هنر سفال سازی در کشورهای مسلمان

هنر سفال سازی یا به اصطلاح معمول, سرامیک از ۷۰۰۰ سال پیش در مشرق زمین معمول بوده قدیم ترین ظرف سفالین که در کاوش های کاشان و ری و ترکستان پیدا شده, دارای نقوشی هستند که آنها را شبیه به ظرفهای ساخته شده از سبد می نماید

هنر سفال سازی یا به اصطلاح معمول، سرامیک از ۷۰۰۰ سال پیش در مشرق زمین معمول بوده. قدیم‌ترین ظرف سفالین که در کاوش‌های کاشان و ری و ترکستان پیدا شده، دارای نقوشی هستند که آنها را شبیه به ظرفهای ساخته شده از سبد می‌نماید.

بنابراین شاید بتوان گفت که اولین ظرفهایی‌که برای مصرف روزانه انسان بکار برده شده از سبد بوده و یا بعداً برای اینکه ظرف سبدی، غیر قابل نفوذ شود داخل و خارج آن را با گل پوشانده‌اند. وقتی صنعت کوزه‌گری یا اختراع کوره و پختن ظروف گلی به وجود آمد، به یادگار ایامی که ظروف سبدی معمول بود، روی ظروف سفالین را با نقوشی شبیه به سبد تزیین نمودند. از این گونه ظروف در غارهای پیش از تاریخ اسپانیا و مکزیک و هند غربی و چین نیز پیدا شده.

این طور به نظر میرسد که آسیای غربی و اروپای شرقی پیش از سایر نقاط عالم شروع به ساختن ظروف سفالین کردند.

ظروف پیش از تاریخ، مکشوف در خاک ایران نشان می دهد که کوزه گران ایرانی مهارت فوق العاده در نقاشی روی سفال داشته اند. بهترین نمونه‌های این قبیل ظروف سفالین از شوش و ری و کاشان و دامغان و تل بگوم، نزدیک تخت جمشید به دست آمده.

در آسیای صغیر نیز نمونه‌های خوبی از ظروف متعلق به ۶۵۰۰ سال قبل، شبیه به ظروف کاشان و ری در نقاطی مانند تل عبید و جمدت نصر پیدا شده. نظایر همین ظروف در عهد نخستین فراعنه در کشور مصر نیز ساخته می‌شد.

در حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد در اطراف جزایر قبرس، صنعت سفال سازی ترقی فوق‌العاده کرد و ظروف که از آن نواحی به دست آمده دارای نقوش بسیار زیبا می‌باشند.

یونانیها عقیده داشتند که تمدن قبرس از مصر ریشه گرفته بود. در حقیقت ظروف سفالین قبرس به بعضی ظروف و نقوش مکشوف از تپه حصار دامغان شباهت زیاد دارند.

در نتیجه مجاورت با جزیره قبرس، کوزه گران یونانی صنعت کوزه گری خود را تکمیل کردند و امروز نمونه های بسیار زیبایی از کوزه های یونانی در موزه های بزرگ دنیا مانند موزه «ارمیتاژ» موجود است. ظروف سفالین یونان در قرن پنجم و ششم پیش از میلاد زمینه سیاه یا قرمز داشتند و نقوش آن به رنگ سفید یا قهوه ای بودند. از حیث نقوش، ظروف سفالین یونان کامل‌ترین ظروف دنیای قدیم می‌باشند زیرا غالباً حتی یک داستان و یا یک واقعه تاریخی را نشان می‌دادند.

در قرن چهارم پیش از میلاد در ناحیه (تاناگرا) نزدیک آتن، هنرمندان سفال ساز دست به ساختن مجسمه‌های کوچک سفالین زدند که بسیاری از آنها امروز به منزله شاهکارهای بزرگی در موزه لوور و در موزه لندن معرفی گردیده اند.

