تحلیل الگو های رفتار اطلاع یابی

اطلاع یابی با اهداف و مقاصدی برانگیخته می شود و رفتارهای اطلاع یابی از نظر جامعه شناسی همان کنشهاست

اطلاع‌یابی با اهداف و مقاصدی برانگیخته‌ می‌شود و رفتارهای اطلاع‌یابی از نظر جامعه‌شناسی همان کنشهاست. الگوهای اطلاع‌یابی به روشی ساده روابط قضایای نظری و فرایندهای مربوط به شناسایی و پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی را ارئه می‌کنند. صاحب‌نظران مختلف براساس رویکردهای شناختی، فرایندگرا و کاربرگرا، الگوهای رفتاری متفاوتی را ارائه کرده‌اند. در این مقاله، تلاش می‌شود مشهورترین الگوهای رفتاری اطلاع‌یابی مانند الگوی الیس، ویلسون، کولثاو، دروین، بلکین و برخی الگوهای مبتنی بر وب و نظام اطلاعاتی فرامتن، مورد بررسی و تحلیل قرارگیرد. بررسیها نشان می‌دهد در آینده باید تلاش شود نظامهای بازیابی اطلاعات هوشمند و شهودی طراحی گردد تا کاربر را وارد تعامل معنادار با اطلاعات کند. موفقیت و عدم موفقیت یک راه‌حل در فناوریهای جدید نهفته نیست، بلکه در درک نیازها و رفتارهای انسان نهفته است.

● مقدمه

در هر نظام حیاتی، اطلاعات و ارتباطات به منزلة شریان حیات عمل می‌کند. جستجوی اطلاعات، کارکرد بنیادی انسان و برای بقا ضروری است. همان‌طور که «مارچیونینی»‌[۳] می‌گوید، لازمه زندگی برنامه‌ریزی و اجرای اعمالی است. برای انجام این کار، لازم است الگو‌ها (ادراکات) ذهنی معقولی از جهان داشته باشیم. برای تولید این الگوها به اطلاعات ـ یعنی هر چیزی که نیروی تغییر یک حالت ذهنی را داشته باشد ـ نیاز داریم. از نظر مارچیونینی، اطلاع‌یابی فرایندی است که توسط خود زندگی هدایت می‌شود (لارج[۴]، تد[۵]، هارتلی[۶]، ۱۹۹۹، ص۲۷).

لنکستر(در: گزنی، ۱۳۸۱) بازیابی اطلاعات را فرایند جستجو در میان مجموعه‌ای از مدارک می‌داند که هدف آن تعیین دسته‌ای از مدارک در حیطه موضوعی درخواست شده‌است. فرایند جستجو، فرایندی تعاملی است. تعامل بدین معناست که کاربر بر فرایند جستجو کنترل داشته و در این مسیر دست به انتخاب می‌زند.

معمولاً برای طراحان نظامهای اطلاعاتی این سؤالها مطرح است که نیازهای اطلاعاتی افراد چیست و رفتار اطلاع‌یابی آنان چگونه است؟ یکی از مشکلات عمدة پژوهشگران در مطالعات استفاده‌کنندگان، تشخیص تفاوت میان نیاز اطلاعاتی و رفتار اطلاع‌یابی است. از نظر برخی صاحب‌نظران، مبحث نیاز اطلاعاتی در قلمرو علم اطلاع‌رسانی و پیش از آن در قلمرو کتابداری است نه در حوزه نظامهای اطلاع‌رسانی. اما رفتار اطلاع‌یابی به طور اخص در حوزه نظامهای اطلاع‌رسانی قرار می‌گیرد (ویلسون،۲۰۰۰، ص۱).

رفتارهای آدمی از انگیزه‌ها و نیازهای خاص و در عین حال همگانی سرچشمه می‌گیرد. نیازهای اطلاعاتی می‌تواند زاده سائقهای انسانی،‌ رشد جسمی و ذهنی،‌شرایط محیطی و تحصیلی باشد. نیاز اطلاعاتی، مفهومی ذهنی و نسبی است که فقط در درون ذهن فرد تجربه می‌شود. در واقع «شناخت عدم اطمینان موجود است». چنانچه از نظر شخص نیاز فزاینده‌ای به رفع عدم اطمینان و رسیدن به مقصود وجود داشته باشد، مسئله در ذهن آگاه فرد بیش‌تر آشکار شده و به نیاز اطلاعاتی تبدیل می‌شود. این انگیزه خاص، نیازی را می‌آفریند که سرانجام به طرح یک پرسش یا مجموعه‌ای از پرسشها از نظام اطلاع‌رسانی ختم می‌شود(داورپناه، ۱۳۸۱). محققان مختلف بر جنبه‌های متفاوتی از نیازهای اطلاعاتی کاربران تکیه می‌کنند. نیازهای اطلاعاتی انواع مختلفی به شرح زیر دارد:

ـ نیاز به اطلاعات جدید

ـ نیاز به شفاف‌سازی اطلاعات دریافت شده پیشین

ـ نیاز به تأیید اطلاعات پیش‌دانسته

ـ نیاز به شفاف‌سازی.

