هل و مورد

گیاهی علفی و دارای ریزوم پایای مفصل داری است که همه ساله شاخه های هوائی انبوه به ارتفاع ۴ تا ۵ متر از آن خارج می شود ساقه های هوائی شبیه برگ به هم پیچیده و به ارتفاع ۲ـ۳ متر که از قاعدهٔ این ساقه یک یا دو ساقهٔ گل دهنده به ارتفاع تا یک متر ظاهر می شود

● هل

▪ نام فارسی: هل

▪ در طب سنتی ایران: قاقله صغار و کبار، هیل، هال

▪ نام عمومی به فرانسوی: Petit Cardamome

▪ نام عمومی به انگلیسی: Bastard cardamom, Lesser cardamom

▪ نام عمومی به عربی: حب‌الهال، قاقله صغیره، حبهان

▪ نام علمی هل: قاقله صغار

Maton (L) = Elettaria car damomum

● خصوصیات گیاه شناسی

گیاهی علفی و دارای ریزوم پایای مفصل‌داری است که همه ساله شاخه‌های هوائی انبوه به ارتفاع ۴ تا ۵ متر از آن خارج می‌شود. ساقه‌های هوائی شبیه برگ به هم پیچیده و به ارتفاع ۲ـ۳ متر که از قاعدهٔ این ساقه یک یا دو ساقهٔ گل دهنده به ارتفاع تا یک متر ظاهر می‌شود. گل‌های آن کوچک به طول ۵ـ ۲/۴ cm به رنگ سفید یا سبز روشن و در قسمت مرکز آن به رنگ بنفش است. میوهٔ آن تخم‌مرغی شکل کوچک به طول ۱ـ۲ cm (در بعضی انواع طولانی‌تر) که به‌طور متوسط ۱۵ـ۲۰ (در بعضی کمتر یا بیشتر) دانه به رنگ قهوه‌ای، سبز، زاویه‌دار و معطر در آن وجود دارد. هل، معمولاً برای آن‌که عطر آن حفظ شود به‌صورت میوه و یا کپسول آن نگهداری می‌شود و در مواقع مصرف کپسول را شکسته و دانه‌ها را خارج می‌سازند، پوست کپسول آن نیز دارای اسانس است.

▪ بخش مورد استفاده در درمان: تخم، ریشه

▪ مزاج: در دوم گرم و خشک، قسم صغار در آخر اول گرم و در دوم خشک

● خواص در طب سنتی ایران:

مقوی معده. نیرو دهنده. بادشکن. مقوی لثه و برای رفع زخم‌های دهان. محلل. خوشبو کننده عرق و بوی دهان. گرد کوبیده آن در بینی عطسه‌آور است. مفید برای سردرد و صرع و اغماء. گرد آن در گوش برای تسکین درد گوش.

هل صغار رطوبت‌های سینه، حلق و معده را خشک می‌کند.

مقوی قلب. برای خفقان سرد. تقویت معده و گرم کردن آن و رفع دل به‌هم خوردگی و آشفتگی. رفع قی. درد معدهٔ سرد. در هضم غذا به تنهائی یا با ادویهٔ مناسب دیگر بسیار نافع است. مسخن. مفتح سر. ملطف و جالی. دارای قوت تریاقیت.

بو داده و سرخ کردهٔ آن برای جمع کردن و بستن شکم نافع است.

مصرف آن با آب مصطکی و آب انار مفید است برای قی و دل به‌هم خوردگی و تقویت معده نیم کوبیدهٔ آن خصوصاً با پوست در گلاب یا آب، جوش داده و خورده شود.

با برگ پونه و نعناع در آب، جوش داده شده و ۴ گرم آن با سکنجبین سه روز خورده شود.

مفید برای دردهای سرد کبد و باز کردن گرفتگی کبد. قابض و ضد نفخ. درمان سنگ کلیه و کیسه صفرا.

