آخرین ارث بران دینامیت

هر سال با شروع پاییز, بازار شایعات و حدس ها درباره برندگان جوایز نوبل سال هم به تدریج داغ و داغ تر می شود تا بالاخره با اعلام برگزیده های خوشبخت, انتظارها به پایان برسند

هر سال با شروع پاییز، بازار شایعات و حدس‌ها درباره برندگان جوایز نوبل سال هم به‌تدریج داغ و داغ‌تر می‌شود تا بالاخره با اعلام برگزیده‌های خوشبخت،‌ انتظارها به پایان برسند.

امسال هم به رسم هر ساله، اول برنده‌های بخش پزشکی، بعد برندگان فیزیک، شیمی و بعد ادبیات و صلح و اقتصاد معرفی شدند تا حدودا ۲ ماه دیگر، لوح، مدال و جایزه پرقیمت‌شان را دریافت کنند. امسال به جز ۳ رشته همیشگی، اهدای جایزه در یکی از رشته‌های دیگر هم دلیلی علمی داشت؛ نگاهی بیندازیم به برنده‌های ۲۰۰۷ و علل انتخاب‌شان.

● پزشکی

▪ ماریو کپچی (آمریکا)، اولیور اسمیتیز (آمریکا) و مارتین اوانس (انگلستان)

این دانشمندان به خاطر کشفی جدید در مهندسی ژنتیک برنده جایزه نوبل پزشکی امسال شده‌اند. روش ابداعی آنها به اسم «هدف‌گیری ژن» این امکان را به وجود آورده که بیماری‌های انسانی را با ایجاد تغییرات ژنتیک در موش‌های آزمایشگاهی شبیه‌سازی کنند. نتیجه تحقیقات این افراد برخی نکات مبهم درباره بیماری‌هایی مثل سرطان و عوارض قلبی را روشن کرد.

در تقدیرنامه نوبل آمده است: «تحقیقات دکتر کپچی، ۷۰ ساله، نکات مبهم درباره عیوب ژنتیک انسان را روشن کرده است» و «دکتر اوانس ۶۶ ساله در تحقیقات خود با استفاده از روش هدف‌گیری ژن، بیماری‌های انسانی را در موش‌های آزمایشگاهی بازسازی کرده است» و «اولیور اسمیتیز ۸۲ساله نیز با استفاده از هدف‌گیری ژن، توانسته در موش‌های آزمایشگاهی امراض موروثی مانند تالاسمی و بیماری‌های دیگر از جمله فشار خون و انسداد عروق را بازسازی کند». این دانشمندان بیش از ۲۰ سال در حال تحقیق در این زمینه بوده‌اند.

● فیزیک

▪ پتر گرونبرگ (آلمان) و آلبر فر (فرانسه)

فرهنگستان سلطنتی علوم سوئد جایزه نوبل فیزیک ۲۰۰۷ را به ۲فیزیک‌دان فرانسوی و آلمانی اهدا کرد که کشفیات‌شان امکان کوچک‌تر کردن قطعات الکترونیک را به وجود آورده و راه را برای ساختن دستگاه‌هایی مثل رایانه‌های همراه یا iPod باز کرد. این دو، جایزه نوبل ۲۰۰۷ را به صورت مشترک و البته برای تحقیقاتی دریافت می‌کنند که سال‌ها پیش و به صورت مستقل از یکدیگر انجام داده‌اند.

پتر گرونبرگ در سال۱۹۳۹ در پیلسن (امروزه در جمهوری چک) به دنیا آمده است. او در سال ۱۹۸۶ هنگامی که در بخش فیزیک حالت جامد در انستیتوی تحقیقاتی یولیخ در غرب آلمان به تحقیق مشغول بود، به کشفیاتی در زمینه الکترومغناطیس رسید که ۲ سال بعد باعث شد او پدیده اثر «مقاومت بزرگ مغناطیسی» (Giant Magneto Resistance) را کشف کند.

با استفاده از این پدیده می‌شود داده‌هایی را که به صورت مغناطیسی در حافظه‌های الکترونیک ذخیره شده‌اند، به سیگنال‌های الکتریکی تبدیل کرد که برای رایانه‌ها قابل پردازش و فهم باشند. این کشف باعث تکامل دستگاه‌های صوتی نظیر MP۳‌ و ضبط‌ صوت‌های قابل حمل و همچنین وسایل تصویری مثل دستگاه‌های پخش و ضبط DVD و دوربین‌ها شد. روزانه میلیون‌ها نفر از این وسایل استفاده می‌کنند.

