امام و اتحاد علمی در حوزه های علمیه

خبر تازه این که امام هنوز از دنیا نرفته است این را به جدّ می گویم اگر باور نمی کنید نگاهی به اطراف خود بیندازید

خبر تازه این‌که: امام هنوز از دنیا نرفته است! این را به جدّ می‌گویم. اگر باور نمی‌کنید نگاهی به اطراف خود بیندازید. راه و اندیشه امام با شتاب فراوانی ادامه یافته و گستره‌های گوناگون خاک را در نوردیده است؛ به تحولات عراق، افغانستان، لبنان، امریکای جنوبی و ... نگاه کنید! این اندیشه حتی به میان مسلمانان هم محدود نمانده و همه آزادیخواهان جهان را فرا گرفته است. مسأله به همین جا نیز ختم نخواهد شد؛ منتظر باشید که به زودی تفکر روح اللهی جهان را به طور کامل فتح کند. اما چرا؟ از دلایل مهم آن، فرانگری امام در عرصه‌های گوناگون است. امام با هرگونه سطحی نگری مخالف بود و آن را سمّ مهلکی برای جامعه اسلامی می‌دانست. کلان نگری امام جلوه‌های گوناگونی داشت که یکی از سرفصل‌های مهم آن در مسأله اتحاد بود. آن‌گاه که پای تفرقه به میان می‌آمد از حق شخصی خود صرف‌نظر می‌کرد تا دو دسته‌گی دامن اجتماع را فرا نگیرد. این حقیقت، در نگاه امام به حوزه‌های علمیه بیش‌تر می‌درخشید. امام خمینی (ره) در عرصه‌های گوناگون حوزوی وحدت‌های بسیار آفرید که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

۱) آسمان اندیشه فلسفی و عرفانی امام دو ستاره درخشان داشت: محیی الدین ابن عربی، صدرالمتألهین شیرازی.

مرحوم صدرالمتألهین شیرازی کوشیده بود تا فراهم آوردن نکات ارزنده فلسفه‌های مشایی و اشراقی و وارد ساختن حقایق عرفانی و مسائل متقن کلامی و تفسیری میان فلسفه و عرفان و تفسیر و کلام برقرار سازد و حکمت متعالیه را استوار سازد. امام خمینی که از مروّجان این اندیشه و از مدرّسان بزرگ این مکتب بود، صدرالمتألهین را بسیار می‌ستود و طلاب را به ژرف‌اندیشی در سخنان این حکیم بزرگ تشویق می‌کرد. روندی که در این باب انتخاب کرده بود به دعواهای پیروان مکاتب مختلف پایان می‌بخشید و نوعی اتحاد علمی و عرفانی برقرار می‌ساخت که در نوع خود شایان قدردانی بود.

۲) آنچه پیش از امام از عارفان در اذهان بود، مردانی عزلت پیشه بود که کم‌تر به تشکیل حکومت اسلامی و اجرای احکام قرآنی علاقه‌ دارند؛ تا آنجا که برخی پرداختن به مباحث سیاسی و اجتماعی را با روح عرفان در تنافی می‌دانستند! اما امام به این باورها پایان داد.

امام به همگان نشان داد که زاهد شب و شیر روز است. امام به همگان نشان داد با آنکه خلوت سحر را از دست نمی‌نهد، شمشیر مبارزه را نیز بر زمین نمی‌گذارد؛ و این سیره نیز همان سیره امیرمؤمنان بود. از این رو امام با نشان دادن چهره یک عارف حکومتی بین اندیشه عارفان جدا از حکومت و حکومت اسلامی خواهان جدا از اندیشه عرفانی، وحدت بی‌نظیر برقرار ساخت. همچنین تدریس امام در عرصه‌های فقه، فلسفه، عرفان و اخلاق باعث شد که اندیشه‌های فقه منهای عرفان و عرفان منهای فقه پایان یابد و در حوزه‌های علمیه بین اندیشه‌های عرفانی و فقهی و فلسفی آشتی برقرار شود. پس از امام در حوزه‌ها کاملاً عادی بود که عالمی هم فقه تدریس کند و هم عرفان.

۳) فقهی که پیش از امام مبنای کار بود، فقه فردی بود. احکام نماز، مطهرات و ... به خوبی در حوزه‌ها تدریس می‌شد؛ اما کم‌تر سخن از مباحث حکومتی به میان بود. حتی در مباحثی چون قضاوت و بیع بیش‌تر نگاه فردی حاکم بود و اختلافات افراد بر سر مسأله‌ای. امام با مطرح ساختن فقه حکومتی به عنوان جانمایه اجرای اسلام و نیز با روآوردن به مبحث عظیم ولایت فقیه کوشید تا ضرورت برپایی حکومت اسلامی برای اجرای دستورهای الاهی و مبارزه با ظلم و بی‌عدالتی را فراهم آورد. البته امام فقه حکومتی را از فقه فردی جدا نمی‌دانست و با تأکید بر فقه سنتی و جواهری بر قرائت‌های غیر عالمانه درباره فقه پایان داد. از این رو، امام با محور قرار دادن فقه جواهری و آشتی میان فقه فردی و حکومتی، اتحاد شگفتی در مهم‌ترین این درس حوزه‌های علمیه پدید آورد.

۴) امام (ره) در عین پافشاری بر آراء علمی خود، از ایجاد هرگونه تنش پرهیز داشت. شروع درس تفسیر امام، در پس از انقلاب شور و شوق شگفتی در عاشقان امام و دوستداران مباحث قرآنی ایجاد کرد. امام در تفسیر خود از آیات قرآن از تفسیر قرآن گنابادی بهره‌های بسیار می‌برد و تفسیر او رویکرد عرفانی فراوان داشت. این مسأله باعث نارضایتی برخی از مخالفان فلسفه و عرفان شد. سرانجام امام به این بحث‌ها پایان داد و با رعایت مصالح جامعه درس تفسیر خود را تعطیل کرد و التزام عملی خود را به اتحاد ملی و اسلامی نشان داد.

آنچه گفتیم بخشی از نقش‌آفرینی امام در حوزه‌های علمیه بود. با آنکه اندیشه امام (ره) در حوزه‌های علمیه مخالفانی نیز داشت؛ او هرگز در صدد طرد مخالفان برنیامد و همواره طلاب را به حفظ اتحاد و شناخت دشمن واقعی سفارش می‌کرد.

امروز نیز، حوزه‌های علمیه نیازمند ژرف‌نگری در اندیشه امام است تا در آینده شاهد شکوفایی بیش‌تر علوم اسلامی در سطح جهان باشیم.

حجت الاسلام جواد محمدزمانی