جایگاه رنگرزی طبیعی در طبس

فرش طبس تا قبل از سال ۱۳۰۰ هجری شمسی دارای فرش عرب و گلیم و فرش الوان که دارای رجشمار ۱۵ تا ۲۰ بوده‌اند.
در سالهای ۱۳۵۰-۱۳۰۰ فرش زیر پایی در طبس متداول شد که دارای طرح مشهد بود و …

فرش طبس تا قبل از سال ۱۳۰۰ هجری شمسی دارای فرش عرب و گلیم و فرش الوان که دارای رجشمار ۱۵ تا ۲۰ بوده‌اند.

در سالهای ۱۳۵۰-۱۳۰۰ فرش زیر پایی در طبس متداول شد که دارای طرح مشهد بود و رجسمار آن ۲۵ بود رنگرزی در این دوره نیم شیمیایی و نیم طبیعی بود.

در حال حاضر فرشهایی که در طبس بافته می‌شود فرشطرح نائین است که رنگرزی در این دوره نیز نیم طبیعی و نیم شیمیایی است.

رنگرزی در طبس

در سالهای ۱۳۵۰-۱۳۰۰ رنگرزی به صورت تقریبا طبیعی بوده و رنگهای استفاده شده در فرش ۵ نوع بود که این رنگها عبارتند از : سورمه‌ای – قهوه‌ای – عنابی – آبی- سفید . که در بین این رنگها تنها رنگ آبی به صورت شیمیایی رنگرزی می‌شد.

در حال حاضر رنگهای مورد استفاده در فرش طبس ۱۲ رنگ می‌باشد که از بین این رنگها ۳ رنگ طبیعی ۲ رنگ نیمه طبیعی و ۷ رنگ کاملاً شیمیایی رنگرزی می‌شود. بجز این دوازده رنگ از یک رنگ ابریشم نیز استفاده می‌کنند که رنگ سفید ابریشم است.

نام‌های این دوازده رنگ عبارت است از ؛

۱) خاکی باز

۲) خاکی سیر

۳) قهوه‌ای

۴) آبی باز

۵) آبی سیر

۶) عنابی

۷) لاکی

۸) نخودی

۹) لاجوردی

۱۰) بیدمشکی

۱۲) فیلی

معایب رنگرزی در کارگاههای رنگرزی طبس

با توجه به اینکه آب طبس آب سخت است برای رنگرزی باید آب را تصفیه کنند که رنگرزان طبس این کار را انجام نمی‌دهند و این می‌تواند مشکل بزرگی در رنگ الیاف بوجود بیاورد و پس از رنگرزی رنگ الیاف کدر می‌شود.

باتوجه به مطالعات و تحقیقات میدانی انجام گرفته در زمینه روش رنگرزی در کارگاههای رنگرزی طبس ، معایبی در روشهای رنگرزی وجود دارد که باعث کاهش کیفیت خامه رنگ شده و عدم استقبال بافندگان طبس از این خامه‌ها گردیده و لذا خامه مورد نیاز اکثرا از هشر نایین تامین می‌گردد که به میزان ۶۰% خامه مصرفی می‌باشد. بنابراین اگر این نواقص و معایب در کارگاههای رنگرزی طبس برطرف گردد، کیفیت خامه رنگ شده از لحاظ ثبات و درخشندگی افزایش یافته و هزینه تامین خامه مصرفی برای بافنده کاهش می‌یابد. لذا بیان رنگرزی طبس و رفع آنها ضروری به نظر می‌رسد که عبارتند از :

۱) استفاده از آب سخت

همانطور که می‌دانید، آب شهر طبس دارای املاح بسیاری از جمله الماح کلسیم و منیزیم می‌‌باشد که حضور این املاح در آب هنگام شستشو و رنگرزی مشکلات بسیاری ایجاد می نماید. بعنوان مثال هنگام شستشو الیاف قبل از رنگرزی با آب سخت، این املاح بر روی الیاف رسوب نموده و در هنگام رنگرزی باعث نایکنواختی می‌گردد. همچنین به دلیل اینکه این املاح با رنگا ترکیب می‌گردند لذا علاوه بر تغییر فام رنگ باعث کدر و مات شدن رنگ می‌گردد. همچنین رسوب نمودن املاح برروی الیاف باعث جذب سطحی رنگ بر روی لیف پشم گردیده و ثبات سایشی را کاهش می‌دهد . لذا استفاده از مواد سختی‌گیر در هنگام رنگرزی و یا ایجاد سیستم تصفیه آب در کارگاه رنگرزی ضروری می‌باشد

۲) روشهای غیراستاندارد شستشو

جهت انجام رنگرزی پشم بصورتی که دارای ثبات شستشویی و ثبات سایشی مورد نظر باشد باید قبل و بعد از رنگرزی پشم، الیاف پشم تحت عملیات شستشو قرار بگیرند، که شرایط عملیات شستشو بسیار مهم می‌باشد. دراین حالت جهت شستشو الیاف از یک پاک کننده غیر یونی ، همراه باآب سختی‌گیری شده استفاده می‌گردد. شستشو قبل از رنگرزی ، چربی طبیعی لیف و ناخالصیهای مختلف آنرا بر طرف می‌نماید.همچنین شستشو بعد از رنگرزی ، رنگهای سطحی لیف را خارج نموده و ثبات سایشی و شستشویی را افزایش می‌دهد.

۳) حمایت از رنگرزی طبیعی

با توجه به تحقیقات صورت گرفته، اکثر رنگهای مصرفی در خامه فرش طبس از طریق شیمیایی رنگرزی می‌گردد و باتوجه به روند سریع رشد رنگهای شیمیایی درآینده نه چندان دور شاهد رنگرزی کاملا شیمیایی خواهیم بود. در صورتی که رنگهای شیمیایی با ثبات لازم استفاه گردد، جای نگرانی نمی‌باشد. اما متاسفانه بدلیل قیمت نازل رنگهای شیمیایی با کیفیت پایین و روش ماده رنگرزی ،‌یان رنگها رواج بیشتری می‌یابند. که در این صورت فرش طبس نه تنها جایگاه فعلی خود را حفظ نکرده بلکه تنزل نیز خواهد یافت زیرا امروزه خریداران فرش دستباف ، به رنگهای طبیعی تمایل بیشتری نشان می‌دهند.

نتیجه گیری

با توجه به مطالبی که بیان شد برای آنکه کارگاههای رنگرزی طبس بتوانند در آینده و خامه مورد نیاز شهر طبس را تامین نمایند چند نکته را باید در دستور کار خود قرار دهند.

اول اینکه آب مصرفی خود را از لحاظ سختی تصفیه نمایند همچنین قبل و بعد از رنگرزی شستشوی الیاف را به طور موثری با استفاده از پاک کننده‌های مناسب انجام دهند.

منابع :

۱- پژوهشی در فرش ایران ، تورج ژوله

۲- فرش خراسان ، شیرین صوراسرافیل

۳- هنر و صنعت قالی ایران ، منصور ورزی و تحقیقات میدانی

شوکت الملوک صالح زاده

ناشر:پایگاه علمی پژوهشی فرش ایران