بازكاوی نقش پاكروان در فاجعه «گوهرشاد»

سرلشكر پاكروان كه در ابتدای ماجرای كشف حجاب حامی متانت و مخالف كاربرد زور برای بی حجاب كردن زنان بود, به تدریج چنان خشن و سركوبگر شد كه حتی افرادی كه زنان خود را برای در امان ماندن از گزند مأموران رضاشاه در خانه نگاه می داشتند, را نیز تهدید كرد

سرلشكر پاكروان كه در ابتدای ماجرای كشف حجاب حامی متانت و مخالف كاربرد زور برای بی‌حجاب كردن زنان بود، به تدریج چنان خشن و سركوبگر شد كه حتی افرادی كه زنان خود را برای در امان ماندن از گزند مأموران رضاشاه در خانه نگاه می‌داشتند، را نیز تهدید كرد.

□□□

یكی از نظامیان عصر رضا شاه كه به دلیل نقش سركوبگرانه‌اش در واقعه موسوم به «كشف حجاب» و به ویژه در كشتار مردم در مسجد گوهر شاد از او به نفرت یاد می‌شود فتح‌الله پاكروان است.

فتح‌الله پاكروان پدر سرلشكر حسن پاكروان (رئیس ساواك از سال ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۳) فعالیتهای مؤثر اجتماعیش را همزمان با ورود رسمی رضاخان بر عرصه قدرت در سال ۱۳۰۴ آغاز كرد و سمتهای گوناگونی را بر عهده گرفت، از كفالت وزارت خارجه در دولت مخبرالسلطنه هدایت تا سفارت ایران در مسكو. وی در جریان واقعه مسجد گوهرشاد استاندار خراسان بود.

پاكروان معروف به «مشیر حضور» در ۱۲۹۷ ه‍. ق در تبریز تولد یافت. پدرش حاج میرزا كاظم‌خان، مشیرلشكر و جدش خان مؤتمن بود. مادرش دختر میرزا تقی‌خان امیركبیر بود. پاكروان پس از انجام تحصیلات مقدماتی و مطابق معمول زمان برای ادامه‌ی تحصیل به فرانسه رفت و مدرسه‌ی نظامی سن سیر پاریس را به اتمام رسانید و به ایران بازگشت. در ۱۲۸۰ ش به خدمت وزارت امور خارجه درآمد. پس از چندی ژنرال قنسول ازمیر شد. در انتخابات دوره‌ی دوم مجلس شورای ملی از طرف مجلس به جای وثوق‌الدوله كه مقام وزارت گرفته بود، به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب گردید.

پس از اتمام دور‌ه‌ی مجلس، وابسته‌ی نظامی ایران در آنكارا و بعد روسیه‌ی تزاری شد. پس از آن ژنرال قنسول استانبول گردید. مدتی هم در مصر و بعد در جده شارژدافر ـ كاردار ـ بود. در ۱۳۰۱ وزیر مختار در مصر بود. بعد از مأموریت مصر به تهران آمد و به ترتیب مدیر كل و معاون و كفیل وزارت امور خارجه شد. در بهمن ۱۳۰۷ وزیر مختار ایران در رم شد و همزمان سفارت ایران در اتریش را نیز اداره می‌كرد. در ۱۴ فروردین ۱۳۱۰ سفیر كبیر ایران در اتحاد جماهیر شوروی شد و علاوه بر آن امور مربوط به مجارستان و چك‌اسلواكی نیز توسط او اداره می‌شد. در اواسط سال ۱۳۱۳ به تهران احضار شد و به سمت استانداری خراسان تعیین گردید. در ۱۳۱۴ كه موضوع تغییر كلاه پیش آمد، در مشهد بین پاكروان استاندار و اسدی نایب‌التولیه اختلاف نظر ایجاد شد و اسدی معتقد به این نكته بود كه در مشهد موضوع كلاه فرنگی در بوته اجمال باقی بماند. ولی پاكروان اعتقاد داشت اجرای آن مشكلاتی ایجاد نخواهد كرد. اسدی به علت نزدیكی به رضاشاه در عقیده‌ی خود پافشاری كرد غافل از اینكه پاكروان هم مورد علاقه‌ی شاه بود. سرانجام در اثر اجرای طرح كلاه وقایعی در مشهد رخ داد و قیام مسجد گوهر شاد به وجود آمد كه عده‌ زیادی از مردم مشهد و زوار شهید شدند. پس از رسیدگی، اسدی را محرك واقعه تشخیص دادند. اسدی به همین اتهام محاكمه و اعدام شد. پس از آن امور نیابت تولیت نیز به عهده‌ی پاكروان قرار گرفت و در حقیقت ذوالریاستین شد.

