قلمکار

قلمكار به نوعی پارچه چاپ شده به وسیله قالبهای چوبی اخلاق می شود ووجه را از شیوه تولید آغازین خود وام گرفته وهم اینكه به گونه ای گسترده در اصفهان وبه شكلی محدودتر در مشهد ودامغان هنوز رونق ورواجی دارد

هنر ایران درختی كهن است كه ریشه در ژرفای خاك كویر و شاخه تا بلندی البرز و سایه بر سر مردمی دارد كه پیوند خود با او نه بریده و نه كاسته اند .

مردمی كه با هنر به دنیا آمده و در كنار آن زندگی می كنند .

چاپ پارچه تجسمی زنده از فرهنگ و هنر این سرزمین دارد .

در ادوار مختلف تاریخ و نشانه های فرهنگ عمیق و پر قدرتی است كه نه تنها در مقابل هجوم اقوام مختلف مقاومت كرده ، بلكه توانسته فرهنگهای تحمیلی بیگانه را در خود حل نموده و به آن سیمایی ایرانی ببخشد .

براستی مردم ایران دربارهٔ هنر چه میدانند جز اینكه به حضور دائم آن در كنار خود عادت كرده اند و چگونه میتوان برای مردم در مورد مسئله ای كه كه به آن آشنا هستند صحبت كرد .

برای تحقیقاتی كه به ما داده شده بود به مراكز گوناگونی رفتیم تا بتوانیم قسمتی از هنری كه شاید كه فقط با اسم آن آشنا هستیم شناختی كامل ، كه نه شناختی سطحی داشته باشیم زیرا صنایع دستی این مرز و بوم دارای تنوع و ظرافتهای بسیار است كه ما در پیچ و خم ظرافتهای آن به دنبال یافتن ناشناخته های این هنر زیبا میباشیم تا گوشه ای از تمدن ایران باستان را تداعی كنیم .

امید است با این كار یا بنیانگذاران این هنر را زنده نگهداریم و برای ماندگاری این صنایع در فرهنگ ایران تلاش كنیم .

● چاپ پارچه و چاپ سنتی

تولید طرحهای رنگی ونقوش روی پارچه به وسیله باسمه یا قالب ظاهرا در سدهٔ چهارم بیش از مسیح در هند بوجود آمده است. در كارنامه های چینی نوشته شده است كه پارچه های چاپی از سال ۱۴۰ پیش از مسیح از هند به چین آورده شد. در زبــان فارسی واژه چیت به معنی پارچه های چاپی است واین واژه در اصل هندی است. استرابوStrabo مورخ رومی در اولین سالهای پس از میلاد مسیح نوشته است كه در زمان وی پارچه های چاپی از هند به اسكندریه میرفت. كشفیاتی كه در آثار باستانی مصر شده نشان می دهد كه چیت تا سدهٔ چهاردهم به بازارهای آنجا وارد می شده است. در دوره ساسانیان چاپ روی پارچه در ایران یافت وروشهای نوینی در تزیین پارچه های ابریشمی وكتانی وابریشمی ابداع گردید.

نخستین پارچه های چاپی در شمال اروپا از گورسنت كاســاریوس اهل آرلس St. Caesarius Arles(در حـــدود ۵۴۳ میــلادی)

بدست آمده است. این پارچه ها به سبك شرقی درست شده بود. بالاخره وقتی چاپ باسمه ای پارچه در اروپــــا متداول شد، روش آن با شرق فرق داشت.

چیتساز اروپای قرون وسطی یعنی از سدهٔ سیزدهم به بعد، ماده رنگی را كه با چسب ویژه ای آمیخته كرده بود از قالبهای خود به پارچه منتقل می كرد وفقط روی آن نقش می بست. از سوی دیگر چیت سازی مشرقی رنگهای واقعی كه تمام الیاف وپود پارچه را رنگ می كند به كار می برد.

