قرآن و تجلی آن در شعر پارسی

از آن روزگاران دور که ایرانیان نخستین گام ها در جهت بیان اندیشه و سرایش سخن به زبان پارسی را برداشتند دین و موضوعات مرتبط با آن جایگاهی ویژه در ادب پارسی داشته است

از آن روزگاران دور که ایرانیان نخستین گام ها در جهت بیان اندیشه و سرایش سخن به زبان پارسی را برداشتند دین و موضوعات مرتبط با آن جایگاهی ویژه در ادب پارسی داشته است. البته ، منظوم ساختن کلام از سوی ایرانیان خوش قریحه شاید ریشه در عرق ملی و عشق به زبان مادری داشته باشد اما این نکته بر دوستداران ادب پارسی پوشیده نیست که شعر پارسی در بن مایه و پیکر خود بی گمان وامدار اندیشه های دینی و عرفانی است. آنچه روشن است، حضور تاریخی شاعران و عارفان نامآوری چون مولوی، حافظ، عطار، ابوسعید ابوالخیر، شاه نعمت الله ولی، ابوالحسن خرقانی ، سنایی غزنوی و بسیاری دیگر که ذکر نام یکایک آنان خود مثنوی هفتاد من کاغذی را می طلبد بر درستی گفتار فوق گواه است. درحقیقت ، دین چندان مورد توجه این بزرگان بود که از هنر والای خویش در جهت بیان اندیشه های دینی بهره برمی گرفتند. شایان توجه است، عنایت این فرهیختگان به دین تا بدان اندازه بود که شاعری چون اوحدی مراغه ای ،از عارفان نامی سده هشتم، برای آگاه شدن به علم دین تحمل هرگونه سختی و رنج را روا می دانست :

از پی علم دین بباید رفت اگرت تا به چین بباید رفت

و سراجی سگزی ،از شاعران نامی سده هفتم، خود را معجزه و برهانی در جهت بیان توحید خداوند می خواند :

ای سراجی آنکه اندر راه توحید خدایپ

می نماید هر زمان معجز و برهان تویی

بایسته است یاد شود تنها پارسی سرایان مسلمان نبودند که دین را واجد جایگاهی والا در اشعار خویش ساختند بلکه ، سخن سرایان غیرمسلمان نیز در بیان افکارشان از دین بهره های افزون برگرفتند. به عنوان نمونه، زرتشت بهرام وکیکاوس رازی از جمله کسانی هستند که دین زرتشت و مضامین و مفاهیم آن را برای بیان افکار خویش مورد کاربرد قرار دادند. درواقع ، همانگونه که ذبیح الله صفا ،نویسنده کتاب تاریخ ادبیات در ایران، اذعان داشته در اشعار اینان اثر ادبیات مذهبی زرتشتیان به شدت آشکار است. ابیات ذیل از جمله اشعار زرتشت بهرام است :

به وستا درنشان دادی تو مارا

به پیش آید چنین روزی شما را

کنون آن روزگار و وقت و دورست

جهان پرفتنه و آشوب و شور است

دو بیت زیر نیز نخستین ابیات شعر معراج زرتشت ،کیکاوس رازی است :

بیامد به زرتشت پاکیزه رای

همان روز بهمن به امر خدای

درخشنده از دور مانند هور

بپوشیده یک دست جامه زنور

از مجموع آنچه گفته شد درک گردید که دین به ویژه دین اسلام (به علت مسلمان بودن مردم ایران زمین) در اشعار شاعران ایرانی رخنمونی ویژه دارد. اما در ادامه و پس از بیان این مختصر مقدمه درباره رابطه دین و شعر پارسی بنا بر آن است تا از قرآن و تجلی آن در سروده های پارسی سخن گفته شود.

آنچه هویدا می نماید سخن سرایان مسلمان ایران زمین در درازنای تاریخ هرگاه رو به سوی گفتمانی دینی نهاده به قرآن نیز رجوع کرده اند .

