شارح بزرگ

به مناسبت سالروز در گذشت ابن رشد

ابوالولید محمد بن احمد بن محمد بن رشد که سال ۵۲۰ هجری در شهر قرطبه (کوردوبا) اندلس (اسپانیا) چشم به جهان گشود و در سال ۵۹۵ هجری دیده بر جهان فروبست، ازجمله نام‌آوران عرصه دین و دانش در درازنای تاریخ اسلام به شمار می‌آید. ابن رشد که غربیان او را به نام، آوئروس می‌شناسند در طب و فقه مقام استادی داشت. با وجود این عمده دلیل اشتهار او رسائل فلسفی و همچنین شرحیه‌هایی است که بر کتاب‌های ارسطو نگاشته است.

آنچه از واکاوی زندگی ابن رشد به دست می‌آید آن است که او بیشتر هم خویش را مصروف مطالعه آرای فلسفی ارسطو نمود و تا بدان اندازه که یارا داشت کتاب‌های این فیلسوف برجسته یونان باستان را با ژرف‌اندیشی خاصی مورد تتبع و تجسس قرار داد. از این رهگذر او توانست مکتب ارسطو را در رساله‌هایی چند شرح دهد. او چنان در شرح عقاید ارسطو توانمندی از خود نشان داد که بسیاری از نامداران عرصه علم و ادب را ناگزیر ساخت لقب شارح بزرگ را زیبنده او بدانند و از آن جمله می‌توان به دانته، نویسنده کتاب مشهور کمدی الهی اشاره کرد. درحقیقت، به تعبیر ت. ج. دبور، مولف کتاب تاریخ فلسفه در اسلام برای فلسفه مسلمانان مقدر بوده است که در شخص ابن رشد به فهم فلسفه ارسطو برسند.

ابن رشد که به تعبیر عبدالحسین زرین‌کوب، تاریخ‌نگار و ادب‌پژوه شهیر، فلاسفه مسیحی آن روزگار اروپا یا پیرو او بودند یا دنباله‌روی ابن سینا، بدان باور بود که ارسطو بزرگ‌ترین متفکری بوده که به حق و حقیقتی رسیده است. به عقیده ابن رشد، ارسطو انسانی بود بالاتر از یک انسان و عالی‌ترین و والاترین نمونه عقل انسانی در او به نمایش درآمده بود. به این جهت ابن رشد همواره اقرار می‌کرد که مکتب ارسطو اگر درست درک گردد با عالی‌ترین و والاترین معرفتی که انسان می‌تواند به آن دست یابد مطابق خواهد بود.

این اندیشمند مشهور مسلمان چندان دلبسته افکار ارسطو بود که از تاختن بر ابن سینا و فلسفه مشایی او هیچ پروا نمی‌کرد و در این میان اگر فرصتی دست می‌داد بر ابونصر فارابی و ابن باجه نیز حمله می‌برد. او برای افلاطون و سقراط هم متاسف می‌بود که از منطق ارسطویی آگاهی نیافته بودند. از این روی می‌توان با یقین کامل اذعان کرد، این حکیم اسلامی در انتقاد از اسلاف خویش حتی سرسخت‌تر و بی‌رحم‌تر از خود ارسطو در انتقاد از افلاطون بوده است.

به هر ترتیب، آنچه روشن است ابن رشد که معتقد بود سعادت انسان بسته به درجه معرفت اوست، از حیث نفوذ کلام و تاثیر فکر از بزرگ‌ترین حکیمان دنیای قرون وسطی بوده است و تعالیم او نه‌تنها در حکمت اسکولاستیک قرون وسطی تاثیری بسزا و افزون داشت، بلکه در عهد رنسانس و حتی اوایل سده‌های نوین هم در اذهان اهل فلسفه نافذ و موثر واقع می‌شد. نفوذ وی در کلام و اسکولاستیک غربی تا به آن اندازه بود که مدت‌ها گفتار او نزد اهل علم محک و میزان حقیقت شمرده می‌شد. گروهی هر آنچه را با حکمت او موافق می‌یافتند حقیقت مطلق می‌پنداشتند و دسته‌ای نیز هر آنچه را با اندیشه او یکسان می‌پنداشتند محض ضلال برمی‌شمردند.

