ریشه کنی فقر با «هتل های پنج ستاره»

نقد فارین پالیسی بر عملکرد بخش بین الملل بانک جهانی

بانک جهانی، همه‌ساله میلیاردها دلار به شرکت‌های چندملیتی بزرگ و ثروتمند در فقیرترین کشورهای جهان وام می‌دهد، اما آیا این میلیاردها دلار توانسته‌اند گامی در جهت کاهش فقر در این کشورها باشند؟

نویسنده مقاله زیر که در شماره اخیر «فارین‌پالیسی» منتشر شده، معتقد است که دست‌کم بخشی از بودجه‌های هنگفت مصرفی از سوی بانک جهانی در زمینه پروژه‌های ریشه‌کنی فقر، به بیراهه رفته است.

«آکرا» شهری است که در زیر انبوه گرد و غبار، گویی در آستانه خفگی قرار دارد. اینجا شهری است که به مدت سه ماه هیچ‌گونه بارانی در آن نمی‌بارد. اگر یک لباس شسته‌شده را در آکرا در هوای بیرون قرار دهید، تنها پس از ۱۵ دقیقه، از شدت گرما لباس‌تان خشک شده است. بنابراین هتل ۵ستاره «مون پاک» در وسط پایتخت شلوغ و بسیار گرم کشور غنا، حکم پناهگاهی برای فرار از گرما را دارد. هتلی با چمن‌های آراسته و درختانی سرسبز که در آن پیشخدمت‌هایی با یونیفرم‌هایی شیک در کنار استخر برای مهمانان، نوشیدنی‌های خنک می‌برند. در بیرون دیوار‌های بتنی این هتل پنج ستاره، مردم معمولی در هوای بسیار گرم در بازارها مشغول فروش کالاهایشان هستند و افراد بی‌خانمان در پیاده‌روها دراز کشیده‌اند.

هتل مون پاک در سال ۲۰۱۱ افتتاح شد؛ هتلی که تمام ویژگی‌های یک هتل بین‌المللی مدرن و مجلل را دارد؛ با ۲۶۰ اتاق در هفت طبقه. اما این هتل از یک نظر با بقیه هتل‌های پنج ستاره فرق دارد. ۲ موسسه به سرمایه‌گذاری در ساخت این هتل پرداخته‌اند، یکی از آنها یک شرکت چندملیتی ثروتمند است که مالکش شاهزاده‌ای سعودی است و دومی، در کمال تعجب، «مرکز مبارزه با فقر» بانک جهانی است. شرکت سرمایه‌گذار فوق‌الذکر، بازاری ۱۲ میلیارد دلاری در سطح جهان دارد.

● سرمایه‌گذاری‌های مرکز مبارزه با فقر:

هتل‌های مجلل و معادن طلا!

نخستین بار، بانک جهانی در سال ۱۹۵۶ با تاسیس بخش مالی بین‌الملل، در صدد ارائه وام‌های کم‌بهره به کسب‌وکارهای کوچک خصوصی برآمد. در ابتدای تاسیس این بخش اعلام شد که هدف بانک جهانی از تاسیس این بخش، کمک به کشورهای در حال توسعه برای کاهش فقر است. اما چرا بانک جهانی به شرکت چندملیتی شاهزاده بن‌طلال،

۲۶ میلیون دلار برای ساخت هتل «مون پاک» وام داد؟ این پرسش به خصوص زمانی بیشتر مطرح می‌شود که این نکات را در نظر بگیریم که اولا خود شاهزاده به راحتی می‌توانست از پس این هزینه بربیاید و ثانیا ساخت هتل پنج ستاره هیچ تاثیری در کاهش فقر ندارد. شاید پاسخ احتمالی این است که هدف اصلی بخش بین‌الملل بانک جهانی از پرداخت میلیاردها دلار وام در طول سال کمک به بهبود شرایط اقتصادی کشورهای در حال توسعه نیست، بلکه هدف اصلی در این میان دریافت سود از بابت این سرمایه‌گذاری‌ها برای خود بانک جهانی است.