ظهور اسلام باعث شد که تمام تمدنهای کهن با یکدیگر رابطه نزدیک پیدا کردند و هنرمندان از سبکهای مختلف، تقلید و اقتباس نمودند. صنعت سفال سازی یکی از صنایعی بود که در دوران اسلامی ترقی فوق العاده یافت. از افغانستان تا ایران و آسیای صغیر و مصر و افریقای شمالی و اسپانیا، یک سبک تقریباً متحدالشکل، کوزه و کاسه های سفالین به وجود آمد که در نظر اول همه شبیه به یکدیگر می نمایند ولی با دقت مختصری میتوان دریافت که هر کدام دارای خصوصیاتی هستند که آن را از یکدیگر مشخص و متمایز می نماید.

منشأ و مبدأ تمام ظروف اسلامی در ایران ساسانی قرار دارد جز اینکه نقش و شکل آن در کشورهای مختلف متمایز می گردد.

یکی از مراکز بزرگ کوزه گری در اوایل دوران اسلامی شهر نیشاپور بوده است. در شهر نیشاپور ظروف سفالین مانند بشقاب لب تخت و کاسه آش خوری پایه دار یا بدون پایه و ماست خوری و دیزی و آب خوری و سبد می ساختند که از حیث ظرافت و مرغوبیت جنس، بی مانند بود و نقوش آن کمتر شباهت به نقوش ظروف چینی داشت.

مرکز دیگر، شهر سامره نزدیک بغداد بود. هارون‌الرشید خلیفه عباسی به کارگاههای کوزه گری دستور داده بود سفالهایی ساخته شود که شباهت به ظروف طلا پیدا کند. در دین اسلام به کار بردن ظروف طلا ممنوع بود ولی هارون‌الرشید به تجمل علاقه زیاد داشت.

از کشور چین متخصصانی به سامره آمدند. و حتی خاک چینی (سلّادون) را به بغداد آوردند و بالاخره موفق شدند ظروف زرین فام را به وجود آورند. این ظروف شفافیت و برق طلا را داشت و ورقه ای طلایی که در زیر لعاب قرار داده شده بود باعث می گردید که آن سفالها شبیه به ظروف زرین می شدند.

در کارگاههای کوزه گری در شهر ری نیز ظروف زرین فام ساخته می شد و نمونه‌هایی از آن در موزه ایران باستان دیده میشود.

در همین زمان در قاهره نیز کوزه گران دست به ساختن ظروف زرین فام زدند و به این طریق سبکی واحد بین هنر کوزه گری در کوزه های شرقی به وجود آمد.

مدتها شهر ری و سامره و قاهره مراکز مهم کوزه گری بودند و هر روز نقش و لعاب کوزه‌ها تکمیل می‌شد. روی ظروفی که در قاهره ساخته می‌شد نقش انسان بسیار دیده می شود در حالی که هنرمندان سامره و ری بیشتر به نقش حیوانات و پرندگان و خطوط هندسی علاقه داشتند.

فن سفال سازی حفظ کرد، به طوری که کلمه (کاشی) مترادف با کلمه‌(سرامیک) شد و امروز نیز با کلمه کاشی، کاشی را به جای کلمه آجرهای نقوش لعابدار به کار می بریم.

در قرن ششم و هفتم هجری شهر کاشان و گرگان از نظر هنر کوزه گری شهرت فوق العاده یافته و کاشان تا قرن دهم و یازدهم شهرت خود را در آنچه را که هنرمندان سامره در عهد خلفای عباسی نتوانسته بودند کاملاً از عهده برآیند، کوزه گران گرگان و کاشان به وجود آوردند. در حقیقت ظروف سفالین زرین فام کاشان و گرگان در قرن ششم و هفتم هجری شباهت کاملی به ظروف طلا دارند.

در سالهای اخیر از ناحیه گرگان، ظروف زرین فام بسیار زیبایی به دست آمد که امروز در موزه ایران باستان نشان داده میشوند. این ظروف به قدری تمیز و دست نخورده باقی مانده‌اند که بینندگان در نظر اول در کهنه بودن آن شک پیدا می‌کنند. داستان پیدایش این ظروف این است که سلطان محمد خوارزم شاه، در مقابل چنگیز به ناحیه گرگان عقب نشینی کرده بود و چنگیز گفته بود که هر نقطه ای را که سلطان محمد در آن قدم گذارد با خاک یکسان خواهد شد.

