بحران اقتصادی جهان و افزایش گرایش به بانکداری اسلامی

استقبال فزاینده مردم

امروزه بانکهای اسلامی در سراسر دنیا مورد اقبال عمومی است. اقبال از بانکها و مؤسسات اسلامی در جریان بحران مالی اخیر نیز بیشتر شده است. این امر نه فقط به دلیل جذابیت نوع خاص روابط مالی آنها با مشتریان خود است، بلکه به آسیب پذیری کمتر آنها در مقابله با بحران مالی اخیر نیز نسبت داده می شود که به نوبه خود ناشی از اهداف و ساختار خاص این نهادهای مالی است.

ریشه های تشکیل نخستین بانکهای اسلامی را عموما به تأسیس مؤسسه مالی دارالمال (Daralmal) یا مؤسسه مالی البرکه (Albarakah) که در سالهای ۱۹۸۱ و ۱۹۸۲ در ژنو و لندن فعالیت خود را آغاز کرده اند، نسبت می دهند. لیکن محققین زیادی نیز ریشه های تشکیل نخستین نهادهای بانکی اسلامی را از نظر قدمت، از عمر مؤسسات یاد شده به مراتب بیشتر و در حدود ۵۰ سال قبل ذکر می کنند؛ به طوری که برخی نظریه پردازان، تأسیس اولین بانکهای اسلامی را در سالهای دهه ۱۹۶۰ و در خاورمیانه ذکر کرده اند که به تدریج نیز در دهه های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ با سرعت بیشتری در کشورهای اسلامی (از جمله ایران) و در کشورهای جنوب شرقی آسیا و حتی کشورهای پیشرو در سرمایه داری نظیر انگلستان و آمریکا به گسترش خود ادامه داده است.

اصطلاح بانک اسلامی در دنیای امروز، عموما به مؤسساتی اطلاق می شود که عملیات آنها در تطبیق با قواعد شریعت اسلامی راهبری می شود و یا حداقل عملیات بانکی در این مؤسسات مالی در اصول، تضادی با آموزه های شریعت اسلامی نداشته باشد. از نقطه نظر محدوده جغرافیایی و کشورهای محل فعالیت، امروز بانکهای اسلامی اختصاص به کشور و یا منطقه خاصی ندارند و تقریبا در همه جای جهان، هم در کشورهای اسلامی (با اکثریت جمعیت مسلمان) و هم در کشورهای غیراسلامی(که جمعیت مسلمان در اقلیت است و به هر حال اسلام دین رسمی این گونه کشورها به شمار نمی رود) پراکنده شده اند. این تقسیم بندی برحسب مؤسسات و کمپانیهای مالک بانک اسلامی نیز قابل بحث است.

گاه بانک اسلامی در واقع مجموعه ای است که براساس شریعت اسلامی کار می کند و در آن تمامی فعالیتهای بانک مطابق با اصول شریعت است. ولی گاه در مجموعه اصلی بانک، در چارچوب بانکداری سنتی (غیرمنطبق با ضوابط اسلامی) فعالیت می کند و به علت استقبال مسلمانان و مشتریان مشتاق خدمات مالی اسلامی، اصطلاحا از طریق یک پنجره بانکداری اسلامی (Window) یا از طریق آنچه گاه باجه های مخصوص عملیات بانکی اسلامی نامیده می شود خدمات مالی اسلامی را به مشتریان خود عرضه می کند. این دسته از بانکها مانند Citi Bank HSBC Standard Chartes الان در اغلب مراکز مالی مهم دنیا فعالیت می کنند و هم اکنون به علت جذابیت خدمات مالی اسلامی بخشی از فعالیتها و محصولات بانکی خود را مطابق با آموزه های اسلامی به مشتریان خود عرضه می کنند. این بانکها برای راهبری عملیات بانکداری اسلامی بخشهایی را با عنوان بخش بانکداری اسلامی در دفاتر سرپرستی و ادارات مرکزی خود تاسیس می کنند و با تهیه و اختصاص زیرساختها و امکانات لازم از قبیل کمیته های ویژه بانکداری اسلامی، پژوهشگران شریعت اسلامی و متخصصان مربوطه عملیات بخش مرتبط با بانکداری اسلامی را هدایت می کنند. الگوی فعالیت بانکداری اسلامی برحسب محیط عملیاتی بانک اسلامی نیز قابل تقسیم بندی است. به این معنی که گاه موسسه مالی یا بانک اسلامی در کشوری فعالیت می کند و با تهیه و اختصاص زیرساختها و امکانات لازم از قبیل کمیته های ویژه بانکداری اسلامی، پژوهشگران شریعت اسلامی و متخصصان مربوطه عملیات بخش مرتبط با بانکداری اسلامی را هدایت می کنند.

تاثیر بحران مالی اخیر بر وضعیت بانکها به صورت اعم و بانکهای اسلامی به صورت اخص هم اکنون موضوع بررسیهایی است که همچنان ادامه دارد. لیکن برآوردهای اولیه نشان از افزایش استقبال از خدمات مالی اسلامی و در کنار آن حداقل آسیبهای وارده بر بانکها و موسسات مالی اسلامی در شروع و ادامه بحران مالی اخیر دارد که به صورت طبیعی موجب توجه بیشتری به این نهادهای جوان مالی و همچنین بروز سوالاتی درباره نوع خاص روابط قراردادی حاکم بر فعالیتهای آنان و ابعاد مختلف فعالیتهای این قبیل موسسات گردیده است.

آسیب پذیری کمتر بانکها و موسسات اسلامی به راستی ناشی از چه عاملی است و رمز مصونیت نسبی بانکهای اسلامی در مقابله با بحرانهای عظیم مالی را در کجا باید جستجو کرد؟ همان گونه که گفته شد، تحلیل دقیق تمامی ابعاد مختلف این موضوع بر روی بانکهای اسلامی زودهنگام است و با توجه به دوره کوتاهی که از شروع بحران مالی اخیر می گذرد، هنوز باید منتظر تحلیلها و نتایج آتی ماند؛ سخن آخر اینکه روند صعودی و استقبال فزاینده مردم، فعالان اقتصادی و گاه دولتها و کشورهای مختلف از بانکداری اسلامی و عملکرد موفق بانکهای اسلامی در شرایطی که بحران مالی جهان غرب در حال گسترش است، یک فرصت طلایی را در جهت رشد و گسترش صنعت بانکداری اسلامی فراهم کرده است که اگراعتقاد صدها میلیون سرمایه گذار خرد از کشورهای اسلامی (که عمدتا صاحب درآمدهای نفتی هستند) و تمایل آنها به استفاده از سرمایه ها بر پایه آموزه های دینی اسلامی به آن افزوده شود، شاهد رشد و شکوفایی بیش از پیش این صنعت خواهیم بود

دکتر محمود بهمنی