم ، بلکه وقتی داشتم دنیا می آمدم . در پایان است که درباره سیانوزه شدن او هنگام تولد، نرسیدن خون به مغز و آسیب های معلولیت آفرینش با خبر می شویم و تا آن زمان به قدرکافی مواد و مصالح فکر کردن از خلال روایت مستند بصری زندگی روزمره جمشید بدست آورده ایم که فوراً فکر کنیم چه آمیختگی غریبی وجود دارد پس تقدیر سیانوزگی او و سیانوزگی هنر میان ما و همه کسانی که با تحمل دردو رنج و آزار می خواهند هنرمند باقی بمانند و در وضعیت تولد در جامعه ای بحرانی اکسیژن حیات بخش هنر دیر به مغزشان می رسد. وضعیتی که بین جبر و اختیار ، بین عوامل ریشه دار چند قرنی و قصد و عمد و اداره نادرست ما قرار دارد.

فیلم با کابوس کودکی جمشید و جان گرفتن نقاشی او با تکنیک زنده نمایی شروع می شود. نقاشی هایی که کابوس های ذهن و شخصیت درونی او هستند و خود در صحنه ای از آنها با همین عنوان اسم می برد!

طی تسلیم ما مدام را از خاطره دردناک جمشید از آزار مادرش می شنویم و آزار جامعه که خود مادر و زهدان دیگر است و قدرت و نظم حاکم بر محیط جمشید ، وقتی دردناک تر به نظر می رسد که در تداوم آزار و کتک و شکنجه اضطراب آور مادر دست از سرش بر نمی دارد.

● واقعیت دوم

انیمیشن ها ، کابوس ها ، تصاویر ذهن ، هنر ونقاشی جمشید ، واقعیت دوم ، مستند تر از تصاویر مستند شهر و خیابان انقلاب و محل اقامت و کار جمشید اند و همدیگر را تکمیل می کنند ، ما عوامل پریشانی درونی جمشید را که در زمینه ای فیزیلوژیک شروع می شود ، در افقی سوسیالوژیک SOCIALOGIC تداوم یافته می بینیم . قطع های انیمیشن به زندگی روزمره مستند هوشمندانه است. کابوس در اعماق و در هوا جاری است کابوس واقعیت ، مردم ، آزارشان. جمشید را در حال نقاشی می بینیم و روی انیمیشن نقاشی های او که جان می گیرند می شنویم.

خصمانه نگاه می کنند ، طوری نگاهم می کنند که انگار دارم کار خلافی می کنم.

● کج و کوله گی واقعیت

شگرد استفاده از لنز و قرار دادن دوربین در موقعیتی هایی که هر دو با هم تصویر عکاسانه را از شکل می اندازند صرفاً یک آشنازدایی بازیگوشانه نیست ، یک فرم دهی متناسب با نگاه جمشید است به جهان پیرامون. این جهان پیرامون است که از نظر جمشید از ریخت افتاده ، آشفته ، نا متعادل ، ترس آور ، و خصمانه است. روی همین تصاویر است که او از کالویتس و فرانسیس بیکن و فروید نقاش (نوه فروید روانشناس) و جهان پوچ و اضطراب آلود نقاشی هایشان حرف می زند و ما با تعجب متوجه دانش جمشید می شویم اما پس جنون او ، یک جنون هنری است؟ و حالت غیر عادی اش از این مقوله است؟ و نقاشی های عجیب و غریبش بیان یک آگاهی سور رئال است؟

وقتی عصبانی می شوم آدم ها را شکل گاو می کشم برای اینکه از آنها انتقام بگیرم این کار را می کنم . استفاده از صدا ، در سیانوزه و از شکل انداختن و شکل دادن به صدا عالی است.

● یک مادر / مأمور خشن

مادر برای جمشید یک پلیس سخت گیر بود و حالا هم مأموران که با خشونت ، امنیت او را بر هم می زنند (آنان فقط برای اجرای قانون "سخت" می گیرند) و او را وا می دارند بساطش را از حاشیه پیاده رو جمع کند ، دوباره تصویر سخت گیر مادر را بیدار می نمایند و او در برابرشان معصومانه وامانده است و رو به دوربین عاجزانه می پرسد : چه کنم ؟ درست مثل کودک گیرافتاده در کنج اتاق و بدون راه فرار : اوست که می گوید :

"وقتی قانون دست آنهاست هرکاری می توانند بکنند ."

