اخلاق و معنا در آثار تلویزیونی

از مکافات عمل غافل مشو این مصرع شعر را ما ایرانیان از همان بچگی و از همان سال های اولی که به مدرسه می رویم, می شنویم در خانواده مفهوم آن را برایمان با مثال های عینی توضیح می دهند و معلم ها هم برایمان می گویند که باید مراقب رفتار و گفتارمان باشیم چون واکنش آن رفتار و گفتار دقیقا به خودمان برمی گردد

از مکافات عمل غافل مشو....! این مصرع شعر را ما ایرانیان از همان بچگی و از همان سال‌های اولی که به مدرسه می‌رویم، می‌شنویم. در خانواده مفهوم آن را برایمان با مثال‌های عینی توضیح می‌دهند و معلم‌ها هم برایمان می‌گویند که باید مراقب رفتار و گفتارمان باشیم چون واکنش آن رفتار و گفتار دقیقا به خودمان برمی‌گردد.

اگر خوبی کنیم، خوبی می‌بینیم و اگر بدی کنیم بدی دریافت می‌کنیم. بعدها که بزرگ‌تر می‌شویم به این نکته آگاه می‌شویم که خداوند به اندازه یک ذره خردل در حق کسی ظلم نمی‌کند.

یاد می‌گیریم که اگر نمی‌خواهیم به ما ظلم شود، نباید ظلم کنیم. کمی که بزرگ‌تر می‌شویم با دنیای علم آشنا می‌شویم و متوجه می‌شویم که تعادل طبیعت به حکمت خداوند باید حفظ شود، به همین دلیل هر عملی، عکس‌العملی دارد برابر با خود. یاد می‌گیریم باید در زندگی عدالت و تعادل را رعایت کنیم تا با مشکل روبه‌رو نشویم. اما بزرگ که می‌شویم و به قول شازده کوچولو وقتی تبدیل به آدم بزرگه می‌شویم هم شعر را از یاد می‌بریم و هم علم را و به هر سمتی که منیت و زیاده‌خواهی‌ راهنمایی‌‌مان می‌کند، می‌رویم و روزی به خود می‌آییم که دیگر نه جلوی کاشته را می‌توان گرفت و نه محصولش را.بزرگ که می‌شویم دیگر نه با خودمان زمزمه می‌کنیم از مکافات عمل غافل مشو و نه سخن کسانی را می‌شنویم که برایمان می‌گویند اگر جو کاشتی نباید انتظار درو گندم داشته باشی. همه چیز را فراموش می‌کنیم و دل می‌دهیم به صدای زنگار گرفته دنیا و فقط زمانی گوشمان صدای پژواک رفتارهایمان را می‌شنود که گرفتاری بزرگی دامانمان را گرفته باشد.

این روزها اما شرایط به گونه‌ای دیگر است. تلویزیون و رادیو مدام کنار گوش و چشم مردم روشن است و مدام دارد برای آنها پیام‌‌هایی را مخابره می‌کند. حالا دنیا در دست رسانه‌ها و صاحبان آنهاست. صاحبان رسانه‌ اگر اخلاق‌مدار باشند برای مخاطبان خود مخابره پیام‌های اخلاقی را در اولویت قرار می‌دهند. پیام‌ها می‌تواند در قالب‌های مختلف ارائه شود و ساختار و فرم نمایش یکی از تاثیرگذارترین قالب‌های ارائه پیام است.

مجموعه تلویزیونی «شاید برای شما هم اتفاق بیفتد» یکی از مجموعه‌های حاوی پیام است که ۲ سالی است از شبکه تهران روی آنتن می‌رود.این مجموعه را می‌توان یکی از آثاری دانست که می‌خواهد از ظرفیت تلویزیون استفاده کند و مدام به مخاطبان خود این نکته را یادآوری کند: از مکافات عمل غافل مشو...انسان‌ها بازتاب اعمال خود را دریافت می‌کنند.

«شاید برای شما هم اتفاق بیفتد» در سری‌های اول و دوم بشدت روی عقوبت سخت و شدیدی که خداوند برای آدم‌های خطاکار در همین دنیا در نظر می‌گیرد، توجه داشت.

انگار می‌خواست بینندگان خود را با ترساندن از خطا دور کند. مثلا در قسمت «هستی و یغما» مردی را نشان داد که می‌خواست ۲ کودک خردسال را به نوعی از بین ببرد تا املاک آنها را تصاحب کند.او نقشه می‌کشد که دستان این کودکان را به روش خاص خود قطع کند اما در پایان داستان می‌بینیم که خداوند در حادثه‌ای هر دو دست او را قطع می‌کند.

در یکی دیگر از قسمت‌های این مجموعه عقوبت مردی نشان داده شد که از روی هوس عاشق زنی شد که چندین سال از او بزرگ‌تر بود و با اصرار با او ازدواج کرد اما بعد از مدتی شروع کرد به آزاردادن او و مدام به زن لقب می‌داد که تو پیر هستی.مرد جوان با زنی ارتباط برقرار کرد و کار را به‌جایی رساند که زنش طلاق گرفت و رفت و مرد با زن جوان ازدواج کرد. آنها صاحب فرزند شدند اما فرزند آنها بیماری نادری داشت؛‌او پیر متولد شد با صورتی چروکیده...

این داستان‌ها چنان هولناک بودند که مخاطبان خود را در همان لحظات دیدن سریال یا حتی چند روز بعد از آن به فکر وامی‌داشتند و او را وادار می‌کردند تا مراقب رفتار خود باشد اما این پیام‌های ترسناک درست مانند ماشین‌های تصادفی و درب و داغانی بودند که پلیس برای درس عبرت‌گرفتن راننده‌ها کنار جاده‌ها می‌گذارد. راننده با دیدن این ماشین‌ها دقایقی آرام می‌راند اما همین‌که تصویر ماشین تصادفی در ذهنش پاک می‌شود دوباره پا را روی گاز می‌گذارد و....

