سه شنبه, ۱۸ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 7 May, 2024
سایه ای از اعماق بر می خیزد
«زجر روانم بود اسماعیل که مرا شطحخوان کرد/ به گورستانها و سنگرها و بیمارستانها بگذر! /بیرون باغ نیست، زندگی نیست، مرگ هم در باغ نیست! /از اهواز تا سرخس پچپچه شهدا با نمنم باران و چهچه چلچلهها میآمیزد/ ارههای تیز در پای زخمیها فرو میرود/ و خمپارهها خانهها و خاکها را با هم به بالا میپرانند/ و آدمها به پشتبامهای دورتر پرتاب میشوند/ [«سه تا از بچهها مردند. خودش؟ دکتر میگوید سرش ضربه دیده. بدجوری. پایگاه مغزش تکان خورده. گلویش را سوراخ کردند، از آنجا بهش اکسیژن میدهند. شش روز است سقف را نگاه میکند. باقی، سلامت شما. به خانم سلام برسانید. سایهتان... حتما. حتما». ]/ و سایهای از اعماق برمیخیزد/ و مسلسلها جهان را ناگهان مرس میزنند/ جنگ است اسماعیل، جنگ است و اسماعیلها بهراستی ذبح / میشوند/ و ستارهای در آسمان زمین ما نیست که نیفتاده باشد/... / جنگ است اسماعیل، / و هم نامهای تو ذبح میشوند تا شهرهای دوردست جهان چراغان/ باقی بماند /... / جنگ است اسماعیل، جنگ است! / با جنون همیشه جوان تو همرنگ است! / پس مرده باد شاعری که راز نیزه و خون را نداند/ زنده باشی تو که راز سنگر و ستاره را هم میدانستی» (اسماعیل)
«ادبیات» از توانایی روایت کامل رخدادها برخوردار نیست. از این رو ادبیات همواره زمانی خلق میشود که جاماندههای یک واقعه یا رخداد تاریخی را روایت کند. هر گسست تاریخی، ادبیات را از زمینههای پیشینیاش جدا میکند و بستری میشود برای روایت. مثل تجربه جنگ یا انقلاب، که پس از تجربه آنها دیگر رجوع به گذشته یا ادامه آن ساده نیست. در تاریخ ادبیات، جنگها به عنوان یک واقعه تاریخی به قالب ادبی درآمدند. اما مواجهه با پدیده جنگ، یا همان مواجهه با تاریخ در ادبیات ما؛ گفتمانهای مختلف و البته متفاوتی را شکل داده است. شاید با میانجی دو نظریه حقوقی بتوان این گفتمانها را به نوعی صورتبندی کرد. بسیاری از حقوق بینالملل، به دلیل فقدان دستگاه اجرایی یا ضمانت اجرایی مشخص، با تعابیری چون حقوق سیاسی یا قواعد عام اخلاقی و عرفی نام میبرند، از این رو این رشته از حقوق که در جایی میان اخلاق و قانون ایستاده، در برهههای سیاسی-تاریخی خاص دکترینهای مختلفی را مطرح و نظریههای خود را ساخته است. حقوق بینالملل، در تعارض حقوق داخلی با حقوق و اصول بینالملل، دو نظریه مشهور «تلفیق» و «تبدیل» را مبنای کار خود قرار میدهد. نظریه تبدیل، در چنین شرایطی رای به طرح قاعده متعارض در دستگاههای قانونگذاری داخلی میدهد، تا در صورت تایید و راه یافتن به حقوق داخلی، پذیرفته شود. و نظریه تلفیق با شرایطی، قاعده را با حقوق داخلی خود توامان میپذیرد. در ادبیات ما نیز در برخورد با پدیده جنگ دو جریان اصلی شکل گرفته است. یک جریان با میل به اینکه هر واقعه یا رخداد تاریخی را به صورت پیوستار تاریخ به روزشمارها و گاهشمارها وارد کند، نظریه تبدیل را پی گرفت. اینکه مطابق با گفتار مسلط دست به روایت از پیش موجود (شبه قانون) یا بازنمایی صرف واقعه بزند و البته برای این مواجهه سازوکارها، نهادها و دستورالعملهای خود را ایجاد کرد (و جالب اینکه این نظریهها نیز مانند بسیاری دیگر از نظریهها در حقوق بینالملل پس از جنگ مطرح شده است.)