نیازهای اطلاعاتی، درصدد یافتن جوابهایی برای سؤالهای زیر است:

ـ چه اطلاعاتی مورد نیاز فرد یا گروه است؟

ـ فرد یا گروه مورد مطالعه به نیازهای اطلاعاتی خویش آگاهی دارند؟

ـ انواع اطلاعاتی که مورد نیاز است،‌ کدام است؟‌

ـ چه عواملی در جریان ایجاد نیازها وجود دارد؟

هدف رفتارهای اطلاع‌یابی، رسیدن به جوابهایی برای این گونه پرسشهاست:

ـ شخص برای یافتن نیازهای اطلاعاتی خود چه می‌کند؟

ـ چگونه منابع اطلاعاتی را انتخاب و آنها را جستجو می‌کند؟

ـ چگونه به آن دسترسی می‌یابد؟

ـ چه عواملی براین رفتار وی تأثیر می‌گذارد؟ (طلاچی، ۱۳۷۵).

کریکلاس(۱۹۸۳) اقدام فردی را که برای شناسایی پیامی در پیوند با نیازی ادراک شده صورت می‌پذیرد، رفتار اطلاع‌یابی می‌داند. به‌هرحال، کسانی که نیازهای اطلاعاتی‌شان برای آنان مشخص شده‌‌باشد، برای استفاده از منابع اطلاعاتی رفتارهایی را از خود بروز می‌دهند. ویلسون(۲۰۰۰) چهار نوع رفتار: رفتار اطلاعاتی[۷]، رفتار اطلاع‌جویی[۸]، رفتار اطلاع‌یابی[۹]، رفتار استفاده از اطلاعات[۱۰] را از یکدیگر متمایز می‌کند.

رفتار اطلاعاتی عبارت است از کل رفتار انسان در ارتباط با منابع و مجرا‌های اطلاعاتی شامل اطلاع‌یابی فعال و غیرفعال و کاربرد اطلاعات. از این رو،‌ رفتار اطلاعاتی شامل ارتباط رودررو با دیگران، و نیز دریافت منفعلانه اطلاعات مثل تماشای آگهی‌های تلویزیونی بدون قصد انجام کاری با اطلاعات خاص است(ویلسون، ۲۰۰۰. ص۴۹).

رفتار اطلاع‌جویی عبارت است از جستجوی هدفمند اطلاعات به منظور ارضای هدفی خاص در جریان جستجو،‌ فرد ممکن است با نظامهای اطلاع‌رسانی دستی (مانند روزنامه یا کتابخانه)، یا با نظامهای مبتنی‌بر رایانه (وب جهانگستر) در تعامل باشد (همان، ص۴۹).

رفتار اطلاع‌یابی، سطح جزئی‌تر رفتار به کار گرفته شده از سوی جستجوگر در تعامل با نظامهای اطلاع‌رسانی است. رفتار اطلاع‌یابی شامل تمام تعاملهای با نظام، خواه در سطح تعامل انسان با رایانه (مثل استفاده از موشواره و انتخاب پیوندها)،‌خواه در سطح انتزاعی است (مثل اتخاذ یک راهبرد جستجوی بولی یا تعیین معیارهایی برای تصمیم‌گیری در مورد اینکه کدام یک از دو کتابی که از مکانهای همجوار قفسه یک کتابخانه انتخاب شده سودمندتر است) که اعمال ذهنی، نظیر قضاوت در مورد ربط داده‌ها یا اطلاعات بازیابی شده را نیز شامل می‌شود (همان، ص۴۹).

رفتار استفاده از اطلاعات، متشکل از اعمال فیزیکی و ذهنی مبتنی بر اطلاعات راه‌یافته به درون پایگاه معرفتی شخص است. بنابراین، شامل اعمال فیزیکی مانند علامت‌گذاری بخشهایی از یک متن برای نشان‌دادن اهمیت آنها، و نیز اعمال ذهنی مثل مقایسه اطلاعات جدید با دانش موجود است (همان، ص۴۹).

