یبوست و مکافات

آشنایی با علل و راه حل یکی از شایع ترین مشکلات گوارشی

کم‌تحرکی، مصرف غذاهای آماده و فست فودها، مصرف نکردن میوه و سبزی به میزان کافی و تغییر شیوه زندگی موجب شده است تا یبوست به یکی از مشکلات شایع گوارشی تبدیل شود. برای آشنایی با علل، عوارض و راه‏های پیشگیری و درمان این مشکل شایع گوارشی با ما همراه شوید...

محدوده طبیعی عادات روده‌ای و تعداد دفعات اجابت مزاج در افراد مختلف متفاوت است. تعداد دفعات اجابت مزاج از ۳ بار در روز تا ۳ بار در هفته طبیعی است و به طور کلی کمتر بودن تعداد دفعات اجابت مزاج از وضعیت معمول هر فرد، سخت و طولانی بودن عمل دفع، نیاز به فشار بیش از حد هنگام دفع، سفت و خشک بودن مدفوع، احساس درد و یا احساس تخلیه ناکامل بعد از اجابت مزاج یبوست تلقی می‌شود. برای آنکه بگوییم شخصی مبتلا به یبوست مزمن است باید ۲ مورد و یا بیشتر از علایم زیر را حداقل به مدت ۳ ماه طی یک سال داشته باشد.

▪ دفع کمتر از ۳ بار در هفته

▪ نیاز به اعمال فشار بیش از حد هنگام اجابت مزاج

▪ مدفوع سفت و خشک و ناپیوسته

▪ احساس تخلیه ناکامل بعد از اجابت مزاج

● یبوست از کجا می‌آید؟

برای آشنایی بهتر با این مشکل و علل به وجود آمدن آن لازم است مختصری راجع به چگونگی عملکرد دستگاه گوارش بدانیم. بخش فوقانی دستگاه گوارش که از دهان آغاز می‌شود متشکل از مری و معده بوده و مسؤولیت فرو بردن و هضم غذا را بر عهده دارد. بخش تحتانی دستگاه گوارش متشکل از روده کوچک، روده بزرگ (کولون)، راست روده و مقعد است و در جذب مواد غذایی، آب و الکترولیت‌ها و در نهایت تشکیل مدفوع و دفع آن نقش دارد. بخش اعظم مواد غذایی مصرف شده پس از طی مراحل هضم در روده کوچک جذب می‌شود و آنچه به روده‌بزرگ می‌رسد بخش ناچیزی است که قابلیت جذب در روده کوچک را نداشته است. این بخش غیرقابل جذب شامل مواد فیبری (پلی‌ساکاریدهای موجود در غشای سلول‌های گیاهی) است که منشا آنها دانه غلات، حبوبات، میوه‌ها و سبزیجات است. انقباضات پیش برنده عضلات دیواره روده موسوم به حرکات دودی شکل محتویات درون روده را به جلو می‌رانند. روده بزرگ قابلیت جذب آب و املاح معدنی را دارد و حدود ۹۰ درصد از آب موادغذایی هضم شده را که با حجم حدود ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ میلی‌لیتر در روز به این بخش از دستگاه گوارش راه می‌یابد جذب کرده و مدفوع نیمه جامدی را با حجم حدود ۲۰۰ تا ۲۵۰ میلی‌لیتر تولید می‌کند. میزان این جذب آب بستگی به مدت ماندگاری مواد دفعی در روده بزرگ و وضعیت سلامت روده بزرگ دارد. هرچه حرکات دودی روده بزرگ کمتر و به تبع آن مدت زمانی که مواد دفعی در این بخش باقی می‌مانند، بیشتر باشد آب بیشتری جذب شده و مدفوع سخت‌تری تشکیل خواهد شد بنابراین سهولت اجابت مزاج در هر فرد علاوه بر میزان مصرف مواد فیبری و مایعات در رژیم غذایی روزانه به حرکات طبیعی روده بزرگ و فواصل میان عمل دفع نیز بستگی دارد.

● چه چیزهایی را باید اصلاح کنیم؟

▪ رژیم غذایی و شیوه زندگی: رژیم غذایی سرشار از چربی‌های حیوانی گوشت، تخم‌مرغ و شیرینی، مصرف ناکافی میوه‌ها و سبزی‌ها وسایر مواد غذایی حاوی فیبر در رژیم غذایی، عدم نوشیدن آب و مایعات به میزان کافی، عدم فعالیت بدنی مناسب و عدم رعایت دقت در زمان احساس نیاز به اجابت مزاج و نادیده انگاشتن یا به تعویق انداختن آن از دلایل رایج یبوست مزمن و یا تشدید آن هستند. در این‌گونه موارد معمولا یبوست مشکل جدی تلقی نمی‌شود و با تصحیح عادات تغذیه‌ای و شیوه زندگی قابل کنترل و درمان است. مسافرت و تغییر در عادات روزانه نیز می‌تواند به یبوست منجر شود. بستری بودن طولانی‌مدت به دنبال تصادفات، اعمال جراحی یا به علت بیماری معمولا یبوست به همراه خواهد داشت.