مردم گرگان از ترس، تمام اشیاء قیمتی خود را که در میان آن ظروف گلی زرین فام نیز وجود داشت داخل در خمره های بزرگی قرار دادند و در زیر خاک جلگه ترکمنستان پنهان کردند و آن ناحیه را موقتاً ترک نمودند تا پس از خاموش شدن جنگ مجدداً به آن دسترسی پیدا کنند. ولی دیگر برنگشتند و به این طریق گنجینه‌هایشان به دست کاشفان امروزی افتاد.

معلوم نیست به چه علت از قرن هشتم و نهم یعنی در ایام حملات ایل تیمور به ایران، ظروف متعدد و قابل توجهی در ایران به دست نیامده، زیرا با وجود حملات لشکریان تیمور در همین مدت هنرهای دیگر ایرانی مانند هنر نقاشی و معماری ترقی فوق‌العاده کرد. ولی در این مدت در اصفهان کاشی های معرق (موزائیک) بسیار زیبایی به وجود آمد که بهترین نمونه آن آرامگاه در امام و هارون ولایت در اصفهان می باشد. ولی در این زمان در شهرهای دمشق و بغداد و قاهره ظروف سفالین به زندگی خود ادامه دادند و اشکال و نقوش جدیدی به وجود آمد.

هنر سفال سازی شرقی در این فاصله به جنوب ایتالیا، به ناحیه سیسیل و اسپانیا نیز مهاجرت کرد و هنر سرامیک ایتالیایی را تحت نفوذ هنر مشرق زمین قرار داد.

در قرن ۱۰ و ۱۱ هجری، ‌پادشاهان صفوی در اصفهان هنر سفال سازی را به منتهای درجه کمال خود رسانیدند. نمونه های بسیار زیبایی از ظروف سفالین ایران در عهد صفوی در موزه ایران باستان و موزه لوور و موزه ارمیتاژ و موزه لندن موجود است.

در همین مدت در کشور ترکیه نیز به تقلید از سرامیک اصفهان ظروف سفالین لعابدار و کاشی های بسیار زیبا ساخته شد که زینت بخش مساجد و کاخهای سلطنتی گردید.

هنر سفال سازی در دوران صفوی به قدری پیشرفت کرده بود که در قرون ۱۳ و ۱۴ هنرمندان به تقلید از شاهکارهای آن عهد اکتفا کرده و نتوانسته اند ابتکاری از خود نشان بدهند.

در زمان پادشاهی رضا شاه هنرهای زیبای کشور تصمیم گرفت، هرن سفال سازی قدیم را احیاء کرده و مانع این شود که اصول فنی و هنری مربوط به آن فراموش شود و برای این منظور عده کثیری از استادان اصفهانی و کاشی و سایر مراکز مهم را در استخدام هنرهای زیبای کشور درآورد و تمام وسایل لازم را در اختیار آنها قرار داد و ضمناً وسایلی فراهم نمود که آن هنرمندان بتوانند هنر خود را تکمیل کنند. و امروز نمونه های بسیار خوبی از هنر سفال سازی ایران در موزه هنرهای ملی موجود است که نشان می دهد هنوز ذوق و سلیقه کوزه گران ایرانی از میان نرفته و قادر به ایجاد شاهکارهای هنری می باشند.

در کشورهای دیگر اسلامی مانند هند و پاکستان و مصر نیز هنر سفال سازی راه تکامل را پیموده است و گاهی نیز، بیش یا کم تحت نفوذ هنر سرامیک فرانسوی و ایتالیایی قرار گرفته است.

در ازبکستان امروز، کوزه‌هایی می‌سازند که هنر قدیم و جدید را با روش بسیار مناسبی ممزوج کرده و شاهکار هنری جدیدی به وجود آورده است و من بهترین نمونه‌های آنرا در موزه هنرهای شرقی در مسکو دیدم.

دکتر عیسی بهنام

استاد دانشگاه