فلسفه و سیر تكاملی ابزارهای مالی مشتقه و دیدگاه های فقهی

ابزارهای مالی مشتقه مانند هر محصول دیگری, محصول نوآوری های متخصصان مالی است این نوآوری در پاسخ به نیازهای پیچیده و روزافزون تجارت است همان طور كه روزبه روز دنیای تجارت تخصصی می شود, محصول مالی جدیدی به منظور پاسخگویی بهتر به نیازهای تغییر یافته جدید, شكل می گیرد

این‌ مقاله‌ به‌ بررسی‌ ابزارهای‌ مالی‌ مشتقه‌ می‌پردازد و آرای‌ عالمان‌ اسلامی‌ (اهل‌ سنت) را دربارهٔ‌ این‌ ابزار بررسی‌ می‌كند. اعتبار و قابل‌ قبول‌ بودن‌ این‌ ابزارها از دیدگاه‌های‌ گوناگون‌ بررسی‌ شده‌ است. در این‌ موارد، اتفاق‌نظر كاملی‌ بین‌ عالمان‌ وجود ندارد. عمدهٔ‌ كار اندیشه‌وران‌ اسلامی‌ در حوزه‌ حقوقی‌ مسأله‌ بوده‌ است. آنان‌ ابزار مشتقه‌ را صرفاً‌ از دیدگاه‌ «قرارداد»، بررسی‌ و تجزیه‌ و تحلیل‌ می‌كنند و كم‌تر به‌ این‌ نكته‌ می‌پردازند كه‌ چرا ابزارهای‌ مشتقه، همچون‌ قراردادهای‌ آتی‌ و حق‌ اختیار معامله‌ در دنیای‌ تجارت‌ مدرن‌ امروزه‌ ضرورت‌ دارد. این‌ مقاله‌ به‌ تجزیه‌ و تحلیل‌ قراردادهای‌ آتی‌ خاص‌ و یك‌سان‌ و حق‌ اختیار معامله‌ می‌پردازد كه‌ علت‌ پدید آمدن‌ این‌ ابزارها چه‌ بود و منافع‌ وجود چنین‌ ابزارهایی‌ چیست‌ و چرا این‌ ابزارها مورد نیاز است، و در پایان، دیدگاه‌ عالمان‌ اسلامی‌ دربارهٔ‌ ابزار مشتقه‌ ارائه‌ می‌شود.

●●مقدمه‌

اجماع‌نظر در قابل‌ قبول‌ بودن‌ ابزارهای‌ مالی‌ مشتقه،۲ كم‌تر به‌چشم‌ می‌خورد. این‌ ابزارها محصولات‌ تولیدی‌ مالی‌ هستند كه‌ ممكن‌ است‌ از آن‌ها به‌ منظور عملیات‌ بورس‌ بازی‌ استفاده‌ شود؛ اما این‌ باعث‌ نمی‌شود كه‌ چنین‌ ابزاری‌ كنار گذاشته‌ شود.

رشد سریع‌ و گسترش‌ استفاده‌ از این‌ ابزارها به‌ سبب‌ منافع‌ بسیاری‌ است‌ كه‌ بر آن‌ها مترتب‌ می‌شود و سازمان‌های‌ تجاری‌ از آن‌ها استفاده‌ می‌كنند؛ همان‌طور كه‌ به‌ تفصیل‌ بررسی‌ خواهند شد. این‌ ابزارها نه‌ تنها برای‌ پوشش‌ ریسك‌ و آربیتراژ استفاده‌ می‌شوند، بلكه‌ به‌ صورت‌ ابزاری‌ برای‌ رقابت‌ در صحنهٔ‌ بازاریابی‌ نیز مورد استفاده‌ قرار می‌گیرند. افزون‌ بر این‌ها عمده‌ چارچوب‌ نظری‌ این‌ ابزارها، به‌ سایر حوزه‌ها همچون‌ ارزیابی‌ پروژه، طر‌احی‌ ابزار و تكنیك‌های‌ ارزیابی‌ علمكرد نیز سرایت‌ كرده‌ است. هدف‌ این‌ مقاله‌ ارزیابی‌ دوبارهٔ‌ این‌ ابزارها از دیدگاه‌ شرعی‌ و همچنین‌ توضیح‌ دیدگاه‌ حقوقی‌ نیست. این‌ مقاله‌ در پی‌ ارائهٔ‌ فهمی‌ گسترده‌ از این‌ ابزارها است‌ كه‌ چگونه‌ توسعه‌ یافته‌اند و چرا مورد نیازند و استفاده‌های‌ گوناگون‌ این‌ ابزارها چگونه‌ روی‌ نظریات‌ فقهی‌ اسلامی‌ تأثیر گذاشته‌ است. سازماندهی‌ تحقیق‌ به‌ شرح‌ ذیل‌ است.