مولانا جلال الدین محمد بلخی ،عارف نام آور و از بزرگترین پارسی سرایان در گستره ای به وسعت تمام تاریخ ، از جمله شاعرانی است که در مجموعه آثار خویش به قرآن و آیات آن عنایتی ویژه دارد. به باور بیشتر کاوشگران عرصه ادب اشعار مولوی تا بدان پایه از مفاهیم، مضامین و آیه های قرآنی تاثیر پذیرفته است که می توان آن را تفسیری عارفانه بر قرآن برشمرد. به تعبیر بها»الدین خرمشاهی ،قرآن پژوه نامدار معاصر، تنها در مثنوی معنوی مولوی مستقیم یا غیرمستقیم به ۴۵۰۰ آیه از قرآن استناد شده است. از جمله اشعار مولوی که بهره برگرفتن از قرآن در آن مشهود است می توان به بیت ذیل اشاره کرد :

از برای چاره این خوفها

آمد اندر هر نمازی اهدنا

کاین نمازم را میامیز ای خدا

نماز ضالین و اهل ریا

ناصرخسرو ، شاعر نامدار سده پنجم، که محمد غلامرضایی ،مولف کتاب سبک شناسی شعر پارسی، او را پدیدآورنده گونه ای مدیحه می داند که می توان آن را مدیحه دینی مذهبی خواند نیز در زمره پارسی سرایانی است که قرآن مورد التفاتش بوده است. او در مجموعه آثارش به خواندن قرآن افتخار می کند :

خواندن فرقان و زهد و علم و عمل

مونس جان اند هر چهار مرا

تا در دلم قرآن مبارک قرار یافت

پربرکت است و خیر دل از خیر و برکتش

بیت ذیل که اشاره ای است به آیه ۱۶۱ سوره مبارکه انعام از جمله ابیاتی است که تاثیرپذیری افزون او از قرآن را نمایان می سازد :

خدایت یکی را به ده وعده کرد

بده گر نداری به دل در خلل

فردوسی که نامش زینت بخش صفحات پرافتخار ملی است هم هرچند در شاهنامه بیشتر به دنبال احیای زبان پارسی و برانگیختن روح ملی ایرانیان بود اما توجه به دین و عنایت به مضامین قرآنی را دور از نظر نداشته است. ابیات ذیل بر راستی گفتار شاهدی صادق است:

جز او را مخوان کردگار جهان

شناسنده آشکار و نهان

و زو بر روان محمد درود

به یارانش برتر یکی برفزود

از دیگر ستارگان آسمان ادب پارسی که توجه به قرآن و مفاهیم آن را وجهه همت خویش قرارداده بود می توان به سیف فرغانی ،صوفی عالی قدر سده های هفتم و هشتم، اشاره داشت . او که در مجموع اشعارش هم بر حاکمان ستمگر و هم بر زهدفروشان ریاکار بسیار تاخته هیچگاه از توجه به قرآن و سودجستن از آیات آن دریغ نورزیده است. دیباچه منظوم دیوان او این مهم را آشکارا می نمایاند :

آن خداوندی که عالم آن اوست جسم و جان در قبضه فرمان اوست

سوره حمد و ثنای او بخوان کآیت عز و علا در شان اوست

از عطای او به ایمان شد عزیز

جان چون یوسف که تن زندان اوست

دیگر نامداری که درباره دین بسیار سخن گفته سنایی غزنوی، شاعر و عارف سده ششم، است . او که به همراه عطار و مولوی از ارکان سه گانه عرفان ایرانی به شمار می آید در مجموعه آثار خویش به ویژه معروفترین آنها یعنی، حدیقه الحقیقه، به قرآن عنایتی خاص داشته است :

اول و آخر قرآن ز چه با آمد و سین

یعنی اندر ره دین رهبر تو قرآن بس

تکیه بر شعر محمد کن و بر قرآن کن

زان کجا عروه وثقای تو جز قرآن نیست

لسان الغیب شیراز ،حافظ، نیز از جمله نامداران پهنه فرهنگ و ادب پارسی است که در بیان افکار خویش ره در مسیر قرآن پیمود. درحقیقت ، نقش او در این زمینه چندان پررنگ است که بی گمان عدم یادکرد نام او موجب ابتر ماندن جستار می شود . ابیات ذیل از جمله اشعار او در این باره است :

عشقت رسد به فریاد گر خود بسان حافظ

قرآن زبر بخوانی بر چهارده روایت

آن شب قدری که گویند اهل خلوت امشب است

یا رب این تاثیر دولت در کدامین کوکب است

به هرحال در این باره افزون بر این می توان سخن گفت ، لیکن در این مختصر بیشتر از این نمی گنجد. به عنوان پایانی بر این گفتار یادکرد تک بیتی از کمال الدین اسماعیل اصفهانی ،شاعری که در زیر شکنجه مهاجمان مغول جان به جان آفرین تسلیم ساخت، زیبنده است :

رسنی محکم است قرآنت

خویشتن را بدان رسن دربند

نویسنده : امیر نعمتی لیمایی