چاپ عبارت است از رنگرزی در قسمتهایی از پارچه وفرق آن با رنگرزی این است كه در رنگرزی تمام قسمتهای پارچه همرنگ می شود ولی در چاپ می توان با استفاده از یك یا تعدادی رنگ روی روی زمینه سفید یا رنگ شده طرح دلخواه را بوجود آورد از حدود اوایل قرن هفتم هجری قمری ومزمان با هجوم مغولها یه ایران راه یافتند ودر گذشته اصفهان، شیراز ، بروجرد، همدان، رشت، كاشان، نخجوان، یزد، سمنان، گناباد، نجف آباد، روستاهای فارسان، گزبرخوار، خورزرق، برخوار، لنجان، سبره و... جزو مراكز مهم قلمكــار به شمار ممی رفتند واز نظر اهمیت پارچه های قلمكار بروجردی در درجه اول قرار داشته است. .

● قلمكار:

قلمكار به نوعی پارچه چاپ شده به وسیله قالبهای چوبی اخلاق می شود ووجه را از شیوه تولید آغازین خود وام گرفته وهم اینكه به گونه ای گسترده در اصفهان وبه شكلی محدودتر در مشهد ودامغان هنوز رونق ورواجی دارد. از حدود اوایل قرن هفتم هجری قمری ومزمان با هجوم مغولها یه ایران راه یافتند ودر گذشته اصفهان، شیراز ، بروجرد، همدان، رشت، كاشان، نخجوان، یزد، سمنان، گناباد، نجف آباد، روستاهای فارسان، گزبرخوار، خورزرق، برخوار، لنجان، سبره و... جزو مراكز مهم قلمكـــار به شمار ممی رفتند واز نظر اهمیت پارچه های قلمكار بروجردی در درجه اول قرار داشته است.

نحوه ابتدایی قلمكار شكل بوده كه از ابتدا با قلم روی پارچه های پنبه ای ( واحتمالا ابریشمی) طرحهای مورد نظر را نقاشی نموده وسپس با مواد شیمیایی ویژه ای نسبت به تسبیت رنگها اقلام می كرده اند.

لیكن به دلیل فقدان هماهنگی لازم بین نقوش ونیز از آنجا كه این كار مستلزم صرف وقت فراوانی بود تكامل تدریجی قلمكار سازی باعث شد تا برای دسترسی به تولید بیشتر ونیز ایجاد هماهنگی ویكنواختی نقوش استفاده از مهرهای چوبی جایگزین استفاده از قلم می شود وجهت فراهم آمدن امكان استفاده عمومی از پارچه های قلمكار هایی بر روی كتان، چلوار، كرباس وسایر انواع پارچه نیز رواج یابد وتحقیقا می توان فاصله ی اوایل قرن دهم هجری قمری ( حدود ۱۵۰۲ میلادی) تا اواسط قرن دوازدهم هجری قمری ( حدود ۱۷۲۲ میلادی) از اوج قلمكار سازی وروز كار اعتلای هنر وصنعت قلمكار سازان كشور به حساب آورد. چه آنكه در فاصله سالهای یاد شده تقریبا اكثر مردم كشور مصرف كننده پارچه های قلمكار بودند وضمن استفاده از این پارچه جهت تهیه انواع پوشاك به عنوان پرده سفره، پوش، سجاده، رویه لحاف، بقچه، سوزنی حمام، قطیغه، رویه پشتی، دستمال وكتیبه هایی برای تزئین مجالس سوگواری نیز از آن استفاده می كردند وبخشی از تولیدات نیز به خــــارج از كشور صــــــادر می شود

▪ امروز سه روش كه می توان جدا جدا وبا تواما به كار برد وجود دارد:

باسمه كار روی پارچه را، با آمیخته ای از خمیر كتیرا ویــا موم، مهر( باسمه) می زند. آنگاه پارچه را رنگ می زند؛ قسمت مهر شدهٔ آن سفید وبدون رنگ می ماند. سپس این مهر را می شویند وبا رنگ دیگر همین كار را تكرار می كنند، گاهی رنگها، قسمتی روی هم قرار می گیرند بدین ترتیب نقشهای گوناگونی پدید می آید. این روش در ایران متداول بوده وهنوز هم برای بعضی از طرحها از آن استفاده می كنند.

