اهمیت علمی بوعلی مقاله ای از دکتر مهدی محقق بخش سوم

مکتوب زیر مقاله ایست از دکتر مهدی محقق رئیس هیأت مدیره انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در باب اهمیت علمی بوعلی سینا در ادامه بیشتر بخوانید

صدرالدین شیرازی درباره الهیات گوید که آن برترین علم به برترین معلوم است، برتری این علم بدان جهت است که یقینی است و تقلید را در آن ـ همچون سایر علوم ـ راه نیست و برتری معلوم آن از این روست که معلوم آن، حق تعالی و صفات فرشتگان مقرب و بندگان مرسل و قضا و قدر و کتب و لوح و قلم اوست، درحالی که معلوم در سایر علوم اعراض و کمیات و کیفیات و استحالات و مانند آن است.۳۶ و در جایی دیگر می گوید که این علم آزاد است و نیازمند و متعلق به غیر خود نیست و سایر علوم به منزله بندگان و خادمان این علم اند، زیرا موضوعات علوم دیگر در این علم به اثبات می رسد و همه دانشمندان از آن جهت که دانشمندند، خانواده و خادم علم الهی اند؛ زیرا که در اخذ مبادی علوم و کسب ارزاق معنوی بدو نیازمند هستند.۳۷

حاج ملاهادی سبزواری درباره آن می گوید: «سیّما العلم الالهی الذی له الریاسه الکبری علی جمیع العلوم و مثله کمثل القمر البازغ فی النجوم».۳۸

شروح شفاء

اهمیت علم الالهی یا الهیات و استواری و اتقان این قسمت از کتاب شفای ابن سینا موجب شد که این کتاب مورد توجه دانشمندان قرار گیرد و شروح و حواشی و تعلیقات فراوانی بر آن نوشته شود که از میان مهمترین آنها می توان از آثار زیر نام برد:

۱ـ ابن رشد کتابی به نام فی الفحص عن مسائل وقعت فی العلم الالهی فی کتاب الشفاء لابن سینا نوشته است.

۲ـ علامه حلی کتابی به نام کشف الخفاء فی شرح الشفاء تألیف کرده است.

۳ـ غیاث الدین منصور دشتکی شیرازی کتابی به نام مغلقات الهیات الشفاء به رشته تحریر درآورده است.

۴ـ سیداحمد علوی عاملی ـ شاگرد و داماد میردامادـ مفتاح الشفاء و العروه الوثقی فی شرح الهیات کتاب الشفاء را نگاشته است.

۵ـ صدرالدین شیرازی تعلیقاتی بر الهیات شفا دارد که همراه با شفا به صورت چاپ سنگی طبع شده است.۳۹

۶ـ ملامهدی نراقی نیز شرح الالهیات من کتاب الشفاء را به رشته تحریر درآورده است.

این قسمت یعنی بخش الهیات شفا مورد توجه اروپاییان قرار گرفته است که آنان به صورت های گوناگون از آن بهره برداری کرده اند. متن عربی و ترجمه فرانسوی بخش روان شناسی (کتاب النفس) شفا را، یان باکوش در دو جلد، در ۱۹۵۶ در پراگ و متن عربی آن را فضل الرحمن در آکسفورد (انگلستان) منتشر کرده است. ترجمه قدیمی لاتینی آن نیز برای نخستین بار در ۱۵۰۸م در ونیز ایتالیا و چاپ انتقادی جدید آن ترجمه به کوشش سیمون فان ریت در دو جلد زیر عنوان «ابن سینای لاتینی، کتاب درباره روان» در لوون سوئیس در سالهای ۱۹۶۸ و ۱۹۷۲ همراه مقدمه ای درباره نظریات روان شناسی ابن سینا از ج، وربکه منتشر شده است. چاپ انتقادی جدید ترجمه لاتینی «الهیات» شفا نیز به کوشش سیمون فان ریت، با مقدمه ای از وربکه در دو جلد (ج۱، مقاله ۴ـ۱ و ج۲، مقاله ۱۰ ـ ۵ را در بر می گیرد) در سالهای ۱۹۷۷ و ۱۹۸۰ در لوون سوئیس انتشار یافته است.۴۰