ابن رشد که در منظر او عقل واجد جایگاهی برجسته بود تلاش کرد تا عقل و دین را با یکدیگر سازگاری بخشد. اهتمام او در این باب سرمشق و زمینه خوبی شد برای حکمای اسکولاستیک. پاسخ او به آن دسته از کسانی که مدعی بودند فلسفه را با دین وفاقی نیست آن بود که فلسفه را باید از دسترس کسانی که از عهده فهم آن برنمی‌آیند دور داشت، زیرا بین فلسفه و دین اختلافی نیست. اختلاف در فهم کسانی است که منظور حکیمان را درنیافته‌اند. او در مستدل‌تر نمودن دعوی خویش بیان می‌کرد که تنها فیلسوفان باید آیات قرآن را تاویل کنند، زیرا اینان مقاصد آن را به نور حقیقت درک می‌نمایند، با وجود این، نباید از این مطالب چیزی برای عامه بیان دارند، مگر آنچه در خور فهم عوام باشد. اگر همواره اوضاع به این منوال باشد همنوایی و اتفاق جای اختلاف و دوگانگی را خواهد گرفت و شریعت با فلسفه سازش خواهد کرد. درحقیقت به باور ابن رشد رابطه میان دین و فلسفه مانند ارتباط میان یک نظریه و تطبیق عملی آن بود، فیلسوف چون نظر به دین افکند تسلیم می‌شود و به هیچ روی فلسفه با دین برخورد پیدا نمی‌کند. پیدایش و رشد تفکری چنین در ذهن ابن رشد سبب شد او به نگارش کتاب تهافت التهافه دست یازد تا از سویی بر ایرادات و اعتراضاتی که امام محمد غزالی بر فلسفه و فلاسفه در تهافت الفلاسفه وارد کرده بود پاسخی مستدل و درخور دهد و از دیگر سوی خود را به مثابه مدافع راستین فلسفه جلوه دهد.

به هر روی آنچه هویدا می‌نماید آن است که فلاسفه اروپای قرون وسطی بدون تردید ریزه‌خوار خوان ابن رشد بوده‌اند. ازجمله مشهورترین این حکما می‌توان به توماس اکویناس اشاره کرد که به تعبیر ارنست رنان، تمام حکمت خود را به ابن رشد مدیون بود. بجز اکویناس، ریمون لول را نیز می‌توان نام برد که از تعالیم ابن رشد بهره‌ای افزون برگرفته بود. لول، گویا فلسفه ابن رشد را به منزله حجت‌الاسلام تلقی کرد و به این سبب چون پایه و اساس افکارش بر گونه‌ای از غیرت و تعصب مسیحی شکل یافته بود به مبارزه با حکمت ابن رشد پرداخت.

فیلسوفانی چند همچون بیکن بر آن ایده‌اند که فلسفه ابن رشد در قرون وسطی مورد قبول تمام عقلا بود. البته از خاطر نباید زدود که در عصر رنسانس و قرون جدید نیز فلسفه ابن رشد همچنان توانمند می‌نمود، چنان که شباهت و همسانی بعضی از گفته‌های ابن رشد با آرا و نظریات دکارت و لایب نیتس سزاوار تامل افزون است. اسپینوزا نیز گویی تا اندازه‌ای تحت تاثیر تفکر ابن رشد قرار داشت. ظاهرا او از طریق کتاب‌های ابن میمون از تفکرات ابن رشد آگاهی یافته و از آنها متاثر شده بود. این نکته از آنجا مستفاد می‌شود که برخی مواضع و بعضی از اقوال اسپینوزا در رساله الهی و سیاسیش شباهت و همخوانی بسیاری با موارد مسطور در کتاب فصل‌المقال ابن رشد دارد. به عنوان نمونه، اسپینوزا مانند ابن رشد بر آن باور بود که سعادت انسانی تحقق نمی‌یابد مگر در اجتماع. گفتنی است براهینی هم که اسپینوزا در مدلل ساختن این مدعا برمی‌شمارد، دقیقا همان است که ابن رشد به کار برده است.

به عنوان پایانی بر این مختصر خالی از لطف نیست گفته آید باورهای ابن رشد از طریق حکیمان و متکلمان یهودی نیز در اروپا اشاعه و گسترش یافت و از این راه بر تفکر گروهی بسیار از فلاسفه تاثیر نهاد. برهان و حجت این مدعا آن است که ترجمه‌های قدیمی و کهن عبری آثار ابن رشد امروزه در دست است و حتی از بعضی از رسائل بجز ترجمه عبری آنها اکنون چیزی به جا نمانده است.

امیر نعمتی لیمائی