● پژوهشهای رفتار اطلاع‌یابی

پس از جنگ جهانی دوم و با افزایش اطلاعات علمی و فنی در زمینه‌های گوناگون، بحث رفتار اطلاع‌یابی برای اولین بار در کنفرانس اطلاعات علمی انجمن سلطنتی انگلستان در سال ۱۹۴۸ مطرح شد. دراین کنفرانس، مطالعاتی درباره نحوه استفاده کاربران از اطلاعات ارائه و آغازگر رویکردی جدید در مطالعه رفتار اطلاع‌یابی انسان شد (همان، ص۴۹). ده سال بعد؛ در سال ۱۹۵۸، کنفرانس بین‌المللی اطلاعات علمی در واشنگتن، مطالعات رفتار اطلاع‌یابی را پیگیری کرد.

پیش از ظهور رایانه برای ذخیره و بازیابی اطلاعات و ‌در فاصله دهة۱۹۴۰ تا۱۹۶۰، محور اصلی بر استفاده از اطلاعات متمرکز شده بود. پس از این دوره به نیازهای اطلاعاتی نیز پرداخته شد. اولین پژوهش در این زمینه در سال ۱۹۷۲-۱۹۷۳ در بالتیمور آمریکا انجام گرفت که موضوعات آن درباره نیازهای اطلاعاتی جامعه شهری، چگونگی تأمین آنها، و امکان تأمین بهتر این نیازها از سوی سازمانها بود (همان، ص۵۱-۴۹).

به نظر می‌رسد برای اولین بار پالمر در اواخر دهة ۱۹۸۰ به رفتار اطلاعاتی گروهی از دانشمندان می‌پردازد. نتایج پژوهش وی نشان داد که رشته تخصصی، سازمان یا محیط شغلی و شخصیت، بر رفتار اطلاع‌یابی مؤثر است(همان، ص۵۱).

در اواسط دهة ۱۹۸۰، در پاسخ به ابراز نیاز به تمرکز بیشتر بر کاربران به جای نظام، حوزه رفتار اطلاع‌یابی تغییر عمده‌ای را هم در مفهوم‌آفرینی و هم در طراحی پژوهشها تجربه کرد. اکثر مطالعات حوزه استفاده و کاربران با به کارگیری رویکردهای کامل‌تر در مطالعه رفتار اطلاع‌یابی، به بررسی رفتار اطلاع‌یابی تغییر شکل داد. مشخصه این امر، تغییری در ماهیت جمع‌آوری داده‌ها از بررسی گروه‌های بزرگ از طریق پرسشنامه یا مصاحبه ساخت‌یافته به مطالعه گروه‌های کوچک از طریق مشاهده و مصاحبه‌های ساخت نیافته بود. همچنین، مشخصه مهم دیگر آن تحول در ماهیت رویکرد تحلیل، بویژه با تلاش آشکار برای تولید الگوهای اطلاع‌یابی افراد یا گروه‌ها بود. یکی از بهترین نمونه‌های این نوع رویکرد تحلیلی را می‌توان در آثار تأثیر گذار دیوید الیس یافت(مهو[۱۱] و تیبو[۱۲]، ۲۰۰۳، ص۵۷۰). پس از این زمان، بتدریج الگو‌های رفتار اطلاع‌یابی ظاهر می‌‌شود. صاحب‌نظران متعدد هر یک الگو‌های خود را در این زمینه بر مبنای رویکرد‌های مختلف ارائه می‌کنند.

● بررسی الگو‌های رفتار اطلاع‌یابی

تأکید کنونی بر نیازهای کاربر،‌کتابداران را واداشته است تا درباره مفهوم رفتار اطلاع‌یابی به تتبع بپردازند و با بهره‌گیری از مبانی نظری روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و نظریه ارتباطات، الگو‌هایی را ترسیم کنند (هیدن،۲۰۰۳، ص۱). اطلاع‌یابی با اهداف و مقاصدی برانگیخته‌ می‌شود و رفتارهای اطلاع‌یابی از نظر جامعه‌شناسی همان کنشها هستند. الگو‌های اطلاع‌یابی به روشی ساده، روابط بین قضایای نظری و فرایندهای مربوط به شناسایی و پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی را ارائه می‌کنند (انجی، ۲۰۰۱، ص۶۱۸). درک رفتار اطلاع‌یابی، از دغدغه‌های عمدة اطلاع‌رسانی است، زیرا این ادراک در ارائه خدمات بهتر به کاربران و طراحی نظامهای اطلاعاتی مناسب نقش اساسی دارد. تا کنون الگوهای رفتاری متفاوتی از سوی صاحب‌نظران ارائه شده است که در ادامه، مهمترین این الگوها مورد بررسی قرار می‌گیرد.

● الگوی اطلاع‌یابی الیس

الیس الگوهای رفتار اطلاع‌یابی دانشگاهی را بررسی کرد. او به جای «مراحل» اطلاع‌یابی ترجیحاً اصطلاح «ویژگی» را به کار می‌برد(یارولین، ویلسون، ۲۰۰۳، ص۴و۵).