این نتیجه‌ای بسیار تکان‌دهنده است. من مدت‌ها در مورد این موضوع مطالعه کردم، اما تنها پس از سفر به غنا به این نتیجه نهایی رسیدم. من هزاران صفحه از اسناد منتشره بانک جهانی را مطالعه کردم و با کارشناسان بسیاری که درباره سیاست‌های بانک جهانی مطالعه می‌کنند، صحبت کرده‌ام. اما در کمال تاسف دریافتم که در همه کشورهای جهان، سیاست وام‌دهی بخش بین‌الملل بانک جهانی، کمابیش یکسان است. این بخش تنها تمایل دارد به شرکت‌های بزرگ چندملیتی وام دهد تا از این طریق بتواند سود مناسبی به جیب بزند. در کمال تاسف باید اعتراف کنیم که شرکای اقتصادی بخش بین‌الملل بانک جهانی، عموما میلیاردرها هستند. دست‌کم در مکزیک، غنا و آرژانتین عملکرد بانک جهانی به این ترتیب بوده است. بخش‌هایی که در آنها سرمایه‌گذاری می‌شود، عبارتند از: هتل‌های چند ستاره، مراکز بزرگ خرید، استخراج نفت و بالاخره معادن طلا. مایه تاسف آنکه، برخی از این وام‌ها به رژیم‌های فاسد و تمامیت‌خواهی داده می‌شود که بقیه بخش‌های بانک جهانی خواستار تغییر آنها هستند. در گذشته نه چندان دور، ارگانی رسمی درون بانک جهانی یعنی «بخش نظارت و بازرسی بانک جهانی» درباره عملکرد بخش مبارزه با فقر انتقادهای اساسی مطرح کرده و سیاست اعطای وام بخش بین‌الملل را به شدت زیر سوال برده بود. انتقاد اصلی بر این محور استوار بود که این بخش نقش بسیار اندکی در مبارزه با فقر در سطح جهان دارد.

● هدف سرمایه‌گذاری‌ها:

کسب سود یا کاهش فقر؟

براساس تحقیقی که در سال ۲۰۱۱ توسط گروه «نظارت مستقل بانک جهانی» انجام شد، مشخص شد کمتر از نیمی از سرمایه‌گذاری‌های بخش بین‌الملل صرف پروژه‌های به اصطلاح «مقابله با فقر» شده است. بسیاری از این وام‌ها با سود مناسبی بازپرداخت شده بودند، اما هیچ نقشی در مهیا کردن فرصت برای فعالیت اقتصادی اقشار آسیب‌دیده و ضعیف - هدفی که این بخش اساسا برای آن تاسیس شده بود- نداشتند. بر طبق تحقیق بخش نظارت مستقل بانک جهانی از میان ۵۰۰ پروژه انجام شده توسط بخش بین‌الملل تنها ۱۳ درصد آنها معطوف به مبارزه با فقر بود. حتی این ۱۳ درصد هم تاثیر بسیار محدودی در بهبود اوضاع داشته است.

بخش بین‌الملل نتایج این تحقیق را مورد مناقشه قرار نداد و حتی به صحت آنها اذعان کرد. در کشورهایی مثل غنا که تولید ناخالص داخلی آن در میان پایین‌ترین کشور‌های جهان است، نیاز به سرمایه‌گذاری‌های خارجی همچون سرمایه‌گذاری بانک جهانی، امری ضروری به نظر می‌رسد. در سال مالی ۲۰۱۲ بخش بین‌الملل بانک جهانی متعهد شد که ۱۴۵ میلیون دلار وام به غنا بدهد. اما «تاکیوا مانوه» شخصی که به عنوان عضوی از «کمیسیون ملی برنامه‌ریزی توسعه» پیشنهاد اصلاحات اقتصادی را به سیاست‌مداران غنا داده بود، به من گفت که امیدی ندارد وام‌های بخش بین‌الملل بانک جهانی صرف مبارزه با فقر شود.

وی تاکید کرد: اینکه عده‌ای کار پیدا کرده‌اند، به این معنا نیست که فقر کاهش پیدا کرده است. این سیاست‌ها همچنان ادامه پیدا می‌کنند. اما چرا؟

ریسک پرداخت وام به شرکت‌های بزرگ چندملیتی بسیار کم است و بخش بین‌الملل مطمئن است که سرمایه‌اش برمی‌گردد، بخش بین‌الملل اطمینان دارد که می‌تواند این سرمایه بازگشته را در پروژه‌های دیگری به کار اندازد تا سود بیشتری نصیب خود کند. تنها بخش اندکی از این پول به صاحبان صنایع محلی در کشورهای فقیر می‌رسد. اما منتقدین بر آنند که عمده سرمایه‌گذاری‌های بخش بین‌الملل به گونه‌ای است که به ضرر صاحبان صنایع محلی تمام می‌شود. «جسی گریفث» مدیر «بخش توسعه اتحادیه اروپا» در این‌باره می‌گوید: الگوی پرداخت وام بخش بین‌الملل اینک خود تبدیل به معضلی بزرگ شده است. این الگو که در آن اولویت پرداخت وام به کمپانی‌های بزرگ خصوصی است باعث ضربه زدن به حرکت‌های دموکراسی‌خواهانه در برخی از کشورها شده است.