در حالی که هرگونه گشودگی در تاریخ، با کندن ابژه ازدسترفته نوستالژی از زمینه تاریخیاش ممکن میشود: اینکه تجربه جنگ یا رخداد، با ادبیات تلفیق شده و با رخداد دیگر؛ رخدادِ نوشتن، جنگ را روایت کند تا اکنون را نوستالژیک کرده و جاماندهها و ناگفتهها را روایت کند. از این دست ادبیات، یکی رمان «زمین سوخته» احمد محمود است که در سال ۱۳۶۱ منتشر شد و اولین اثر ادبی بود که به جنگ پرداخت. این رمان جدای تلفیق تجربه جنگ با ادبیات، دور از گفتار حاکم، نشانگر وجه دیگری از «نویسنده» است که در فضای غالب ادبیات ما غایب است: اینکه نویسنده با نوشتن «زمین سوخته» باردیگر آگون خود: تاریخ جنوب را نشان میدهد که بیتردید جنگ بیش از همه در خاطره جنوب مانده است. و «آگون»، همان وجه مستمر و همراه با سماجتی است که هر نویسنده/ روشنفکری وجه اندیشیده خود قرار داده و به واسطه آن، ما به ازای فردیت با تاریخ مواجه میشود، آنچه در آثار نویسندگان مطرح ادبیات ما در گذشته همواره وجود داشته است. گرچه برخی منتقدان، «زمین سوخته» را از آثار برجسته محمود نمیدانند و آن را نزدیک به گزارشی از جنگ میدانند، اما اهمیت «زمین سوخته» یکی این است که نویسنده (احمد محمود) در روایت جنگ به جای قالبهای تعیین شده، وجه مستمر کارش را مینشاند و اینگونه «ادبیات» خلق میشود. محمود خودش درباره این رمان گفته است: «در همان سه ماه اول [جنگ] بود که برادرم کشته شد. این بود که از تهران راه افتادم و رفتم جنوب، رفتم اهواز، رفتم سوسنگرد، رفتم هویزه. تمام این مناطق را رفتم. تقریبا نزدیک جبهه بودم و به خوبی صدای شلیک گلولهها و صدای انفجار در این مناطق شنیده میشد. وقتی برگشتم، واقعا دلم تلنبار شده بود. برادرم هم کشته شده بود. دیدم چه مصیبتی را دارم تحمل میکنم و مردم جنوب چه تحملی دارند و چه آراماند. مردم دیگر شهرها چون تهران تا موشک نخوردند، جنگ را حس نکرد. درد من این بیحسی و بیتفاوتی مناطق دور از جنگ بود. دلم میخواست لااقل مناطق دیگر مملکت ما بفهمند که چه اتفاقی افتاده است. همین فکر وادارم کرد که بنشینم زمین سوخته را بنویسم.» اما رمان محمود از ناتوانی در تعریف موضوعات پیرامونی شکل میگیرد چراکه با ازسرگذراندن رخدادها توان بازگویی را از دست میدهد و دیگر نمیتواند جزء به جزء و با رعایت موازین متعارف آن را شرح دهد. درست خلاف ادبیات تبدیلی که در آن هیچ مسالهای طرح نشده و همه چیز پیشاپیش حل شده و تعیین شده پس، تمام شده است.
و در همان سال شاعر «اسماعیل» سروده شد که البته چاپ نشد و ماند برای چند سال بعد. این شعر بلند در سال ۶۱ آماده انتشار بود، اما سال ۶۶ منتشر شد. شاعر به نوشته خودش، نوشتن این شعر را از بهمن ۶۰ یعنی دو سه ماه پس از مرگ اسماعیل شاهرودی آغاز و در بهار ۶۱ تمام کرد. «اسماعیل»، خطاب به شاهرودی است و با ارایه تصاویر و خاطراتی از او آغاز میشود و در ادامه، خاطره «شاعر» با جنگ و بمباران پیوند میخورد.
«زمستان ۶۲ » اثر معروف اسماعیل فصیح دیگر رمانی است که به جنگ پرداخته. «زمستان ۶۲ » روایت زندگی مردم طبقه متوسط زیر بمبارانهای خوزستان است. طبقهای که زندگی و شیوه زیستن دو پاره شده و ناگزیر گذشته و باورهایش را در چهاردیواری خانهاش مخفی کرده است. زمستان ۶۲ نیز با دست گذاشتن بر بخش نادیده انگاشته شده جامعه، گفتار مسلط را نمیپذیرد. «منصور فرجام» از آمریکا برگشته و به خوزستان میرود تا واحدی به نام مرکز آموزش تکنولوژی کامپیوتر را تاسیس کند. اما آنچه فرجام با آن روبهرو میشود برهوتی است که نمیتوان چنین واحدی را در آن تاسیس کرد. اما ماندن زیر بمباران سرنوشت فرجام را تغییر میدهد. او به جای یک نفر دیگر به جبهه میرود و شهید میشود و آن یکی از مهلکه میگریزد. و اینگونه فصیح، در رماناش به جای بازنمایی گزارشگونه واقعیت و تندادن به نظم نمادین، دست به «تاسیس» میزند. این نوع ادبیات از تمایز میان آنچه سپری شده و اوضاع کنونی خود شکل میگیرد.