الیس ابتدا به شناسایی ویژگیهای مشترک رفتار اطلاع‌یابی پژوهشگران در علوم اجتماعی پرداخت و مدلی با ۶ ویژگی عمومی عرضه کرد. سپس با مطالعه رفتار پژوهشگران دانشگاهی حوزه علوم، این مدل مورد پالایش قرار گرفت و رده‌ها یا رده‌های فرعی وارسی و اتمام به آن اضافه شد (الیس و دیگران، ۱۹۹۳؛ الیس و دیگران، ۲۰۰۲، ص۸۸۴).

از نظر الیس، هر الگوی خاص را می‌توان برحسب ویژگیهای این الگو توصیف کرد. ویژگیهای این الگو به شرح زیراست:

۱) آغاز:[۱۳] شامل فعالیتهای اولیه جستجوی اطلاعات نظیر شناسایی منابعی که ممکن است به عنوان نقطه شروع چرخه پژوهش به شمار آید. این منابع ممکن است همکاران، دوستان و افراد برجسته، مرور پیشینه‌ها، فهرستهای پیوسته، نمایه‌نامه‌ها و چکیده‌نامه‌ها باشد. معمولاً در ابتدای هر پژوهشی و برای دسترسی به موضوع جدید این اقدامها صورت می‌پذیرد. اغلب، جستجو با منابع مزبور شروع می‌شود؛ اما برخی از پژوهشگران برمبنای اطلاعات شخصی خویش کار را آغاز می‌کنند. در این مرحله، پژوهشگر بندرت به کتابخانه مراجعه می‌کند، بلکه بیشتر به شناسایی و جایابی منابع اطلاعاتی می‌پردازد. (مهو و تیبو، ۲۰۰۳). به طور کلی، به هنگام شروع یک پژوهش جدید، جستجوی اولیه معمولاً از طریق جستجو همراه با فعالیتهای ارتباطی شروع می‌شود.

در هر پژوهش و یا برای پاسخگویی به هر نیاز اطلاعاتی، اولین قدم شناسایی منابع اطلاعاتی است که می‌تواند پاسخگوی نیاز باشد، یا شناسایی کلی زمینه مورد نظر برای اطلاع از وجود اطلاعاتی در آن زمینه، شناخت پیشینه موضوع و اهمیت آن. در این مدل نیز به همین مسئله توجه شده و اولین گام، مرحله شناخت و اطلاع از منابع است که مرحله آغازین نام گرفته است. منابع یافت شده ممکن است به منابع دیگری ارجاع دهند که ادامه این کار به پیوندیابی منجر می‌شود (چو، دلتون، ترنبال،۱۹۹۹، ص۵).

۲) پیوندیابی:[۱۴] منظور ردیابی منابع معتبر مورد استناد در پانویسها یا ارجاعات منابع و به بیان دیگر ایجاد شبکه استنادی میان منابع است.

پیوندیابی اغلب به منظور شناسایی منابع جدید اطلاعات یا نیازهای اطلاعاتی جدید و ارضای این نیازها مورد استفاده قرار می‌گیرد. پیوندیابی معمولاً از طریق دنبال کردن ارجاعات به دست آمده از مطالعه و تماسهای شخصی به انجام می‌رسد. البته، برخی از افراد از نمایه‌نامه‌های استنادی مانند نمایه‌نامه استنادی علوم و نمایه‌نامه استنادی علوم اجتماعی نیز استفاده می‌کنند. ارجاعات متون مورد مطالعه، بویژه متون معتبر و برجسته، شاید سودمندتریـن منابع برای حوزه مورد پـژوهش باشد. نمایـه‌نامه‌های استنادی، ابزارهای بـسیار

مناسبی برای شناسایی و بازیابی مقالات و منابع مرتبط حوزه موضوعی مورد مطالعه هستند.

تصمیم به پیگیری استنادها، به عواملی نظیر ربط موضوعی آنها، اهمیتشان در پژوهش مورد نظر،‌شهرت یا هویت پدیدآورنده، تازگی،‌ شهرت ناشر، هزینه، بسامد استنادها و زمان لازم برای مکان‌یابی اطلاعات و منابع، بستگی دارد. سایر عوامل مؤثر در این زمینه عبارتند از: غریزه، ماهیت استناد، توصیه همکاران، منتقدان و ویراستاران. بخش مهمی از منابع اصلی از طریق شبکه استنادی، شناسایی می‌شود (مهو و تیبو، ۲۰۰۳).