▪ سن و جنس: به‌طور کلی یبوست در سالمندان شیوع بیشتری دارد. کمتر شدن حرکات طبیعی روده یا افزایش سن، نداشتن رژیم غذایی مناسب، عدم مصرف مایعات به میزان کافی، نداشتن فعالیت فیزیکی کافی، ابتلا به بیماری‌ها ویا مصرف داروهایی که احتمال یبوست را افزایش می‌دهند از علل رایج یبوست در دوران سالمندی است. یبوست در خانم‌ها شایع‌تر از آقایان است. در دوران بارداری به خصوص در ماه‌های آخر به علت افزایش قابل توجه هورمون‌های جنسی، کم شدن حرکات طبیعی روده و به تاخیر افتادن تخلیه روده و به علت فشار مکانیکی که از رحم بر روده بزرگ وارد می‏شود احتمال بروز یبوست زیاد است.

▪ داروها: گاهی یبوست در اثر مصرف برخی داروها ایجاد می‏شود. ضد دردهای مخدر مانند مورفین و کدئین، داروهای آنتی‌کولینرژیک مانند هیوسین، داروهای ضدافسردگی مانند ایمی‌پرامین وفلوکستین، داروهای ضدصرع مانند فنی‌توئین و کاربامازپین، داروهای آنتی‌سایکوز مانند هالوپریدول و کلوزاپین، مکمل‌های غذایی حاوی آهن و کلسیم، برخی داروهای کاهش‌دهنده فشارخون مانند وراپامیل و دیلتیازم، داروهای کاهش دهنده چربی خون مانند کلستیرامین و آتورواستاتین، داروهای شل‏کننده عضلات مانند باکلوفن، داروهای مورد استفاده برای درمان زخم معده مانند امپرازول و سوکرالفیت، داروهای آنتی‌هیستامین و آنتی‌اسیدهای حاوی آلومینیوم و کلسیم از جمله داروهایی هستند که معمولا عارضه یبوست را به همراه دارند. در این‌گونه موارد اغلب نیازی به قطع دارو نیست و افزایش مصرف میوه‌ها و سبزی‌ها در رژیم غذایی روزانه می‌تواند راهکار مناسبی برای مقابله با یبوست باشد. البته در برخی موارد ممکن است داروهای مورد استفاده با صلاحدید پزشک معالج با داروهای دیگری جایگزین شود.

▪ اعتیاد به موادمخدر: مصرف مداوم ترکیبات مخدر به یبوست منجر می‌شود و ابتلا به یبوست مزمن در معتادان به این مواد امری رایج است. ترکیبات مخدر سبب تضعیف حرکات دودی دستگاه گوارش، افزایش تون انقباضی دریچه ایلئوسکال و اسفنکتر مقعد و کاهش حساسیت به اتساع رکتوم برای تحریک رفلکس اجابت مزاج می‌شوند بنابراین مدت ماندگاری مواد دفعی در روده طولانی شده و یبوست بروز می‌کند.

▪ بیماری‌ها: در برخی موارد یبوست نشانه و علامت یک بیماری است. بروز یبوست حاد، به خصوص در افراد بالای ۵۰ سال و یا همراه بودن یبوست با علایمی مانند کم‌خونی، دردهای شکمی، کاهش وزن و وجود مخاط با خون در مدفوع می‌تواند نشانه‌هایی از بروز بدخیمی و یا دیگر بیماری‌های روده‌ای بوده و نیازمند اقدامات پزشکی فوری باشد. بیماری‌های غدد درون‌ریز مانند کم‌کاری غدد تیروئید، پرکاری غده پاراتیروئید و دیابت، اختلالات الکترولیتی مانند هایپرکلسمی و هایپوکالمی، بیماری‌های نورولوژیک مانند بیماری پارکینسون، ام.اس، ضایعات نخاعی و سکته مغزی، افسردگی، سندرم روده تحریک‌پذیر و بیماری‌های انسدادی یا حرکتی روده می‌توانند از علل یبوست مزمن باشند که مسلما در چنین مواردی توجه به علت زمینه‌ای در درمان اهمیت زیادی دارد. شقاق مقعد و همورویید نیز از بیماری‌های دردناک مقعد هستند که به علت ایجاد درد در حین اجابت مزاج از علل به تعویق انداختن مدفوع و تشدید یبوست مزمن به شمار می‌آیند.