●بخش‌ اول: این‌ بخش‌ دربارهٔ‌ این‌ ابزارها و چگونگی‌ توسعه‌ و موارد استفادهٔ‌ آن‌ها در مدیریت‌ مالی‌ مدرن‌ توضیح‌ می‌دهد.

●بخش‌ دوم: در این‌ بخش، شرح‌ مختصری‌ دربارهٔ‌ ادبیات‌ موضوع‌ از دیدگاه‌ اسلامی‌ ارائه‌ شده، مسائل‌ فقهی‌ ابزارها بررسی‌ می‌شود.

۱. توسعهٔ‌ ابزارهای‌ مالی‌ مشتقه‌

ابزارهای‌ مالی‌ مشتقه‌ مانند هر محصول‌ دیگری، محصول‌ نوآوری‌های‌ متخصصان‌ مالی‌ است. این‌ نوآوری‌ در پاسخ‌ به‌ نیازهای‌ پیچیده‌ و روزافزون‌ تجارت‌ است. همان‌طور كه‌ روزبه‌روز دنیای‌ تجارت‌ تخصصی‌ می‌شود، محصول‌ مالی‌ جدیدی‌ به‌ منظور پاسخگویی‌ بهتر به‌ نیازهای‌ تغییر یافته‌ جدید، شكل‌ می‌گیرد. هر ابزار جدیدی‌ كه‌ ایجاد می‌شود، باید ارزش‌ افزوده‌ای‌ بیش‌تر از ابزارهای‌ موجود پدید آورد تا بتواند زنده‌ بماند و به‌ حیات‌ ادامه‌ دهد. اكنون‌ به‌ مراحل‌ رشد و توسعه‌ ابزارهای‌ مالی‌ مشتقه‌ می‌پردازیم‌ و این‌ كه‌ چگونه‌ مراحل‌ توسعهٔ‌ این‌ ابزار به‌ ارزش‌ افزوده‌ انجامید. این‌ ابزارها خود بحث‌ بسیار گسترده‌ای‌ است‌ و ابزارهای‌ گوناگونی‌ را در بر می‌گیرد كه‌ در این‌ جا به‌ سه‌ ابزار قراردادهای‌ آتی‌ خاص‌ و یك‌سان‌ و حق‌ اختیار معامله‌ خواهیم‌ پرداخت.

۱-۱. قراردادهای‌ آتی‌ خاص۳

ارزش‌ ابزار مالی‌ مشتقه، به‌ ارزش‌ دارایی‌های‌ اساسی‌ دیگری‌ كه‌ پشتوانه‌ آن‌ است، وابستگی‌ دارد. نخستین‌ و ساده‌ترین‌ ابزار مالی‌ مشتقه، قراردادهای‌ آتی‌ خاص‌ بود. در این‌ قرارداد، دو طرف‌ قرارداد تعهد می‌كنند كه‌ در آینده‌ در تاریخ‌ معلوم، معامله‌ای‌ را در قیمت‌ مشخص‌ شده‌ در قرارداد با هم‌ انجام‌ دهند. دو طرف‌ قرارداد، از خریدار و فروشنده‌ تشكیل‌ می‌شود. فروشنده‌ در قرارداد تعهد می‌كند كه‌ دارایی‌ اصلی‌ موجود در قرارداد را در سررسید قرارداد تهیه‌ كند و خریدار نیز متعهد می‌شود ثمن‌ را تهیه‌ كند و كالا را بخرد. به‌ منظور توضیح‌ و تبیین‌ موضوع‌ و چگونگی‌ عمل‌ این‌ قراردادها به‌ ذكر مثالی‌ می‌پردازیم. كشاورز كاكائو و خریدار كاكائو را در نظر بگیرید. خریدار برای‌ محصولاتش‌ به‌ كاكائو نیاز دارد. كشاورز نیز انتظار دارد ۱۲۰ تن‌ كاكائو را ۶ ماه‌ دیگر جمع‌آوری‌ كند. خریدار كاكائو نیز در نظر دارد ۶ ماه‌ دیگر همان‌ مقدار كاكائو را در موجودی‌ انبار خویش‌ داشته‌ باشد. در این‌ جا ما تولید كننده‌ای‌ داریم‌ كه‌ در آینده، محصول‌ در اختیار دارد و از طرف‌ دیگر خریداری‌ هست‌ كه‌ در آینده‌ به‌ همان‌ مقدار كالا نیاز دارد. پرواضح‌ است‌ كه‌ دو طرف‌ قراداد لزوماً‌ با ریسك‌ قیمت‌ مواجه‌ می‌شوند. كشاورز، نگران‌ كاهش‌ قیمت‌های‌ كنونی‌ كاكائو در مقابله‌ با قیمت‌های‌ ۶ ماه‌ بعد، و خریدار نیز نگران‌ افزایش‌ قیمت‌های‌ كنونی‌ در ۶ ماه‌ بعد است؛ بنابراین‌ هر دو طرف‌ با ریسك‌ مواجه‌ می‌شوند؛ اما این‌ ریسك‌ در دو جهت‌ كاملاً‌ متضاد است؛ بنابراین‌ كاملاً‌ منطقی‌ است‌ كه‌ دو طرف‌ یعنی‌ خریدار و فروشنده‌ با هم‌ مذاكره، و روی‌ قیمتی‌ توافق‌ كنند تا در آینده‌ (۶ ماه‌ دیگر) معامله‌ را با قیمت‌ توافقی‌ انجام‌ دهند.