آلبر فر، فیزیک‌دان فرانسوی در سال ۱۹۳۸ متولد شده است. او نیز همزمان با گرونبرگ در سال ۱۹۸۸ در دانشگاه پاریس ـ جنوب در اورسی به شیوه دیگری پدیده اثر مقاومت بزرگ مغناطیسی (GMR) را کشف کرد.

پتر گرونبرگ زمانی برنده جایزه فیزیک نوبل می‌شود که در دوران بازنشستگی خود به سر می‌برد اما آلبر فر همچنان در دانشگاه پاریس ـ جنوب تدریس می‌کند.

● شیمی

▪ گرهارد ارتل (آلمان)

امسال سال آلمانی‌ها در نوبل بود؛ بعد از نوبل فــــیزیک، فـــرهنگستان سلطنتی علوم سوئد یک دانشمند آلمانی دیگر را به دلیل مطالعات‌اش درباره فرایندهای روی سطوح جامد به عنوان برنده جایزه نوبل شیمی سال ۲۰۰۷ معرفی کرد. خبر برنده شدن روزی به گرهارد ارتل رسید که تولد ۷۱ سالگی‌اش را جشن گرفته بود.

ارتل، استاد بازنشسته شیمی و فیزیک، در مؤسسه فریتز هابر در انستیتوی ماکس پلانک برلین مشغول تحقیق است. او را یکی از پیشگامان علم سطوح می‌دانند. زنگ زدن آهن را در نظر بگیرید؛ این فرایند ساده‌ترین مثال از شیمی سطوح است. نتیجه مطالعات گرهارد ارتل کاربردهای زیادی، از فرایندهای مورد استفاده برای تولید کود تا تولید کاتالیزور، اگزوز وسایل نقلیه یا فناوری پیل‌های سوختی هیدروژنی، پیدا کرده است.

این شاخه علم شیمی، به تجهیزاتی پیشرفته نیاز دارد تا بتوان رفتار هر لایه اتم و مولکول‌های سطح یک فلز کاملا خالص را تحت نظر گرفت و مشاهده کرد. هرگونه آلودگی می‌تواند باعث ایجاد اشتباه در انــدازه‌گیــری شــود، در نتیـجه به‌دست‌آوردن تصویری کامل از یک واکنش نیاز به دقت بسیار بالا و ترکیبی از چندین روش آزمایشی و تجربی مختلف دارد. به گفته کمیته نوبل: «پروفسور ارتل با نشان دادن راه دستیابی به نتایج قابل اعتماد در این شاخه پر دردسر علمی، یک مکتب فکری مبتنی بر تجربه را بنیان نهاده است».

● صلح

▪ ال‌گور (آمریکا) و گروه پژوهشی سازمان ملل متحد در زمینه تغییرات آب و هوا

از اسمش هم معلوم است که جایزه صلح نوبل، سیاسی‌ترین عضو خانواده جوایز است؛ اما دلیل اهدای جایزه امسال، ریشه و رنگ‌ و بویی علمی دارد؛ گرم شدن زمین و تغییرات اقلیمی. کمیته نروژی صلح نوبل، برندگان امسال را به خاطر تلاش‌هایشان برای افزایش آگاهی درباره عوامل انسانی تغییرات جوی مورد تقدیر قرار داده.

ال‌گور همان معاون اول رئیس‌جمهور آمریکا در زمان کلینتون است که در سال ۲۰۰۰ انتخابات ریاست‌جمهوری را با رأی دیوان عالی به جورج بوش پسر باخت. او در چند سال اخیر حسابی روی موضوع گرم شدن زمین فعال شده و به همین خاطر، جایزه اسکار بهترین مستند امسال را هم برد.

● چرا نوبل ریاضی نداریم؟

هر ساله جایزه نوبل را به عنوان معتبرترین ـ یا حداقل باپرستیژترین ـ جایزه علمی دنیا به برگزیده‌های ۶ زیرمجموعه فیزیک، شیمی، پزشکی و فیزیولوژی، ادبیات، صلح و اقتصاد اهدا می‌کنند. این وسط، جای ریاضیات خالی است. چرا؟ آلفرد نوبل در وصیتش شخصا

۵ رشته اولیه برنده جایزه را مشخص کرده بود (اقتصاد بعدا و به یادبود نوبل از سال ۱۹۶۹ توسط بانک مرکزی سوئد وارد فهرست رشته‌های مورد ارزیابی شد). چرا نوبل بی‌خیال ریاضی شده بود؟

محققان و مورخان برای این سؤال تاریخی، چند جواب در چنته دارند. نوبل آرزو کرده بود جایزه کذایی به اختراعات، ابداعات و پیشرفت‌هایی تعلق بگیرد که تاثیری قابل مشاهده در زندگی انسان‌ها داشته باشند. نوبل یک مهندس و صنعتگر بود و احتمالا نظرش بیشتر معطوف به حوزه‌های عملی بود و برای همین، از ریاضیات ـ که بیشتر به عنوان یک دانش نظری شناخته می‌شود ـ صرف‌نظر کرد.