چون با تخم خیار به اندازه مساوی و هر روز یک درهم با سکنجبین بیاشامند، سنگ گرده و مثانه بریزاند.

مکیدن هل در دهان از بین برنده بوی بد دهان و بوی سیر می‌باشد.

ریشهٔ هل مقوی، تونیک و ملین است.

در شبه‌جزیره مالایا ساقهٔ زیرزمینی ضخیم آن را کوبیده با زردهٔ تخم‌مرغ مخلوط کرده و برای تسریع تولدد بچه استعمال می‌شود.

● مضرات:

مضر روده‌ها است و از این نظر باید با کتیرا خورده شود (قاقلهٔ کبار ۱۰ گرم)

▪ مصلح: مصلح آن شکر و قدر شربتش تا دو درهم

▪ بدل: بدل قاقله یک وزن و نیم از قاقله صغار است. (در بعضی منابع یک وزن ذکر شده) بدل قاقلهٔ صغار به وزن آن قر نقل است.

● مورد

▪ نام‌ها:

ـ مورد ـ مورت ـ آس. myrtle/Myrtus communis I

▪ مزاج: مزاج گرم و خشک در درجه دوم

ـ Medical part: برگ/ میوه/ برجستگی‌های روی ساقه

ـ گیاه مقدس، سمبل پیروزی، عشق و صلح، زینت نوعروسان

● خواص در طب سنتی ایران (TIM):

▪ میکروب‌کشی و گندزدائی ـ اسانس. مقوی معده و جگر.

▪ استفاده در بیماری‌های تنفسی: برونشیت‌های عفونی/ تنگی نفس/ اسم‌نزله‌ای/ سرفه و خفقان

▪ استفاده در بیماری‌های مغز و اعصاب: صرع/ صداع/ نافع برای رطوبت دماغ

▪ رویاندن مو (+ روغن کنجد)/ منع ریختن مو/ سیاهی رنگ مو ـ روغن

▪ مسهل قوی بلغم (آب برگ + روغن کنجد)

▪ قابض و محلل. التیام دهنده زخم‌ها (جوشانده میوه در شراب). دفع کرم‌های آنال. بستن شکم و حابس اسهال. بازداشتن قی. در سوختگی با آتش ـ پاشیدن. رفع جمیع سموم. قطع خونریزی.

▪ بدل: برگ توت/ عصاره زرشک

▪ مصلح: بنفشه تازه

▪ مضر: صاحب زکام و مصدّع محرورین و مورث بی‌خوابی

● خواص در Herbal Medicine:

۱) ضد انواع سرطان‌ها ـ به علت ترکیبات آلکولوئیدی مثل وین کریستین

۲) بهبود خونریزی شدید

۳) تقویت گردش خون خصوصاً در مغز

۴) در بیماری‌های عصبی

۵) درمان دیابت (با تحریک پانکراس)

۶) تقویت عملکرد مغز و حافظه (در آلزایمر یا دمانس)

● عوارض:

▪ گر گرفتگی و مشکلات گوارشی

● استفاده مقادیر زیاد:

▪ علائم افت فشار خون، تحریک مخاط برونش

مهناز زرافشار

انجمن علمی طب سنتی ایران

مرکز رشد استعدادهای درخشان

دانشگاه علوم پزشکی تهران

۱) کتاب مخزن‌الادویه

۲) کتاب معارف گیاهی دکتر میرحیدر (جلد ۲)

۳) کتاب گیاهان داروئی دکتر زرگری (جلد ۴)

۴) کتاب اسماء الادویه تألیف حکیم محمد اعظم خان

۵) کتاب تحفهٔ حکیم مؤمن

۶) اختیارات بدیعی

۷) پیشگیری و درمان بیماری‌ها با گیاهان و میوه‌ها و مواد غذائی مناسب (جابر رضوانی)

فاطمه مرادی

عضو گروه تحقیقات طب سنتی ایران

مرکز پژوهش‌های علمی دانشجویان

دانشگاه علوم پزشکی تهران