نشان‌دادن کیفر کارها در مجموعه شاید برای شما هم اتفاق بیفتد در خیلی از مخاطبان این شائبه را ایجاد کرد که پس رحمانیت خداوند چه می‌شود؟ چرا خداوند برای آدم‌های خلافکار راه درمانی نشان نمی‌دهد؟ چرا قبل از راهنمایی آنها را دچار کیفر می‌کند؟ این سوالات و سوالات مشابه سازندگان این مجموعه را بر آن داشت تا با نگاهی عمیق‌تر به مسائل اخلاقی و دینی پیرامون خود نگاه کنند.خدواند در قرآن بارها و بارها متذکر شده که به انسان‌ها هر چند خطاکار فرصت توبه داده می‌شود.

در مسیر راه آنها مبشرانی قرار می‌گیرند تا آنها را از بیراهه به راه بازگردانند. دنیا دار مکافات است اما در توبه و جبران هم باز است.... ما ایرانیان از همان طفولیت یاد می‌گیریم صدبار اگر توبه شکستی بازآ... خداوند مکافات سخت را برای آدم‌هایی می‌گذارد که دیگر امیدی به بازگشت آنها نیست.

در سری‌های بعدی شاید برای شما هم اتفاق بیفتد، نویسندگان و کارگردانان دایره آدم‌هایی را که به قصه‌های خود می‌آورند بازتر کردند. برای مثال آنها سراغ خانم معلمی رفتند که یکی از دانش‌آموزانش که خانواده از هم پاشیده‌ای هم داشت برای او پاپوش ساخت. معلم همه راه‌ها را رفت تا به دختر نوجوان بگوید راهش اشتباه است اما دانش‌آموز زمانی پی به اشتباه خود برد که معلم، مدرسه را برای همیشه ترک می‌کرد...

همین‌که فرد خاطی در یک اثر نمایشی متوجه اشتباه خود می‌شود، اثر پیام خود را به مخاطب منتقل کرده است. اما وقتی فرد خاطی بدون این‌که متوجه شود کجای کارش اشتباه بوده، مکافات شود و بعد از آن متوجه شود که این عقوبت هولناک، برای اشتباهی است که مرتکب شده است، پیام نمی‌تواند روی مخاطب تاثیرگذار باشد.

شاید برای شما هم اتفاق بیفتد یکی از مجموعه‌هایی است که در قسمت‌های زیاد تولید شده و چندین نویسنده و کارگردان در ساخت آن مشارکت داشته‌اند. این مجموعه توانست بازیگران زیادی را به تلویزیون بیاورد و آنها را به کارگردانان دیگر معرفی کند. شاید برای شما هم اتفاق بیفتد در مسیر ۲ ساله خود آزمون و خطاهای زیادی را پشت سرگذاشته است.

به نوعی از خامی به پختگی رسیده و اکنون دارد آخرین مراحل تکامل خود را سپری می‌کند.این مجموعه تلویزیونی را می‌توان در ردیف آثار معناگرا و اخلاقی قرار داد.شبیه این آثار در تلویزیون‌های دنیا ساخته می‌شود چون حالا دیگر همه می‌دانند که یکی از پایه‌های اصلی اخلاق، دین است.دین می‌تواند در انسان‌ها انگیزه ‌اخلاق ‌مداری را تقویت کند. در میان کشورهای اسلامی، ترکیه یکی از پیشتازان ساخت سریال‌های اخلاق‌مدار بود.

این کشور با تولید مجموعه کلید اسرار و فروش آن‌به کشورهای مختلف نشان داد که می‌توان از قدرت رسانه برای ترویج اخلاق دینی استفاده کرد. کلید اسرار هر چند از لحاظ ساختار، بازیگری، فیلمنامه‌نویسی و... چندان قوی نیست اما مخاطبان زیادی دارد.

در این سریال نشان داده می‌شود که آدم‌های گمراه چگونه با معجزات خداوند راه خود را پیدا می‌کنند. در کلید اسرار که بر اساس تحقیقات زیادی هم ساخته شده است و تیم پژوهشی قوی آن را حمایت می‌کند در پایان یا میانه هر قسمت، کارشناسی می‌آید و درباره پیام سریال با مخاطبان صحبت می‌کند.این روش ابتدایی‌ترین روش برای توضیح پیام سریال است تا سازندگان مطمئن شوند که مخاطبان پیام قصه را دریافت کرده‌اند.

در کشور ما اما روش‌های پیشرفته‌تری برای توضیح پیام آثار نمایشی وجود دارد. آن هم برگزاری میزگردهایی است که بعد از نمایش برخی آثار در تلویزیون و شبکه مورد نظر برگزار می‌شود.

مثلا در زمان پخش سریال اغماء ، شبکه یک میزگرد‌های شیطان‌شناسی و راه‌های نفوذ او بر انسان‌ها را بررسی می‌کرد. این میزگردها اطلاعات زیادی به مخاطبان می‌داد.

حالا از همین روش برای مجموعه شاید برای شما هم اتفاق بیفتد هم می‌توان بهره برد. پیام‌های دینی و اخلاقی این مجموعه را می‌توان به شکل ماهانه مورد بررسی قرار داد. با این روش هم می‌توان مردم را تشویق به تماشای این‌گونه آثار کرد و هم می‌توان اطلاعات بیشتری در اختیار مخاطبان قرار داد و آنها را با منابع مکتوب و واقعی آشنا کرد.

طاهره آشیانی