اهمیت قانون

اما کتاب قانون در علم پزشکی که می توان گفت که آن مهمترین آثار ابن سینا و بزرگترین هدیه او به علم و تمدن بشری به شمار می آید. این کتاب که از نظر اشتمال آن بر بیماری های گوناگون و کیفیت درمان آنها یک دائرهٔ المعارف بزرگ علم پزشکی محسوب می شود، بیش از هر کتاب دیگر مورد توجه اهل علم به ویژه پزشکان قرار گرفته و شروح و تعلیقات متعدد بر آن نوشته شده و ترجمه های گوناگون از آن صورت گرفته است. پیش از ابن سینا در یونان می توانیم از بقراط و جالینوس و در جهان اسلام از علی بن ربّن طبری (صاحب کتاب فردوس الحکمه) و محمدبن زکریای رازی (صاحب الحاوی و المنصوری) و علی بن عباس اهوازی (صاحب کامل الصناعه الطبیّه) به عنوان بزرگترین پزشکان نام ببریم؛ ولی ابن سینا در قانون همه ممیزات علمی آنان را مورد توجه داشته و پس از او شاید بتوان فقط از کتاب فارسی «ذخیره خوارزمشاهی» نام برد که جنبه دائرهٔ المعارفی داشته و بیماری های انسانی را از فرق تا قدم بیان کرده و برای درمان آنها انواع روش معالجه را از خوردنی و نوشیدنی و وارد کردنی و مالیدنی معرفی کرده است. در مقایسه ابن سینا با حکیمان پیش از خود جمله ای نزد پزشکان معروف است که در پشت جلد یکی از نسخه های ارجوزه طبیه ابن سینا دیده می شود:

«پزشکی معدوم بود. بقراط آن را از عدم به وجود آورد و سپس مرده بود، جالینوس آن را زنده کرد و بعد از آن کور شد و حنین بن اسحاق آن را بینا کرد و بعد از آن در شهرها متفرق گردید و محمد بن زکریای رازی آن را جمع آوری نمود». علامه قطب الدین شیرازی گفته است: و باید گفته شود که: «پزشکی ناقص بود و ابن سینا آن را کامل ساخت.»۴۱

دوستان گرامی ما که خود پزشک بودند و به تاریخ پزشکی می پرداختند، از جمله مرحوم دکتر محمود نجم آبادی در تاریخ طب ایران و دکتر حسن تاج بخش در تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران هر یک به سهم خود به تحلیل محتوایی کتاب قانون پرداخته و ممیزات و نوآوری آن را به تفصیل بیان داشته اند که کوشش آنان مأجور باد. دانشمندان غربی همچون ادوارد براون و الگود واولمان و دیتریش نیز فصلی از کتابهای خود را که در تاریخ طب اسلامی نگاشته اند؛ اختصاص به ابن سینا و بیان برجستگی های علمی کتاب قانون داده اند.

کتاب قانون در قرن دوازدهمم به وسیله جراردکر مونانی به فرمان اسقف اعظم تولدو (= طلیطله) به زبان لاتین ترجمه شد و در سال ۱۴۸۶ در ونیز ایتالیا برای نخستین بار و سپس در رم در سال ۱۵۹۳ چاپ شد و در دست دانشمندان اروپایی قرار گرفت و به زودی جزو کتابهای درسی در دانشگاه های سن لوی و مون پولیه فرانسه و لایپزیک و توبینگن آلمان و لوون بلژیک برای چند قرن در دست استادان و دانشجویان پزشکی می گشت.

ترجمه روسی کتاب در طی سالهای ۱۹۵۴ـ ۱۹۶۰ در تاشکند چاپ و منتشر گشت و ترجمه فارسی آن که به وسیله مرحوم عبدالرحمن شرفکندی صورت گرفت، به وسیله انتشارات سروش در هفت مجلد در سال ۱۳۶۳ چاپ شد و در دسترس اهل علم قرار گرفت.