در کار پژوهش، پس از شناسایی اولیه چند منبع عمده،‌ معمولاً پژوهشگر منابع و ارجاعات آنها را دنبال می‌کند تا از آن طریق به منابع بیشتری در حوزه مورد نظر دست‌ یابد. به همین منظور منابع ردیف دومی نیز تهیه شده است که مهمترین آنها نمایه‌نامه‌های استنادی علوم و علوم اجتماعی است. این منابع، استنادهایی به منابع معتبر را ارائه می‌دهند و از پراستفاده‌ترین منابع ردیف دوم به شمار می‌آیند. پیگیری ارجاعات منابع، هم در محیطی دستی و هم در محیط ماشینی میسراست؛ ولی در محیطهای ماشینی این کار بسیار ساده‌تر و سریع شکل می‌گیرد.

۳) تورّق[۱۵] (مرور): این کار، نوعی جستجوی نیمه هدایت شده یا نیمه‌ساخت‌مند است. تورّق منابع ردیف اول و دوم به عنوان یک فعالیت مهم اطلاع‌یابی تلقی می‌شود که تمام پژوهشگران در مقطعی از پژوهش وارد آن می‌شوند. دو نوع تورق عمده شناسایی شده است: (۱) ملاحظة شماره‌های تازه منتشر شدة مجلات و فهرست مطالب کتابهای مربوط، و (۲) بررسی فهرستهای پیوسته، نمایه‌نامه‌ها، منابع وب و ارجاعات منابع بازیابی شده و یا خواندن آنها (همان، ص۵۸۰).

این مرحله نیز یکی از مراحلی است که تمامی افرادی که درگیر فعالیت پژوهشی هستند و نیازهای اطلاعاتی دارند،‌ وارد آن می‌شوند. البته، برخی از پژوهشگران به خاطر محدودیتهای زمانی و مالی و همچنین سایر محدودیتها، زحمت این کار را به دوستان، همکاران و دانشجویان خود واگذار می‌کنند و از آن طریق از تازه‌ترین اطلاعات مطلع می‌شوند؛ چون حجم این اطلاعات چنان زیاد است که احتمالاً کمتر کسی به تنهایی می‌تواند از عهده بررسی آنها برآید.

۴) تمایزیابی:[۱۶] شامل استفاده از تفاوتهای مشهود در منابع اطلاعاتی به عنوان راهی برای پالایش میزان اطلاعات به دست آمده است. منظور از تمایزیابی، فعالیتهایی است که به هنگام ارزشیابی اطلاعات، براساس کیفیت، ماهیت،‌ اهمیت نسبی و سودمندی آن به عنوان روش پالایش میزان و ماهیت اطلاعات به‌دست آمده، مبنای قضاوت جستجوگر قرار می‌گیرد (همان، ص۵۸۱).

۵) نظارت:[۱۷] عبارت است از روزآمد نگهداشتن اطلاعات خود از طریق جستجوی آگاهی‌رسانی جاری در حوزه مورد پژوهش. به بیانی دیگر، آگاهی از پیشرفتهای یک حوزه با پیگیری منظم مآخذ خاص (یعنی مجله‌های هسته،‌ روزنامه‌ها،‌ کنفرانسها، ‌مجله‌های عمومی،‌کتابها و فهرستها) است.

ویژگی نظارت انجام فعالیتهای آگاهی‌بخش از توسعه پژوهشها در موضوع مورد علاقه، از طریق پیگیری و تعامل با منابع خاصی است. برای حفظ روزآمدی، هم از منابع رسمی و هم از منابع غیر رسمی استفاده می‌شود. منابع رسمی مثل مجله‌ها، مجموعه مقاله‌های کنفرانس‌ها، مقاله‌های روزنامه‌ها، نقدهای کتاب،‌آگهی‌ها و فهرستهای ناشران،‌ گروههای بحث و منابع وب.‌ منابع غیررسمی شامل تعاملهای شخصی با همکاران، دوستان و دانشجویان یا مبادلات شخصی از طریق پست‌الکترونیکی است(همان، ص۵۸۰).

۶) استخراج:[۱۸] شامل شناسایی منابع اطلاعاتی مربوط است. در واقع، بررسی دقیق و گزینشی منابع اطلاعاتی و شناسایی مطالب مرتبط را در بر می‌گیرد. لاکمن در پژوهشی، دو نوع فعالیت استخراج را شناسایی کرد: فعالیتهای انجام شده در منابع «مستقیم» (شامل کتابها، مقاله‌ها و مجله‌ها) و فعالیتهای انجام شده در منابع غیرمستقیم ( شامل کتابشناسی‌ها، ‌نمایه‌نامه‌ها، چکیده‌نامه‌ها و فهرستهای پیوسته (همان، ص ۵۸۲).