«نام تمام مردگان یحیی است» شعری از محمدعلی سپانلو از دیگر آثار ادبی ماست که تجربه جنگ را به ادبیات احضار میکند. شعری درباره بچههای کشته شده زیر موشکباران، شعری درباره خشونت جنگ و علیه کینهتوزی و جنگطلبی جنگافروزان. در ادبیات اخیر نیز البته نمونههایی از مواجهه خلاق و دور از فرمولهای مسلط و تجویزهای نهادهای ادبی، نوشته شده است. «عقرب روی پلههای اندیمشک» نوشته حسین مرتضاییان آبکنار، که به تاثیرات جنگ بر ذهن و روان سربازان پرداخته و ناگفتهای از جنگ را روایت میکند. بعدتر هم در چند سال اخیر پیمان هوشمندزاده در «شاخ» مانند رمانهای اشاره شده به جای روایت رسمی از جنگ، یک موقعیت جنگی را تصویر میکند. جایی که دو سرباز، یک مرغ ریقو و یک خروس ریقوتر، سرهنگ و ستوان و سرباز آشخور و دختری که «بیسیمچی آنطرف خطیها» است و فارسی را خوب بلد است، در یک موقعیت بیزمان و مکان، درست در یک منطقه مرزی کنار هم قرار گرفته و چند داستان به هم پیوسته را روایت میکنند.
داستان «جیرجیرک» نوشته احمد غلامی نیز جدیدترین اثری است که در ادامه دیگر آثار او روایتی از جنگ ارایه میدهد. که البته اینبار با احضار تکههای جامانده مقاطع مختلف تاریخ سه دهه گذشته، روایت تازهای از جنگ به دست میدهد. جنگ و دو دوره انتخابات ریاستجمهوری زمینه این داستان است. این داستان با نوسان بین سه خرده روایت، جنگ را با اکنون ما پیوند میزند و از این رو به روایت فرادستان تن نمیدهد. در این نمونههای ادبی و اساسا این دست ادبیات، نویسنده مدام در تقلای گفتن چیزی است که باید گفته شود اما در زبان و بیان موجود، گفتن آن ممکن نمیشود. پس نویسنده ناممکنی گفتن از رخداد را بازگو میکند و از این طریق، نفسبازنمایی را مورد استیضاح قرار میدهد.
شیما بهرهمند
نمایندگی زیمنس ایران فروش PLC S71200/300/400/1500 | درایو …
دریافت خدمات پرستاری در منزل
pameranian.com
پیچ و مهره پارس سهند
تعمیر جک پارکینگ
خرید بلیط هواپیما
ایران رافائل گروسی نیچروان بارزانی رهبر انقلاب حج کردستان عراق مجلس شورای اسلامی شورای نگهبان انتخابات دولت حسین امیرعبداللهیان دولت سیزدهم
تهران شهرداری تهران حجاب هواشناسی قوه قضاییه آموزش و پرورش قتل فضای مجازی سلامت سازمان هواشناسی شهرداری پلیس
خودرو مسکن ایران خودرو قیمت دلار بانک مرکزی قیمت طلا قیمت خودرو بازار خودرو دلار حقوق بازنشستگان قیمت بورس
نمایشگاه کتاب سریال افعی تهران سریال تئاتر مسعود اسکویی محمدعلی علومی تلویزیون دفاع مقدس سینمای ایران صدا و سیما کتاب موسیقی
مغز دانشگاه آزاد اسلامی دانش بنیان گوشی هوشمند
اسرائیل حماس رژیم صهیونیستی غزه فلسطین جنگ غزه آمریکا روسیه رفح اوکراین طوفان الاقصی نوار غزه
پرسپولیس استقلال فوتبال لیگ برتر ذوب آهن نساجی لیگ برتر ایران لیگ برتر فوتبال ایران بازی سپاهان رئال مادرید جواد نکونام
هوش مصنوعی سامسونگ اپل آیفون گوگل باتری مایکروسافت اندروید تلفن همراه ماهواره ناسا
رژیم غذایی بیمه کاهش وزن زیبایی چای دندانپزشکی فشار خون بیماران خاص سبزیجات