این‌ قرارداد تحت‌ عنوان‌ قراردادهای‌ آتی‌ خاص‌ دسته‌بندی‌ می‌شود. منافع‌ این‌ قرارداد به‌ هر دو طرف‌ قرارداد می‌رسد. نخست‌ این‌ كه‌ هر دو طرف‌ قرارداد در نتیجهٔ‌ انعقاد قرارداد، همهٔ‌ ریسك‌ قیمت‌ را به‌ كلی‌ حذف‌ می‌كنند؛ زیرا كشاورز از هم‌ اكنون‌ می‌داند كه‌ كاكائوی‌ تولیدی‌ خویش‌ را ۶ ماه‌ بعد در قیمت‌ معلوم‌ می‌فروشد؛ خواه‌ قیمت‌ بازار ۶ ماه‌ بعد بالا رود، خواه‌ پایین‌ بیاید. خریدار نیز ریسك‌ قیمت‌ را از بین‌ می‌برد. وی‌ نیز فقط‌ موظف‌ است‌ قیمت‌ موجود در قرارداد را بپردازد؛ خواه‌ قیمت‌های‌ كنونی‌ در ۶ ماه‌ دیگر بالا رود، خواه‌ پایین‌ بیاید. منافع‌ دیگری‌ نیز بر این‌ قرارداد مترتب‌ است؛ از جمله‌ هر دو طرف‌ قرارداد در وضعیت‌ مناسبی‌ قرار دارند؛ زیرا می‌توانند فعالیت‌های‌ تجاری‌ خویش‌ را برای‌ ۶ ماه‌ آینده‌ برنامه‌ریزی‌ كنند؛ در نتیجه، خواص‌ قراردادهای‌ آتی‌ خاص، از پوشش‌ ریسك‌ فراتر است.

دكتر عبیدا عصمت‌پاشا

ترجمه: علی‌ صالح‌آبادی۱

پی‌نوشت‌ها:

۱دانشجوی‌ دكتری‌ مدیریت‌ مالی‌ دانشگاه‌ تهران.

. Derivatives.۲

. Forward Contracts.۳

. Futures contracts.۴

. Liquidity.۵

. Initial Margin.۶

. Option Contracts.۷

. Contingent Liabilities.۸

. Call option.۹

۰. put option.۱

۱. premium.۱

۲. Hedgers.۱

۳. Arbitragists.۱

۴. Speculators.۱

.۱۵ منبع‌ شماره‌ یك.

‌منابع‌ و مآخذ

International,سسDerivative Instruments and Islamic Financeسس. Obiyathullah, Ismath, ۱ .۱۹۹۱ ,۱, No ۱Journal of Islamic Financial Services, Vol.

.۱۹۹۲ MC Graw - Hill, ,ش‌شOptions and Financial Futuresسس. Dubofskey, D, ۲

Perntice - Hall,,سسOptions, Futures and the Other Derivative Securitiesسس. Hull, J, ۳ .۱۹۹۳

Harper Collins CollegeسسFinancial Risk Managenent, سس. Campbell, T and kracaw, W, ۴ .۱۹۹۳Publishers,

---