۷) تأیید:[۱۹] یعنی بررسی صحت اطلاعات. ویژگی وارسی انجام فعالیتهای مربوط به بررسی درستی اطلاعات پیدا شده است چون ممکن است اطلاعات جنبه سیاسی داشته یا از مآخذ سیاسی و از گروه‌های نژادی، مذهبی و قومی به‌دست آمده باشد که در آن صورت احتمال انحراف یا سوگیری در آن زیاد است. پس باید از درستی و دقت اطلاعات به طور کامل اطمینان یافت و بعد آن را به کار بست. برای اطمینان از درستی و صحت اطلاعات، می‌توان از دوستان و همکاران سؤال کرد و با بررسی منابع رسمی و کسب اطلاعات از منابع متفاوت و مقایسه آنها با همدیگر، به میزان صحت آن پی برد.

۸) اتمام:[۲۰] یعنی جمع‌بندی تمام مطالب از طریق یک جستجوی نهایی. به طور کلی، ‌الیس تمامی جنبه‌های رفتار اطلاع‌یابی را به خوبی مورد بررسی قرار داده‌است. این الگو، نمونه بسیار خوبی از رفتار اطلاع‌یابی کامل است که حتی می‌توان آن را در محیطهای جدید به کاربرد و گسترش داد.

نقطه قوت مدل الیس در این است که براساس پژوهشهای تجربی بناشده و در مطالعات پی‌درپی مورد آزمون قرار گرفته است. از نظر الیس، «روابط مفصل و تعامل این ویژگیها در هر الگوی اطلاع‌یابی خاص، به شرایط ویژه فعالیتهای اطلاع‌یابی فرد در نظرگرفته شده در آن مقطع زمانی خاص، بستگی خواهد داشت».

از طریق ویژگیهای مدل الیس، می‌توان هرگونه فعالیت اطلاع‌یابی را توصیف کرد. در واقع آنها به قدری کلی‌اند که در موقعیتهای زیادی امکان کاربرد دارند. اگر کسی بخواهد رفتار اطلاع‌یابی را مثلاً از نظر وظایف شغلی افراد یا ازنظر دانش آنها تشریح کند، این ویژگیها ناقص هستند چون آشکارا به این عوامل سبب‌شونده خارجی وابسته نیستند.

از سویی، شاید مدل الیس به‌طور غیرمستقیم ابزاری برای توضیح چگونگی رفتار اطلاع‌یابی باشد. چشم‌پوشی از تفاوتهای موجود در هر «ویژگی» و در موقعیتهای متفاوت، با واردکردن افراد مختلف در طرحهای پژوهشی متوالی امکان‌پذیر است. برای نمونه‌، ممکن است مشخص شود برخی اشخاص در بعضی نقشها کمتر یا بیشتر از دیگران درگیر ویژگی «نظارت» می‌شوند. این امر ممکن است به بررسی عوامل مسبب این تفاوتها منجرشود (یارولین ویلسون، ۲۰۰۳، ص۵).

دسته‌بندی رفتارها در این مدل، نشان‌دهندة فرایندی یک‌سویه برای اطلاع‌یابی است. علاوه برآن، اهمیت و دامنه هر رفتار در یک جستجوی معیّن متغیر و وابسته به موقعیت است. درعمل، بروز رفتارها ممکن است تکراری نیز باشد و معمولاً نیز چنین است(کالباخ، ۲۰۰۱، ص۳).

● الگوی اطلاع‌یابی ویلسون

ویلسون، فرایند اطلاع‌یابی را اولین بار در سال ۱۹۸۳ به عنوان یک الگوی حل مسئله برای پژوهشها به‌کار برد. سپس در سال ۱۹۹۷ مدل حل مسئله خود را به منظور یکپارچه‌سازی پژوهشهای این رشته ارائه کرد. در این مدل اطلاع‌یابی، جستجو و استفاده از اطلاعات با مراحل مختلف فرایند حل مسئله هدف‌نما در ارتباط است. مراحل حل مسئله عبارتند از: شناسایی مسئله, تعریف مسئله, حل مسئله، و ( درصورت نیاز)‌ بیان راه حل (ویلسون،۲۰۰۰،ص۵۳).

او در مدل جهانی خود رفتار اطلاع‌یابی را هم شامل رفتار جستجوی فعال و هم غیرفعال می‌داند؛‌ یعنی در عمل جستجوی فعال ذهن را برای اطلاعات ( مثلاً تماشای تلویزیون و دریافت اطلاعاتی از برنامه‌های آن بدون قصد و اراده قبلی) جزء رفتار اطلاع‌یابی می‌داند همان‌طور که توجه غیرفعال (یعنی بدون قصد قبلی) و جستجوی مداوم را در این ردیف قرار می‌دهد.