آیا به سبب روان پریشی و ذهن دچار اضطراب جمشید است که تشخیص نمی دهد مجازاتش تناسبی با ترس از اعدام ندارد؟

"اعدام چیزی است که هر بار به دلیل غیر منطقی ممکن است پیش بیاید."

انیمیشن اعدام – رفت و برگشت و ساختار تکرار بین انیمیشن و واقعیت حرف ندارد .

● حاضر نیستم کار دیگری کنم

اصرار برای نقاش و هنرمند ماندن یکی از جذاب ترین وجوه پرتره ی جمشید است : "نقاشی ارزشش را دارد که این همه رنج را بخاطرش تحمل کنم ! بی پولی ، اهانت ، خصمانه بودن مردم ، آزار "

دیگر حاضر نیستم جز نقاشی کار دیگری بکنم.

اصرار بر هنرمند ماندن در سراسر سیانوزه موج می زند. یک جنگ واقعی با همه موانع بی رحمانه !

● سیاست و قانون و خشونت علیه هنر

سیانوزه بدون شعار به رابطه خشونت و قانون و نظم سیاسی در مقابله با هنر می پردازد، از طریق تضاد ساده زندگی روزمره ، مزاحمت مأموران حافظ نظم و قانون و واقعیت نامعقول پیرامون و سوء تفاهم هایی که برای چیز کوچکی ممکن است به مرگ ختم شود آیا اینها تنها محصول جهان کابوس گرفته و بیمار جمشید است که سیانوزگی سبب معلولیت و بی قراری اش شده است ؟ اینکه فیلم داوری نمی کند ، شعار نمی دهد خیلی خیلی خوب است

● آدم معمولی باش

از عوامل مهاجم علیه هنرمند باقی ماندن جمشید همسر ، نظام مقدس خانواده ، خواست طبیعی گذران معیشت بوسیله زن اوست ، جمشید پول در نمی آورد و برای گذران زندگی جمشید پول ضروری است. همسرش می بیند از نقاشی کاری ساخته نیست و می خواهد جمشید آدم معمولی باشد. اما جمشید معمولی نیست – سیانوزه و هنرمند است دست خودش نیست پس خانمش او را درک نمی کند و او طلاق می خواهد واو خوشحال می شود از زنش جدا شود . زن عصبانی اش می کند زیرا راضی است که او حتی حمالی کند و پول در بیاورد.

● مردم پرمدعا

عده ای جمع شده اند و دورو بر جمشید که سرگرم کار خودش نقاشی کنار پیاده رو است بحث می کنند که کارش زیربنای علمی ندارد و برای مدون بود باید کار زیربنای علمی داشته باشد و .... ! یک سوال کوتاه ما را غافلگیر می کند و نشان می دهد جمشید اطلاعاتی بیشتر از این مدعیان دارد . شما درباره هنر جهان چه مطالعه ای کرده اید ؟ در دنیا کارهای عجیب تر از این هم هست."

واقعاً مهم نیست که تابلوهای سوررئال جمشید ابتدایی است . مهم این است که احساس می کند.

" آدم های معمولی می خواهند نابودم کنند ، وادارم کنند دست بردارم بروم سر کار معمولی "

▪ عشق فرانسوی

یک دختر فرانسوی با درک متقابل ، کنجکاو ، برخوردار از رفتاری محترم با جمشید ، رؤیاهایش را بال و پر می دهد . در فیلم مشخص است که آلیس برای جمشید یک رؤیای ایده آل است.

▪ رؤیای مهاجرت

مهاجرت برای رهایی ، برای گریز از بن بست برای خوشبختی این هم رؤیای دیگری است که با عشق می آید ، از نظر او آلیس استثنائی است قرینه و همذات پنداری آلیس و دختری که عاشق راسکولینکف می شود در خیابان و مکافات .

زندگی بر وفق مراد است نمایشگاه مشترک جمشید آمینی و فریبرز یوسفی هم دارد بر پا می شود و خواب پولدار شدن – تنها اگر یک میلیون داشتم – حالا باز مأموران و باز احساس خشونت قانونی و باز تصویر ذهنی جمشید : وحشیگری !