باسمه كار، دندانهٔ رنگ مانند زاج، كات یا صمغ گیاهی روی پارچه می زند. وقتی پارچه را با بعضی از مواد رنگ كنند رنگ روی این قسمت از مهر اثر كرده وثابت می شود و وقتی پارچه را بشویند رنگ قسمتهای دیگر شسته شده واز بین می رود فقط این قسمت باقی می ماند. این روش مهمترین روشهاست وتا امروز هم به سبب دو رنگی كه ضمن چاپ چیت باقی می ماند در ایران موسوم است.

باسمه كار رنگ را مستقیما روی پارچه مهر ( باسمه) می كند. پاره ای از رنگهای قدیم را می توان به این شكل به كار برد، وهمچنین تعدادی از رنگهای مصنوعی امروز را نیز می توان مستقیما به كار برد وپیشه ور ایرانی این نوع رنگها را برای دو رنگ دیگر به كار می برد.

بیشتر چیتسازان ایران قالبساز استخدام می كنند ویا با قالبسازها كه قالب را برای هر نقش تعمیر وآماده می كنند همكاری دارند.

روشی كه امروزه بیشتر چیتسازان ( قلمكارا سازان) اصفهان، كاشان و یزد به كار می برند باسمهٔ چهار رنگ نامیده می شود. نقشه را به دقت به قطعاتی تقسیم می كنند مثل قطعه میانه، حاشیه، گوشه وغیره ، تا اینكه قلمكار بتواند اندازه قالبها را كوچك بگیرد. وچون تمام قسمتها به چهار رنگ مشكی، قرمز . آبی و زرد رنگ می شود برای هر قسمتی باید چهار قالب درست شود .

برای تهیه قلمكار نقوش مورد نظر به تفكیك رنگ و حداكثر چهار رنگ بر روی چوبهایی مانند چوب گلابی و زالزالك تراشیده میشود و سپس به شرح جدول زیر رنگهای مورد نظر مصرف تهیه كننده می گردد.

● رنگ

▪ نوع و مقدار مواد رنگرزی مصرفی

ـ مشكی

پوست انار ۱۲كیلو – زاج سیاه ۳۰۰گرم – روغن كرچك ۲۰۰گرم – كتیرا ۸۰۰گرم – زنگ آهن (۱)

ـ قرمز

زاج سفید از سولفات آلومینیوم ۲۰۰گرم – روغن كنجد ۲۵گرم – كتیرا ۵۰گرم – گل سرخ ۲۵گرم (۲)

ـ آبی

نیل پرطاووس ۵۰گرم (۳)- نیل نخودی ۵۰گرم – روغن گلیسیرین ۱۵گرم – جوهر گوگرد ۳گرم – كتیرا۵۰گرم – شیره انگور ۲۰۰گرم

ـ سبز

اسپرك ۲۰۰گرم – زاج سفید ۵۰گرم- نیل پرطاووس ۵۰گرم – روغن گلیسیرین ۱۵گرم- كتیرا ۵۰گرم زرد- چوبه ۵گرم

رویا محمودی

استاد راهنما:کاظم امین محبوب

منابع و ماخذ :

۱- اطلاعات نساجی برای همه :نوشته نگارش عطا فرادی

۲- تاریخچه صنعت نساجی ایران: مهدی بهشتی پور

۳- صنعت قلمكار ایران: علی چیت ساز سازمان صنایع دستی

ناشر:سایت علمی پژوهشی فرش ایران

---