الگوی رفتار اطلاعاتی ویلسون شامل مؤلفه‌های زیر است:

▪ زمینه نیاز اطلاعاتی

▪ متغیرهای مداخله‌گر

▪ رفتار اطلاع‌یابی (فعال‌ یا غیرفعال)

▪ پردازش و استفاده از اطلاعات.

این مؤلفه‌ها در حقیقت همان عناصر تشکیل دهنده رفتار اطلاعاتی هستند. این الگو چرخه فعالیتهای اطلاعاتی را، از ایجاد نیاز تا مرحله استفاده از اطلاعات، نشان می‌دهد و متغیرهای مداخله‌گر زیادی را دربرمی‌گیرد که تأثیر شگرفی بر رفتاراطلاعاتی دارد و ساختکارهایی که آن را فعال می‌کند. اکنون به توضیح هر یک از مؤلفه‌های موجود در مدل جهانی او و عناصر وابسته به‌ آنها می‌پردازیم:

● زمینه نیاز اطلاعاتی

به نظر ویلسون، نیازهای اطلاعاتی از جمله نیازهای ثانویه است که منبعث از نیازهای اولیه روانی، شناختی، و عاطفی است. پیدایش نیازی خاص متأثر از زمینه‌ای است که ممکن است این زمینه خود شخص، یا نقشی که در کار و زندگی ایفا می‌کند، یا محیط‌ (اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فناورانه و مانند آن) باشد. عناصر این زمینه درهم پیچیده‌اند. برخی اوقات آنها برای هم شرط می‌گذارند که در ویرایش اول این مدل (۱۹۸۱) مشخص شده است. ویژگیهای شخصی بر انتخاب، و سلسله مراتب نیازهای اطلاعاتی بر قدرت آنها تأثیر می‌گذارد. اما علت بسیاری از نیازهای شناختی در خارج از شخص است. آنها به جهت توالی نقشهایی که فرد ایفا می‌کند، به وجود می‌آیند یا از شرایط محیطی ناشی می‌شوند. اما نیازهای اطلاعاتی گروه‌های مختلف (مثلاً مهندسان، پزشکان، داروسازان و ...) با هم متفاوت است و در داخل هر گروه نیز با توجه به تحولات محیطی و نقشهای گروهی افراد متفاوتی هستند (نیژویژکا،۲۰۰۳، ص۵).

ویژگیهای نقش‌ افراد، مانند نقش حرفه‌ای, متأثر از الگوهای رفتاری جامعه برای شغلی خاص است. ویژگیهای نقش حرفه‌ای به طور تنگاتنگی با موفقیت و ویژگی شغلی و مکانی او در سلسله مراتب حرفه‌ای بستگی دارد. مشاغل خاص، نیازهای اطلاعاتی ویژه‌ای را به‌وجود می‌آورند. سرانجام، محیط کار و زندگی و محیط اجتماعی و ساختار سازمانی آن برشکل‌گیری نیازهای اطلاعاتی اثر می‌گذارد و حتی نیازهای اطلاعاتی دوره‌های تحولات سیاسی و اقتصادی با نیازهای ایام ثبات اجتماعی تفاوت دارد.

این عوامل نه تنها بر پیدایش نیاز و تعیین نوع نیاز، بلکه بر ادراک موانع اطلاعاتی،‌ و راههای ارضای نیاز تأثیر می‌گذارد. عوامل تأثیرگذار بر رفتار اطلاعاتی، هم تقویت‌کننده و هم مانع هستند. برای نشان دادن این تأثیر دوگانه، ویلسون از اصطلاح «متغیرهای مداخله‌گر» به جای «مانع» استفاده می‌کند (همان، صص۶و۷).

دکتر محسن نوکاریزی[۱]

دکتر محمدرضا داورپناه[۲]

منابع

ـ داورپناه، م.ر. (۱۳۸۱). جستجوی اطلاعات علمی و پژوهشی در منابع چاپی و الکترونیکی. تهران: دبیزش.

ـ طلاچی، هـ. (۱۳۷۵). نیازهای اطلاعاتی متخصصان حوزه علوم پزشکی در ایران و جهان. فصلنامه کتاب، ۷(۴)، ص۴۳-۵۸.

ـ گزنی، ع. (۱۳۸۱). دیدگاههای تعاملی در طراحی نظامهای بازیابی اطلاعات. فصلنامه کتاب، ۱۳(۱)، ص۷۶-۸۳.

ـ موریس، ر.ت. (۱۳۷۵). به سوی خدمات اطلاعاتی کاربرمدار. ترجمه عبدالحسین فرج‌پهلو. فصلنامه کتاب، ۷(۲)، ص۷۱-۹۹.