● هتل‌های گران‌قیمت زنجیره‌ای،

توریسم و اشتغال

«رشاد کلدانی» یکی از مدیران کهنه‌کار بخش بین‌الملل بانک جهانی که اکنون رییس «بخش صنایع جهانی» شده است در این باره به من می‌گوید: ما قبول داریم که کامل نیستیم. ما می‌دانیم که نتوانسته‌ایم به تمام پروژه‌هایی که در سر داشتیم عمل کنیم. ما درصدد آن بودیم که هم در شرایط فقرا بهبودی ایجاد کنیم و هم بتوانیم موفقیت‌های مالی داشته باشیم، اما این دو هدف ظاهرا با هم ناسازگار هستند.

اما بخش بین‌الملل بانک جهانی، به هیچ عنوان از سرمایه‌گذاری در توسعه هتل‌های گران‌قیمت پشیمان نیست. حتی از ساخت چنین هتل‌هایی به عنوان کمک به توسعه کشورهای فقیر یاد می‌کند. در گزارش ژانویه ۲۰۱۲ بانک جهانی در این باره آمده است: ساخت چنین هتل‌هایی نقشی اساسی در توسعه صنعت توریسم و گسترش زیرساخت‌های اقتصادی در این کشورها بازی می‌کند.

«مری ژان مایو» مدیر بخش بین‌الملل بانک جهانی در غنا به من می‌گوید: سرمایه‌گذاری در این هتل‌ها از طریق ایجاد موقعیت شغلی باعث کاهش فقر شده است. او در توضیح این مطلب ادامه می‌دهد: برخی نوجوانان در بیرون هتل اسکیت‌بازی می‌کردند و وقت‌شان را تلف می‌کردند، مدیریت هتل تصمیم گرفت که آنها را استخدام کند. به عقیده او این نمونه‌ای از کمک به مردم فقیر است. از او پرسیدم که چند نفر از آن نوجوانان را استخدام کرده‌اند؟ ژان مایو پاسخ داد: ۶ نفر. پروژه‌های بخش بین‌الملل بانک جهانی در سال‌های اخیر- مانند سرمایه‌گذاری در کارخانه میتسوبیشی، رستوران‌های زنجیره‌ای در جنوب آفریقا، مراکز خرید در مصر، فروشگاه‌های مواد غذایی در بنگلادش و آرژانتین و شرکت کوکاکولا در مالی، کنگو، سودان جنوبی و ازبکستان-هیچ ربطی با کاهش فقر در جهان ندارد. این سیاست‌ها تنها از طرف کارشناسانی خارج از بانک جهانی مورد انتقاد قرار نمی‌گیرند، بلکه در گزارش داخلی بانک جهانی در سال ۲۰۱۱ به این موضوع اشاره شده است.

نکته‌ای که بسیار عجیب می‌نماید، این است که در این گزارش هدف بخش بین‌الملل، کسب سود معرفی شده بود. بر طبق این گزارش نخست باید استراتژی این بخش عوض شود تا در درجه بعدی بتواند فرصتی برای کمک به کاهش فقر در جهان داشته باشد. بخش بین‌الملل در واکنش به این گزارش اعلام کرد که با نتایج و پیشنهادهای کارشناسان موافق است، اما در عمل همچنان به سیاست‌های سابق خود ادامه داد. نشانه‌ای از تغییر عمده در رویکرد بخش بین‌الملل دیده نمی‌شود. گرچه مقامات مسوول‌ ادعا می‌کنند در حال افزایش وام‌دهی به پروژه‌های ارزانی هستند که می‌تواند به حال فقرا مفید باشد. اخیرا مدیریت بخش بین‌الملل دستخوش تغییراتی شده است، اما مدیران جدید با اصرار اعلام می‌کنند که از استراتژی‌های گذشته این بخش هم چنان حمایت کرده و در آینده آن را ادامه خواهند داد.

در جایی نه چندان دور از هتل مجلل «مون پاک»، هتلی که توسط بخش مبارزه با فقر بانک جهانی در پایتخت غنا احداث شده، زاغه‌هایی گسترده وجود دارد. محل سکونت مردم پر از زباله است و زنان بی‌اعتنا به گرمای شدید هوا آشپزی می‌کنند. برخی از آنها می‌گویند که ۱۵ سال است که در این زاغه‌ها زندگی می‌کنند. از مردمی که آنجا بودند پرسیدم که چیزی از بانک جهانی و برنامه آن برای کاهش فقر در غنا شنیده‌اند یا نه؟ تنها پاسخ آنها لبخند بود. از یکی از زنانی که در یکی از این زاغه‌ها مشغول آشپزی بود درباره اوضاع پرسیدم. او گفت: ما نیازمند کمک هستیم و می‌دانیم که جاهایی هست که می‌توانند به ما کمک کنند، اما ما هیچ گاه چیزی درباره کارهای آنها نشنیده‌ایم.

جریل استراس اینهورن

مترجم: مژگان جعفری

فارن پالیسی