● چه عوارضی دارد؟

یبوست مزمن به خودی خود یک بیماری جدی تلقی نمی‌شود اما بی‌توجهی به آن و عدم تلاش برای درمان آن می‌تواند عوارض و بیماری‌های مهمی را به همراه داشته باشد. برخی مطالعات نشان می‌دهد که یبوست مزمن می‌تواند یکی از عوامل خطر در ابتلا به سرطان‌های کولورکتال باشد. یکی از شایع‌ترین عوارض یبوست همورویید یا بواسیر است، اگرچه تنها علت همورویید یبوست نیست. همورویید به اتساع سیاهرگ‌های راست روده یا مقعد گفته می‌شود و علامت شایع آن درد و خون‌ریزی هنگام اجابت مزاج است. زور زدن همراه با مدفوع سخت می‌تواند موجب پارگی بافت مقعد و ایجاد شقاق شود که بسیار دردناک ‌است. حتی گاهی فشار بیش از حد هنگام اجابت مزاج می‌تواند سبب خروج بافت راست روده از مقعد شود. این عارضه به «افتادگی راست روده» یا «پرولاپس‌رکتوم» موسوم است و ممکن است نیاز به درمان جراحی داشته باشد. از دیگر عوارض یبوست مزمن درمان نشده احتباس مدفوع است. در این حالت حجم بزرگی از مدفوع خشک و سفت در راست روده گیر می‌کند. اجابت مزاج دراین حالت بسیار دشوار بوده و نیاز به مداخلات درمانی توسط پزشک دارد.

● چطور از آن پیشگیری کنیم؟

داشتن رژیم غذایی متعادل و سرشار از فیبرغذایی، ورزش منظم و نوشیدن روزانه حداقل هشت لیوان آب بهترین راه برای پیشگیری از یبوست است.

● طرز تشخیص

علاوه بر معیارهای گفته شده که می‌تواند فرد غیرمتخصص را در تشخیص یبوست کمک کند، تشخیص یبوست معمولا با ارایه یک گزارش دقیق از علایم آزاردهنده بیماری، عادات تغذیه‌ای و تاریخچه دقیقی از سابقه ابتلا به بیماری‌ها یا مصرف داروها به پزشک امکان‌پذیر است. در مواردی از قبیل یبوست حاد همراه با دردهای شکمی و دفع خون و یا یبوست مزمن مقاوم به درمان ممکن است استفاده از روش‌های تشخیصی از جمله معاینه رکتوم، کولونوسکوپی، سیگموییدوسکوپی، رادیوگرافی با تنقیه باریم و آزمایشاتی از قبیل شمارش سلول‌های خون و سنجش سطح هورمون‌ها انجام شود.

● الفبای درمان

اگرچه نحوه، درمان یبوست بسته به علت، شدت و مدت زمان ابتلا به آن متفاوت است اما در بیشتر موارد با تغییر رژیم غذایی و اصلاح شیوه زندگی می‌توان به رفع آن کمک کرده و از بروز مجدد آن پیشگیری کرد. در اولین مرحله برای درمان یبوست توصیه می‌شود میزان مصرف مواد غذایی حاوی فیبر به میزان ۲۵ تا ۳۰ گرم در روز افزایش یابد. در این رژیم غذایی مصرف روزانه حداقل ۸ لیوان آب ضروری است. کاهش مصرف چای و قهوه و گنجاندن ورزش منظم در فعالیت‌های روزانه نیز توصیه می‌شود. مواد غذایی حاوی فیبر عبارتند از:

▪ غلات (نان جو و نان گندم سبوس‌دار)

▪ حبوبات (به خصوص حبوباتی از قبیل عدس و لوبیاقرمز)

▪ سبزی‌ها (مانند گل‌کلم، کاهو، هویج و نخودسبز)

▪ میوه‌های تازه به خصوص سیب‌، گلابی، آلو و میوه‌های خشک مانند کشمش و برگه زردآلو، گردو، فندق و بادام

در اغلب موارد اثر مفید تغییر رژیم غذایی در عرض ۳ تا ۵ روز ظاهر می‌شود اما برای قضاوت در مورد کارایی این روش درمانی حداقل یک ماه زمان لازم است. افزایش مصرف موادغذایی حاوی فیبر عوارضی مانند نفخ و افزایش باد در شکم را به همراه دارد. رژیم‌ غذایی پر فیبر برای مبتلایان به مگاکولون یا کولون و رکتوم هایپوتونیک و همچنین در یبوست ناشی از استفاده از موادمخدر توصیه نمی‌شود.

یکی از راه‌های موثر برای مقابله با یبوست این است که فرد خود را به یک وقت مشخص در روز برای اجابت مزاج عادت دهد. بهترین زمان یک ساعت پس از صبحانه است. نوشیدن آب گرم می‌تواند به تحریک روده کمک کند. باید توجه داشت که موفقیت درمان به معنای افزایش تعداد دفعات اجابت مزاج نیست بلکه به معنی راحتی عمل دفع است.

در مواردی که احتباس رخ داده است و یا اینکه یبوست ناشی از بیماری خاص، عمل جراحی، بارداری و یا مصرف داروست و در شرایطی که اعمال فشار بیش از حد هنگام اجابت مزاج خطرناک است، ممکن است نیاز به تجویز داروهای ملین باشد. داروهای ملین برای آماده‌سازی روده قبل از اعمال جراحی و بررسی‌های تشخیصی و همچنین رادیوگرافی حفره شکمی نیز به کار می‌روند.

مصرف مداوم داروهای ملین و حتی مسهل‌های گیاهی می‌تواند سبب از بین رفتن حرکات طبیعی روده بزرگ و نهایتا وابستگی روده شود. به همین خاطر توصیه می‏شود داروهای ملین حتی انواع گیاهی را حتما با مشورت پزشک مصرف کنید.

ندا احمدلو