متن عربی کتاب قانون در سال ۱۳۵۹ در تهران و در سال ۱۳۹۴ق در مطبعه بولاق مصر و در سال ۱۳۲۴ق در چاپخانه نامی در لکنهو هند چاپ شد. مرحوم حکیم عبدالحمید مؤسس و رئیس دانشگاه همدرد و رئیس مؤسسه تاریخ طب و پژوهشهای طبی در سال ۱۹۸۱ قانون را در پنج مجلد منتشر ساخت و در آن نسخه ای را که در کتابخانه ایاصوفیه موجود است و در سال ۶۱۸ ق از روی نسخه ای به خط مؤلف نوشته شده، اصل قرار داد و با چهار نسخه چاپی موجود مقابله کرد و این بهترین چاپ قانون به شمار می آید، هرچند که پس از آن در سال ۱۴۰۸ر۱۹۸۷ چاپی در چهار مجلد به وسیله مؤسسه عزالدین در بیروت منتشر شد که مزیتش به این است که جلد چهارم اختصاص به فهرست های گوناگون نام داروهای مفرد و مرکب و نام پزشکان و اوزان و مکاییل و نباتات و حیوانات و واژه های یونانی و فارسی دارد.

نظامی عروضی در مقاله طب از چهار مقاله پس از آنکه پزشک را به خواندن کتابهایی همچون «فصول» بقراط و «مسائل» حنین بن اسحاق و «مرشد» محمدبن زکریای رازی و «هدایه المتعلمین» اخوینی بخاری و «اغراض الطبیه» سیداسماعیل جرجانی توصیه می کند، در پایان از قانون یاد می کند و چنین می گوید: «و اگر خواهد که از این همه مستغنی باشد، به قانون کفایت کند. سید کونین و پیشوای ثقلین می فرماید: کُل الصید فی جوف الفرا، همه شکارها در شکم گور خر است؛ این همه که گفتیم، در قانون یافته شود با بسیاری از زوائد و هر که را مجلد اول از قانون معلوم باشد، از اصول علم طب و کلیات او هیچ بر او پوشیده نماند؛ زیرا که اگر بقراط و جالینوس زنده شوند، روا بود که پیش این کتاب سجده کنند و عجبی شنیدم که یکی در این کتاب بر بوعلی اعتراض کرد و از آن معترضات کتابی ساخت و اصلاح قانون نام کرد! گویی در هر دو می نگرم که مصنف چه معتوه مردی باشد و مصنف چه مکروه کتابی؛ چرا کسی را بر بزرگی اعتراض باید کرد که تصنیفی از آن او به دست گیرد، مسأله نخستین بر او مشکل باشد».۴۲

ادامه دارد

پی نوشت ها:

۳۶ـ تعلیقه بر الهیات شفا، ص۴٫ ۳۷ـ پیشین، ص۵٫

۳۸ـ شرح غررالفرائد یا شرح منظومه حکمت، ص۳۶٫

۳۹ـ برای آگهی بیشتر از شروح و حواشی در ترجمه و تلخیص شفا رجوع شود به فهرست نسخه های خطی مصنفات ابن سینا از دکتر یحیی مهدوی ص۱۷۲ـ۱۷۴ و مقدمه کتاب النجاه من الغرق فی بحر الضلالات ابن سینا (تهران، ۱۳۶۴ش) از محمدتقی دانش پژوه، ص۷۵ به بعد. ژ. این کتاب به کوشش نگارنده (= مهدی محقق) از روی نسخه به خط مؤلف تصحیح و در سال ۱۳۶۵ش به وسیله مؤسسه مطالعات اسلامی چاپ و نشر شده است.

۴۰ـ دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج۲، ص۶٫

۴۱ـ مقدمه شرح ارجوزه طبیه ابن سینا، ص۷٫

۴۲٫ چهار مقاله نظامی عروضی، ص۷۱٫