- Belkin, N. (۲۰۰۲). Interaction with texts: information retrieval as information-seeking behavior. http://www.scils.

rutgers.edu/~belkin/articles/gi_ir۹۳.pdf

- Choo, C. w. (۲۰۰۰). Information seeking on the web – an integrated model of browsing and searching. First Monday, ۵(۲) ,available at: http://firstomonday.org/issues/issue۵-۲/choo/ index.html

- Cool, C., Park, S., Belkin, N.J., Koeneman, J., & Ng, K. B. (۱۹۹۶). Information seeking behavior in new searching environments. Proceedings of the Second International Conference on Conceptions of Library and Information Science. Copenhagen, Denmark Available at: http://www.scils.rutgers.edu /~sypark/colis.html

- Cooper, L. Z. (۲۰۰۲). A case study of information seeking behavior in ۷-year-old children in a semi structured situation. Journal of American Society for Information Science and Technology, ۵۳(۱۱): ۹۰۴-۹۲۲

- Ellis, D., Cox, D., Hall, K. (۱۹۹۳). A comparison of the information seeking patterns of researchers in the physical and social sciences. Journal of Documentation, ۴۹(۴), ۳۵۶-۳۶۹.

- Hayden, K.A. (۲۰۰۳). Information seeking models. Available at: http://www.ucatgary.ca/~ahayden/seeking.html. Retrieved ۲۰۰۳/۰۸/۰۶

- Jarvelin, K., Wilson, T. D. (۲۰۰۳). On conceptual models for information seeking and retrieval research. Information Research, ۹(۱), available at: http://www.informationr.net/ir/۹-۱/paper۱۶۳.html, retrieved ۲۰۰۳/۱۰/۲۰

- Kalbach, J. (۲۰۰۱). Designing for information forgers: a behavioral model of information seeking on the world wide web. Available at: http://www.sandia.gov/itg.newsletter/dec۰۰/ article_information>foragers.html

- Krikelas, J. (۱۹۸۳). Information seeking behavior: patterns and concepts. Drexel Library quarterly, ۱۹, ۵-۲۰.

- Large, A., Tedd, L. A., Hartley, R. J. (۱۹۹۹). Information seeking in the online age: principles and practice. London: Bowker-Saur.

- Meho, L.I. & Tibbo, R.H.(۲۰۰۳). Modeling the information-seeking behavior of social scientists: Ellis۰۳۹;s study revisited. Journal of the American society for Information Science and Technology, ۵۴(۶), ۵۷۰-۵۸۷.

- Nahl, D. (۱۹۹۷). Introduction to library and information studies. Available at: http://www۲.hawaii.edu/~nahl/students/ /۶۱۰-۱.htm . Retrieved ۲۰۰۳/۰۸/۱۶

- Ng, B. K. (۲۰۰۲). Toward a theoretical framework for understanding the relationship between situated action and planned action models of behavior in information retrieval contexts: contributing from phenomenology. Information processing & management, ۳۸(۵), ۶۱۳-۶۲۶. Available at Science direct, retrieved ۲۰۰۳/۰۹/۱۶

- Niedzwiedzka, B. (۲۰۰۳). A Proposed general model of information behaviour. Information Research, ۹(۱),available at: http://

www.informationr.net/ir/۹-۱/paper۱۶۴.html , retrieved ۲۰۰۳/۱۰/۲۰

- Ucak, N. O., Kurbanoghlu, S. S. (۱۹۹۸). Information need and information seeking behavior of scholars at a Turkish university. Presented on ۶۴th IFLA general Conference(August ۱۶- August ۲۱, ۱۹۹۸) , available at: http://www.ifla.org/IV/ifla۶۴ /۰۴۱-۱۱۲.htm

- Wilson, T.D. (۲۰۰۰). Human information behavior. Informing Science, ۳(۲), ۴۹-۵۶, available at: http://inform.nu/ Articles/vol۳/v۳n۲p۴۹-۵۶.pdf

۱. استادیار گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه بیرجند

۲. استادیار دانشگاه فردوسی مشهد

۱. Marchionini

۲. Large

۳. Tedd

۴. Hartley

۱. Information behavior

۲. Information seeking behavior

۳. Information searching behavior

۴. Information use behavior

۱. Meho

۲. Tibbo

۱. Starting

۱. Chaining

۱. Browsing

۱. Differentiating

۲. Monitoring

۳. Extracting

۴. Verifying

۱. Ending

۱. Initiation

۱. Selection

۲. Exploration

۳. Formulation

۴. Collection

۵. Presentation

۱. Anomalous state of knowledge(ASK)

۱. Accessing

۲. Networking

۳. Information management

۱. Modes

۲. Aguilar

۳. homepages

---