برترین اخلاق در دنیا و آخرت

در بیان ویژگی های اهل ایمان

عفو گذشت از تقصیر دیگران و نادیده گرفتن خطاهای آنان، از مکارم و محاسن اخلاق و آداب معاشرت و از ویژگی‌های بارز اهل ایمان است. در قرآن کریم آمده است: «و ان تعفوا و تصفحوا و تغفروا فان الله غفور رحیم؛ اگر عفو کنید و صرف‌نظر نمایید و ببخشید (خداوند شما را می‌بخشد) چرا که خداوند آمرزنده و مهربان است»(تغابن/۱۴). امیرالمؤمنین علی (ع) می‌فرماید: «المؤمن یعفو عمّن ظلمه؛ انسان مؤمن از جفاکاران خود گذشت می‌کند»(۱). همچنین آن حضرت در توصیف اهل ایمان می‌فرماید: «عفوه یغلبوا حقده؛ مؤمن گذشتش بر کینه‌اش غلبه دارد»(همان/۳۱۱)، نیز می‌فرماید: «المؤمن اذا قدر عفا؛ مؤمن در وقت اقتدار (به جای کینه‌ورزی) گذشت می‌کند»(۲). در قرآن کریم نیز، عفو و گذشت از ویژگی‌های پرهیزکاران دانسته شده است. خداوند سبحان می‌فرماید: «الذین ینفقون فی السراء و الضراء و الکاظمین الغیظ و العافین عن الناس والله یحب المحسنین؛ (پرهیزکاران) آنها هستند که در وسعت و پریشانی انفاق می‌کنند و خشم خود را فرو می‌برند و از خطاهای مردم درمی‌گذرند و خدا نیکوکاران را دوست می‌دارد»(آل‌عمران/۱۳۴).

در اهمیت عفو و گذشت همین بس که از نیکوترین صفات پروردگار است و امام سجاد (ع) در مقام ثنا و ستایش خداوند متعال او را با این وصف یاد می‌کند و می‌گوید: «انت الذی سمیت نفسک بالعفو فاعف عنی؛ این تویی که نام اقدس و اعلای خود را بخشاینده گذاشته‌ای پس بر من ببخشای»(۳). رسول اکرم (ص) در ضمن حدیثی؛ عفو و اغماض را بهترین اخلاق دنیا و آخرت می‌شمارد و می‌فرماید: «آیا شما را از بهترین اخلاق دنیا و آخرت آگاه نسازم؟ پیوند با کسی که با تو قطع رابطه نموده، احسان به کسی که تو را محروم ساخته و گذشت از کسی که به تو ظلم کرده است»(۴). در روایت دیگری از آن حضرت، عفو و گذشت مایه عزت انسان معرفی شده است: «عفو و گذشت را شیوه خود قرار دهید زیرا بخشش و گذشت جز بر عزت انسان نیفزاید پس نسبت به یکدیگر گذشت داشته باشید تا خدا شما را عزیز کند»(۵). نیز می‌فرمایند: «حضرت موسی (ع) به خداوند عرض کرد: خدایا کدامیک از بندگانت نزد تو محبوب‌ترند؟ خداوند متعال فرمودند: آن کس که هنگام قدرت عفو و گذشت کند»(۶). در سیره پیامبر اکرم (ص) آمده است: «در ماجرای فتح مکه هنگامی که ابوسفیان و عبدالله بن امیه که پیامبر را آزار می‌دادند، اظهار ندامت کردند، امیرالمؤمنین (ع) به آنها فرمود: بروید در مقابل پیامبر (ص) بنشینید و همان جمله‌ای را که برادران حضرت یوسف در مقام عذرخواهی از حضرت یوسف اظهار داشتند، بر زبان جاری کنید، پیامبر شما را خواهد بخشید. آنان نیز خدمت رسول خدا (ص) آمدند و گفتند: «تالله لقد اثرک الله علینا و ان کنا لخاطئین؛ به خدا سوگند، خداوند تو را بر ما برتری داد و ما سخت در اشتباه بودیم»(یوسف/۹۱) سپس از پیامبر تقاضای عفو کردند. حضرت نیز این آیه را تلاوت کرد و از خطای آنها درگذشت: «لا تثریب علیکم الیوم یغفر الله لکم و هو ارحم الراحمین؛ امروز ملامت و توبیخی بر شما نیست. خداوند شما را می‌بخشد و او ارحم الراحمین است»(یوسف/۹۲). از حضرت علی (ع) نیز روایت شده: «هنگامی که بر دشمن خود پیروز شدی، عفو و گذشت را شکرانه این پیروزی قرار ده»(۷). امام صادق (ع) نیز عفو و گذشت هنگام قدرت را، سیره و روش فرستادگان الهی و اهل تقوا معرفی نموده‌اند: «العفو عند القدره من سنن المرسلین و المتقین»(۸).

نقل شده: «یکی از منسوبین خلیفه عباسی هر وقت امام کاظم (ع) را می‌دید، به آن حضرت ناسزا می‌گفت و به ساحت مقدس امیرمؤمنان علی (ع) جسارت می‌کرد. روزی جمعی از دوستان امام کاظم (ع) به آن حضرت عرض کردند: اجازه دهید ما او را به قتل برسانیم. امام کاظم (ع) آنان را از چنین اقدامی بازداشت و از حال آن مرد جویا شد.گفتند: در فلان مزرعه مشغول کشاورزی است. امام سوار بر مرکب خود شده و به سوی آن مزرعه رفت و وارد کشت و زرع او شد. او فریاد زد: کشت مرا پایمال نکن. حضرت همچنان سواره به سوی او رفت. وقتی به او رسید، پیاده شد و با کمال خوشرویی با او برخورد کرد و به او فرمود: چقدر خرج این کشت کرده‌ای؟ او جواب داد: صد دینار. امام (ع)

فرمود: چقدر امید داری که از این مزرعه محصول به دست آوری؟ گفت: دویست دینار. امام (ع) کیسه‌ای که سیصد دینار درآن بود به او داد و فرمود: این را بگیر و کشت و زرع تو نیز برای خودت باشد و آنچه از خدا امید داری به تو برسد. آن مرد تحت تأثیر عظمت اخلاق امام کاظم (ع) قرارگرفت، برخاست و سر حضرت را بوسید و عرض کرد: مرا ببخش و از گستاخی‌های من بگذر. امام کاظم (ع) هنگام بازگشت به خانه، به آنان که اجازه کشتن آن مرد را از وی خواسته بودند، فرمود: کدام یک از این دو راه بهتر بود، آنچه شما می‌خواستید یا آنچه من انجام دادم و از شرّ او آسوده شدم ؟! (۹).

پی‌نوشتها در دفتر روزنامه موجود است.

علی خانی