تفاوت های حقوقی میان زن و مرد

یکی از بزرگترین ظلم هایی که به زنان صورت پذیرفته این است که گاه حتی از شریک دانستن زنان در مقام انسانیت نیز دریغ شده و برخی نادانان کوشیده اند مقام انسانی زن را نیز انکار کنند و یا اگر انسانیت او را پذیرفته اند لااقل او را انسانی طفیلی و جانبی معرفی کنند و گاه نیز از سوی برخی این توهم به دین استناد داده می شود

آیا در اسلام زن جنس دوم به شمار می‌آید؟ اگر چنین نیست پس تفاوت‌های حقوقی میان زن و مرد چه توجیهی دارد؟این سوال ناشی از برداشت غلطی است که در مورد سرشت و خلقت زن و نیز ماهیت تشریع برای او از دیدگاه اسلام صورت پذیرفته است. در واقع تبیین دیدگاه اسلام در خصوص ماهیت و چیستی زن و حقوق او در دو حوزه دیدگاه هستی‌شناختی و دیدگاه حقوق اسلام پاسخ به این سوال خواهد بود که هر یک از دو حوزه را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

زنان به عنوان نیمی از جامعه انسانی همواره بخشی از فرازهای مهم تاریخ بشری را به خود اختصاص داده‌اند، گاهی مظلوم بوده‌اند و ترحم برانگیز و گاهی افتخار آفرین و حماسه‌ساز، گاهی فراموش شده و بی‌تاثیر و گاهی در صحنه، شاهد و تاثیرگذار، اما در مجموع می‌توان گفت زنان در مجموع و در سطح عمومی هرگز نتوانسته‌اند آنطور که سزاوار آن بوده‌اند باشند و فاصله آنها از جایگاهی که الگوهای کامل و شایسته زنان ارائه داده‌اند، بسیار زیاد بوده است. از این رو احقاق حقوق آنان کمتر کردن هر چه بیشتر این فاصله همواره مورد توجه عدالت خواهان و آرمان طلبان و در راس آنان ادیان توحیدی و پیامبران الاهی بوده است.

نگاهی به تاریخچه جامعه جهانی و محتوای کتب آسمانی و متون دینی بیانگر وجود نوعی دغدغه مشترک بشری و الاهی نسبت به این امر مهم است و باید پذیرفت این نگرانی یک واقعیت جهانی است.

الف. دیدگاه هستی شناختی اسلام در مورد ماهیت زن

یکی از بزرگترین ظلم‌هایی که به زنان صورت پذیرفته این است که گاه حتی از شریک دانستن زنان در مقام انسانیت نیز دریغ شده و برخی نادانان کوشیده‌اند مقام انسانی زن را نیز انکار کنند و یا اگر انسانیت او را پذیرفته‌اند لااقل او را انسانی طفیلی و جانبی معرفی کنند و گاه نیز از سوی برخی این توهم به دین استناد داده می‌شود.

حقیقت این است که از دیدگاه اسلام زن و مرد در خلقت یک سرشتی هستند نه دو سرشتی. قرآن‌کریم در این خصوص می‌گوید:

«... پروردگار شما او که شما را از یک نفس آفرید و از او جفت او را خلق کرد...»[i] بنابراین زن از همان جنس مرد آفریده شده است نه از جنس دیگری که درجه دوم به حساب آید.

بنابر این هر دوی آنها یعنی زن و مرد از یک جنس خلق شده‌اند و تقدم رتبی و منزلتی جداگانه آن دو را از یکدیگر متمایز نمی‌سازد. در واقع در قرآن از آنچه در بعضی اظهار نظرها هست که زن از مایه پست‌تر از مایه مرد آفریده شده و یا این که به زن جنبه طفیلی داده‌اند و گفته‌اند که همسر آدم اول از عضوی از اعضاء طرف چپ او آفریده شد اثر و خبری نیست. علیهذا در اسلام نظریه تحقیر‌آمیزی نسبت به زن از لحاظ سرشت و طینت وجود ندارد.[ii]

اولاً، آیاتی از قرآن در این خصوص وجود دارد[iii] که از هیچ کدام فرعیت و انشعاب خلقت زن از مرد استفاده نمی‌شود زیرا مخاطب این آیات انسان‌ها هستند نه مردان.

ثانیاً، در آیاتی آمده خداوند از انسان همسری برایش آفرید و مرحوم علامه طباطبائی در تفسیر المیزان در این خصوص فرموده ظاهر آیه «و خلق منها زوجها» این است که همسری از نوع مرد آفرید و افراد انسانی بازگشت به دو فرد همانند و مشابه دارند. به عقیده ایشان آنچه در پاره‌ای تفاسیر نقل شده که مطابق این آیه زن از آدم مشتق شده و بعضی از آدم است سخنی بدون دلیل است و آیه بر آن دلالت ندارد.»[iv] به این معنا که زن از همان جنس مرد است نه بخشی از امر و فرع بنابراین علی رغم پندارهای غلطی که در مورد زنان وجود دارد در اسلام زن مقدمه وجود مرد نبوده و مرد علت غائی خلقت او به حساب نمی‌آید.