اما خوشبختی *هست. زنش دارد طلاق نمی گیرد و آلیس شاید پاسخ مثبت بدهد . انیمیشن میز شطرنجی کافی شاپ و دیدار دوستانه آلیس و جمشید شیرین کاری است.

کابوس جدید او رفتن آلیس است در فرودگاه و او ساکش را می گیرد و مأموران سر می رسند و فکر می کنند او مزاحم است و می ریزند سرش.

● نمایشگاه

نمایشگاه برقرار می شود ، جز یکی تابلویی به فروش نمی رود. یک شبح شوم " یاگو " وار با آلیس حرف می زند جمشید مضطربانه بالا و پائین می رود آلیس گل سرخ جمشید را نمی پذیرد و برای همیشه می رود . او تازه فهمیده جمشید عاشق اش شده !

آلیس وقتی از تابلوهایش عکس می گیرد جمشید می گوید : از شخصیت درونی ام عکس می گیرد.

● رازگشایی

خانواده مرفه جمشید را در نمایشگاه می بینم خواهر تحصیلکرده اش می گوید که او هنگام تولد سیانوزه شد تا ۱۶ سالگی خوب بود. ده سال در انگلیس درس خواند و هیچ کلاسی را تمام نکرد . کوه می رفت ، سینما می رفت ، نقاشی می کرد ، وقتی ازدواج کرد همه اینها رفت کنار .

● نامادری مهربان فرانسوی

وقتی مادری جامعه جمشید بی رحم و خشن است ، وقتی زن اول پدر جمشید یک خانم فرانسوی مهربان نقاش است ، وقتی مادر او از نقاشی کردن جمشید دیوانه می شود – رقیب نقاش بود!- وقتی جمشید عاشق آلیس فرانسوی می شود ، شما دیگر چگونه می توانید چیدن درست همه این واقعیات را درفیلم رخساره قائم مقامی تحسین نکنید. چیدن درست و رازگشایی بموقع ، نه دیر و نه زود یک فرم روایی غیر سوایی !

خواهر می گوید :

پدر خدا بیامرزم همیشه می گفت : این جمشید بالاخره چیزی می شود.

آخرین حرفهای جمشید درباره آلیس است

چند روزی که با آلیس بودم یک آرامشی به من می داد. خیلی با احترام با من برخورد می کرد. برای خودم و هنرم ارزش قائل بود.

اگر آدم موفقی بودم ممکن بود بمانم.

دوست دارم وقتی مردم روحم عقابی حلول کند .....درباره سیانوزه می توان بسیار بسیار و مکر و مکرر سخن گفت ، خوب است به شکل های گوناگون فیلم را بیاد آوریم ، ساختمان و مسیری را که می پیماید و مفاهیمی که در ما با تصاویر صمیمانه و نیز آشنا زدایانه اش رسوب می کند.

این فیلمی ارجمند و به یادماندنی است و خوب است شروع کنیم به فکر کردن درباره اش.هفته ای که گذشت سه بار درباره فیلم هایی که در گروه مطالعات مستند برگزیدیم حرف زدم دو بار در خانه سینما که سه فیلم برگزیده اول جدولم هفت فیلمساز زن نابینا ، و عنکبوت آمد، ما به کجا تعلق داریم موضوع سخنرانی ام بود و حالا هم درباره سیانوزه می نویسم.

دوران داوری فیلم های مستند و گزینش ده فیلم برتر ، دوران خوبی بود. دیدن دوباره فیلمهای مستند یک سال با هم و توجه به آنکه سینمای مستند در حال رشد است و به کیفیت تازه ای بدل شده که دیگر مربوط به وجود یکی دو فیلم خوب در انبوه آثار کلیشه ای نیست ، البته آگاهی شیرینی بود. یکی از فیلمهای خوب ( که تعدادشان بیشتر از ده تا بود ) همین سیانوزه بود و حالا که خود فیلم در دسترس نیست و از روی یادداشت ها ، نقدم را می نویسم اشتیاق دیدن مجددش در من زنده شده است.