پاكروان تا مهر ۱۳۲۰ در سمتهای مزبور بلامنازع بود، تا اینكه پس از بركناری و اخراج رضاخان توسط متفقین به تهران احضار شد و پس از چندی به علت قتل اسدی و به شهادت رساندن سید‌حسن مدرس تحت تعقیب دیوان كیفر قرار گرفت و به زندان رفت. پس از رسیدگی به پرونده‌های مربوطه با اعمال نفوذ، اتهامی متوجه او نشد و از زندان خلاصی یافت. چندی بدون شغل در تهران گذرانید تا به همت رجال آذربایجانی به سفارت كبرای ایران در ایتالیا منصوب شد. در دوره‌ی پانزدهم مجلس شورای ملی عده‌ای از نمایندگان طالب نخست‌وزیری او بودند ولی صدارت او انجام نگرفت تا در ۱۳۳۰ درگذشت.

از میان نقشهای رنگارنگی كه فتح‌الله پاكروان پذیرفته، نقش او در ماجرای «كشف حجاب» و «نهضت نسوان» در خور تأمل است. از دوران صدارت او در سمت استانداری خراسان در واقعه كشف حجاب نامه‌های فراوانی در دست است. در ابتدا خوی «دمكرات منشانه» این تحصیكرده «سن سیر» فرانسه مانع از آن بود كه بر «اجرا»ی كشف حجاب دست به دامن «زور» شود: «این اقدامات باید خیلی عاقلانه و با متانت و بدون اینكه كسی را عنفاً مجبور به كشف حجاب نمایید مجری گردد».

این عبارت در زمانی بود كه هنوز صبح دولتش ندمیده بود. دو سال بعد در مقام استاندار خراسان بخشنامه‌ای صادر كرد بدین شرح: «... لازم است به تمام مأمورین محلی اخطار نمایید كه عموم آنها موظفند در پیشرفت نهضت بانوان تشریك مساعی نموده و خود آنها در این امر پیشقدم باشند و در جشنها نیز عموماً باید با بانوان خود حضور به هم رسانند و همچنین باید بدانند اندك قصور در این بابت موجب مسئولیت شدید و ممكن است منجر به انفصال و تعقیب آنها بشود. دوم سایر اهالی نیز بایددر نهضت بانوان شركت نموده و آنهایی كه در این قسمت ساعی هستند باید تشویق و كسان دیگر توبیخ و مورد مؤاخذه واقع شوند ومخصوصاً به اشخاصی كه بانوان خود را در خانه نگاه می‌دارند باید اخطار شود كه این امر ناپسندیده عاقبت خوبی برای آنها نخواهد داشت، زیرا اشخاص مخل نهضت نسوان بدون هیچ‌‌گونه ملاحظه تبعید خواهند شد. وصول این بخشنامه و نتیجه‌ی اقدامات و عملیات خودرا مرتباً گزارش دهید.

● استاندار نهم: فتح‌الله پاكروان

مدتی بعد به رئیس‌الوزرا اطلاع داد: «تا چند روز دیگر هیچ صنفی در مشهد باقی نخواهد ماند كه جشن [كشف حجاب] نگرفته باشد. در نظر است پس از خاتمه جشنها ورود به صحن و حرم مطهر و بیوتات شریفه برای زنهای با چادر قدغن شود.»

حسن پاكروان فرزند فتح‌الله پاكروان نیز در مقام رئیس ساواك در واقعه حمله به مدرسه فیضیه قم در ۱۳۴۳ نقش فعالی داشت. حسن پاكروان در ۲۲ فروردین ۱۳۵۸ به همراه جمعی از بلند پایگان رژیم پهلوی دوم اعدام شد.

منبع: ایام شماره ۱، ویژه تاریخ معاصر ایران