دلیل احتمالی دیگر این است که در زمان نوبل، از قبل یک جایزه برای ریاضی‌دان‌ها در سوئد وجود داشته. گوستا میتاگ در اواخر قرن نوزدهم ریاضی‌دان سرشناسی در استکهلم بود؛ او توانسته بود پادشاه وقت سوئد را راضی کند تا جایزه‌ای به ریاضی‌دان‌های معروف آن زمان اروپا مثل هرمیت و پوانکاره بدهد. شاید نوبل بهتر دیده حالا که جایزه‌ای برای ریاضی وجود دارد، ثروتش را وقف قدردانی از فعالان سایر رشته‌ها ـ که در آن زمان سرشان بی‌کلاه بود ـ بکند.

مثل خیلی از موارد مشابه، در این میان یک جواب افسانه‌ای هم شنیده می‌شود؛ بعضی‌ها می‌گویند نوبل، ریاضی‌دان‌ها را از ارث‌اش محروم کرد چون یک ریاضی‌دان، دختر محبوب او را اغوا کرد و از چنگش درآورد. نوبل در طول عمرش هرگز ازدواج نکرد. هیچ منبع معتبری این داستان را تایید نمی‌کند.

البته ریاضیات هم جوایز معتبری برای خودش دارد. از «مدال فیلدز» معمولا به عنوان معادل جایزه نوبل در ریاضی اسم برده می‌شود. این جایزه هر ۴ سال یک ‌بار به یک ریاضی‌دان برجسته زیر ۴۰ سال اهدا می‌شود. «جایزه کرافورد» هم از سال ۱۹۸۲ توسط آکادمی سلطنتی سوئد هر ساله به یکی از رشته‌های بی‌نصیب از نوبل، از جمله ریاضیات داده می‌شود. جوایز معتبر دیگری هم در حوزه ریاضیات وجود دارند، اما بی‌تعارف، هیچ‌کدام جای خالی نوبل ریاضی را پر نمی‌کنند.

● اندکی نوبل‌شناسی

داستان را به احتمال زیاد شنیده‌اید؛ آلفرد نوبل سوئدی - که در جوانی شیمی‌دان متبحری بود - بعد از مدت‌ها کار روی نیتروگلیسیرین و خواص انفجاری آن، در سال ۱۸۶۷ دینامیت را کشف و آن را به نام خود ثبت کرد. این اختراع در مدت زمان کوتاهی، یک ثروت افسانه‌ای برای او جمع کرد اما کشف بزرگ نوبل، برخلاف هدف و نیت صلح‌طلبانه او، در جنگ و ویرانی هم به کار گرفته شد و همین باعث عذاب وجدان نوبل شد.

برای همین یک سال پیش از مرگش - در سال۱۸۹۵ - وصیت کرد تمام ثروتش و عواید ناشی از سرمایه‌گذاری آن وقف اهدای جایزه به افرادی شود که بیشترین فایده را به بشریت می‌رسانند. طبق نظر او، جایزه به طور برابر در ۵ رشته فیزیک، شیمی، پزشکی و فیزیولوژی، ادبیات و صلح اهدا می‌شود.

اولین دوره اهدای جوایز نوبل، ۵ سال بعد از مرگ او و در سال۱۹۰۱ انجام شد و از آن زمان، مراسم اهدای جوایز به طور منظم در ساعت ۴:۳۰ بعدازظهر روز ۱۰ دسامبر هر سال در ساختمان «خانه کنسرت» استکهلم و در حضور خانواده سلطنتی سوئد برگزار شده است. البته مراسم اهدای جایزه صلح استثنائا به صورت همزمان در دانشگاه اسلو، پایتخت نروژ اجرا می‌شود.

برنده جوایز فیزیک و شیمی را فرهنگستان سلطنتی علوم سوئد، برنده پزشکی یا فیزیولوژی را انستیتو کارولینسکای استکهلم، برنده ادبیات را فرهنگستان سوئد و برنده جایزه صلح را گروهی از نمایندگان مجلس نروژ انتخاب می‌کنند. انتخاب برندگان جایزه، مسیر طولانی، سخت و پیچیده‌ای دارد و همین یکی از دلایل اعتبار آن است.

مبلغ جایزه در هر رشته در حال حاضر حدود ۱۰ میلیون کرون سوئد، کمی بیشتر از یک میلیون یورو (برابر با ۵/۱ میلیون دلار) است.