توهم نقد همچون ذکر اشکالات ، عقب مانده ترین فهم از نقد است. بدتر از آن دیدگاههای سطحی و مبتذل وانمود می کنند نقدپذیری یعنی آن که اگر کسی حرف نادرستی زد ، آنرا بپذیرد یا صدایتان در نیاید و اجازه دهید مشتی حواشی بیمارگونه رشد کند و اگر پاسخ گویید، پس نقدناپذیرید.

من هیچ یک از این برخوردها و فهم های پیش پا افتاده را که در بهترین حالت فهمی اثباتی و مستبد از نقد را به نمایش می نهد ، نقد نمی دانم بویژه که امروز عقده ها ، حاشیه های مرض آلود علیه شخصیت موفق و حسادت و حذف و عدم تأیید کار خوب و آوانگارد و یا افتخار به نفی، به نام نقد یاوه ترین و مزخرف ترین تعابیر ژورنالیسم باند باز و بیمار روحی مارا می سازد. آدم هایی که بجای نقد باید به تیمارستان معرفی شوند از بس که دارای خشونت ، تمایل به سرکوب رقیب ، تهمت و افترا و پرونده سازی و حقه و حسد علیه کار موفق اند .

از نظر من نقد در بهترین شکلش مکالمه اشتیاق آمیز با اثری است که دوست داری و با فرهیختگی و خلاقیت در دیالوگ دو سویه یافتن ، جهانی نو بر پا می کنی که در بردارنده کشف و شهور فرمالیستی ، انکشاف حقیقت های درونی اثر و ضمناً معنا پردازی های آن و تأویل خلاق است. من نه حرف تماتیک را نقد خوب می دانم که باید حتماً از جهان متفرد ، استقلال سبک و هوش و دیدگاه و تفکر برخوردار باشد. درک ساختاری قدم اول و سکوی فردای هر نقد خوب و درست است اما اصلاً کافی نیست و پرش برای مکاشفه بینامتنی ، کشف لایه های ضمنی ، ساختار شکنی و تأویل همه و همه ارزش نقد نو را معرفی می کند سیانوزه از این بابت هم برایم جذاب است . این است انگیزه های من برای گفتگو از این فیلم.فیلم سیانوزه در وهله اول گفتگو از یک شخصیت ، پرتره او ، جرئیات تکان دهنده دنیای باطنی و کاراکتر درونی ومشکلات او برای زیستن و در زندگی روزمره است فیلمی درباره : وضعیت سیانوزه ، سیاه شدن نوزاد پراحساس درونی اش ، آشنایی او با آلیس و رؤیاهای او واحساس آزادشدن با مهاجرت به دنیایی که امکان کار به او بدهد ماجرای نمایشگاه نقاشی و آرزوی موفقیت بویژه صحبت آلیس با پسر جوان در نمایشگاه که مثل یک سایه شوم و رقیب و یاگو در نگاه جمشید حضور بهم می رساند و پایان ماجرای آلیس و جمشید و رفتن او و رمزگشایی وضع فردی جمشید و مواجه شدن ما با خانواده مرفه او ، همسر اول پدرش که فرانسوی و نقاش بود و خشونت مادرش که به نقاشی حساسیت داشت و جمشید را به شدت آزار می داد ، اینها همه نکات روایی میخکوب کننده ای است با انضباط و بسیج صحیح ساختاری عناصری روایت در فیلم خوش نشسته است. خشونت ، ستم بر میل و رویارویی جامعه با خواست هنرمند برای هنرمندانه زیستن و استبداد درون خانواده و خشونت تداوم یافته در جامعه و درک نشده باقی ماندن و مسئله مهاجرت و رؤیای خوشبختی تحمل بی پولی واهانت و آزار برای هنرمند باقی ماندن و همذات پنداری با راسکولنیکف جنایات و مکافات و آن استثنایی بودن دختر رمان داستایوسکی و همذات پنداری ناکام اش با آلیسی که می رود و نمی ماند و ستم نمایشگاه و فضای آن فروختن تابلوها (تنها یکی به فروش رفته) و طلاق همسر از او و خوشحالی ها و بدحالی ها جمشید و آرزوی آنکه پس از مرگ روحش به عقاب بدل شود همه و همه نقطه های پرکشش سیاه نوزه است که از مسایل جزیی تا لایه های ضمنی فیلم را جذاب می کند.

احمد میراحسان

---