قرآن خلقت زن و مرد را برای یکدیگر[v] و آن دو را پوشش یکدیگر به حساب می‌آورد[vi] تا هر یک از آن دو دیگری را از دنبال شر رفتن و اشاعه آن باز دارد. هر کدام برای دیگری لباسی است که به وسیله او پلیدی از او آشکار نگردد.»[vii]

از آیات مختلفی از قرآن کریم[viii] بر می‌آید:

ـ زن چون مرد خلیفه خدا است.[ix]

ـ هنگام خلقت هم از زن و هم از مرد پیمان گرفته شده است که شیطان را پرستشگر نباشند.[x]

ـ زنان و مردان دیگر نیز از جنس یکدیگر خلق شده‌اند.[xi]

بنابراین همسر انسان از جنس انسان است نه جزئی از آن. زیرا:

اولاً: در غیر این صورت به دلالت سه آیه اخیر باید همسر هر انسانی جزئی از خود او باشد.

ثانیاً: همان طور که مفسر کبیر قرآن علامه طباطبائی می‌فرماید کلمه «من» در آیات فوق «نشویه» است که برای بیان منشا پیدایش اشیا به کار می‌رود.[xii]

مطابق قرآن کریم روح الهی در کالبد زن و مرد به یکسان دمیده شده است.[xiii] و ویژگی‌هائی چون اعتدال در خلقت[xiv] ابزار ادراکی مناسب برای کمال[xv] فطرت الهی[xvi] و وجدان اخلاقی[xvii] و بر دوش کشیدن امانت الهی که آسمان و زمین از‌ آن امتناع ورزیدند،[xviii] هدف بودن برای خلقت آسمان‌ها و زمین و آنچه در زمین است[xix] و مشمول تعلیم الهی شدن[xx] و توفیق شرکت در کلاس آموزش و پرورش پیامبران[xxi] همه از دیدگاه قرآن به طور یکسان در مورد زنان و مردان جاری است.

پس از اخذ پیمان الهی، هم زن و هم مرد در بهشت ساکن شدند و هر دو یکسان مورد هشدار قرار گرفتند که از شجره دوری گزینند وگرنه از ظالمان خواهند بود.[xxii]

ـ شیطان هم زن و هم مرد را گمراه کرد و از بهشت خارج ساخت.[xxiii]

ـ زن و مرد هر دو به پیشگاه خدا اظهار توبه، پشیمانی و استغفار کردند.[xxiv]

چه اینکه در عرصه نیل به ارزش‌های انسانی مردی و زنی ملاک تقدم و تاخر نیست و ارزش‌هائی چون ایمان و عمل صالح[xxv] علم،[xxvi] تقوی،[xxvii] هجرت[xxviii] و در یک کلام مجموع ارزش‌های الاهی[xxix] در حوزه جنسیت تفسیر نمی‌شود و هیچکدام از دو جنس را در طی مدارج انسانی بر دیگری تفوق و برتری نیست.

بنابراین همه آنچه در قرآن در رابطه با ویژگی‌ها، نقاط ضعف و قوت و توانائی‌های معنوی انسان مطرح شده است، به طور یکسان شامل زن و مرد می‌شود و چنان نیست که مرد جنس نخستین و برتر و زن جنس ثانوی و کم بها‌تر باشد.

ب. دیدگاه تشریعی اسلام در مورد زن

پس از آنکه معلوم شد از دیدگاه اسلام زن و مرد در مقامات انسانی و جوهر آدمیت تفاوتی با یکدیگر ندارند اکنون باید دیدگاه اسلام در خصوص تقنین و تشریع برای زنان مورد مطالعه قرار گیرد که آیا سمت سوی تشریع اسلامی، ناظر به سه نگاه متفاوت و تبعیض‌آمیز جنسیتی است. از این نکته نیز نباید غفلت کرد که تفاوت‌های طبیعی نیز بین این دو موجود انسانی انکار ناپذیر است و این تفاوت‌ها به حدی است که می‌تواند بسیاری از تفاوت‌های موجود در احکام زن و مرد را توجیه کند چنان که مرحوم مطهری از مجرای این تفاوت‌ها کوشیده است برخی از شبهات در مورد نظام حقوق زن در اسلام را پاسخ گوید.[xxx] و این نتیجه به دست آید که زن از نظر حقوقی نیز جنس دوم و انسان درجه دوم قلمداد نشده است بلکه این تفاوت‌ها نه از تفاوت در درجات انسانی بلکه از تفاوت‌های حکیمانه در خلقت ناشی شده است.

---