کوه تو را می خواند

دایره المعارف کوچک کوهنوردی

شوق انسان به دیدار و نظاره دنیای پیرامونش همیشه با او بوده است....

از دنیای مصنوع و خودساخته شهر که گذر کنیم، پیرامون انسان، پدیده‌ها و پدیدارهایی در جغرافیای طبیعی هست که وسوسه کاوش و سیر در آنها به جان هرکسی می‌افتد. «کوهستان» یکی از آنهاست که هیبت و سترگی‌اش، بهت و حیرت را نصیب ما می‌کند. این جلوه بی‌بدیل، وقتی عظمتش بیشتر مقهورمان می‌کند که مواجهه‌‌ای بی‌واسطه باشد.

برای ما که زیستن در ابرشهرها، سبک زندگی خاصی را القا کرده، در نگاه نخست، گشت و گذار در کوهستان، دشوار و پردردسر است. انتخاب اول ما در برنامه‌های سیاحتی‌-تفریحی‌مان، به ندرت کوهستان است. اما کدام یک از ما تا به حال در کوهساری، پای درختی و کنار رودخانه‌ای که از بلندای کوه جاری است، لحظات خوش و به یاد ماندنی نداشته‌ایم؟ کوفتگی، پادرد، خستگی مفرط و سایر دشواری‌هایش هست اما با این خاطرات دل‌چسب و فریبنده‌اش چه کنیم؟ عطایش را به لقایش ببخشیم یا نه؟... جواب این سوال طلب ما!

● «کوهنوردی» چیست؟

کوهنوردی، فعالیتی ورزشی-تفریحی است مشتمل بر: صعود (بالا رفتن از کوه)، کوهپیمایی، پیاده‌روی، غارنوردی، سنگ‌نوردی و اسکی. اگر از صعود به قله، سنگ‌نوردی،‌غارنوردی و حتی اسکی که هر یک حرفه‌ای ورزشی‌‌اند بگذریم، به کوهپیمایی و پیاده‌روی می‌رسیم که هر کدام می‌توانند گونه‌ای از اوقات فراغت ما را به خود اختصاص دهند. بسیاری از برنامه‌‌های تفریحی و «گل‌گشتی»‌ای که گروه‌های مختلف کوهنوردی برگزار می‌کنند، «کوهپیمایی» و «پیاده‌روی» است که بارزترین صفت در خورش، همگانی‌بودنش است.

● ما از کدام دسته هستیم؟

ما یا کوهنوردیم یا کوهپیما یا کوهرو. «کوهنورد» فردی است که این فعالیت ورزشی را پیشه خود ساخته و مرتب و مستمر به رشته‌های کوهنوردی از قبیل سنگ‌نوردی، یخ و برف، غارنوردی و اسکی می‌پردازد و تجهیزات و ابزار لازم و فنی متناسب با هر کدام از این رشته‌ها را نیز به همراه دارد.

«کوهپیماها» افرادی هستند که معمولا قصدشان قله و فعالیت حرفه‌ای نیست. تفریح و سیاحت را هم به تنهایی در نظر ندارند؛ بلکه با اندک وسایل درخوری که تهیه کرده‌اند رویای «صعود به بلندای کوهستان» در ذهن و ضمیرشان نقش بسته است. اما «کوهرو»ها کسانی هستند که به طور گروهی - و به ندرت، به صورت انفرادی- به قصد تفریح و تفنن به دره‌ها، کوهپایه‌ها و ایستگاه‌های پایین‌دست کوه یا کوهساری می‌روند و معمولا تجهیزات مناسب و کافی و استاندارد به همراه ندارند و بنابراین توانایی صعود به مرحله بالاتر را ندارند.

راستی، نگفتید بالاخره عطایش را به لقایش ببخشیم یا نه؟ سوال‌مان را که یادتان نرفته است، هان؟!

● رعایت کنید و لذت ببرید

بعد از آمادگی جسمانی که باید روزهای قبل از برنامه به آن بیندیشید، تغذیه، تجهیزات مناسب، بررسی و پیش‌بینی احوالات جوی منطقه و شیوه درست راه رفتن در کوهستان می‌تواند آلام شما را کم و به تبع لذت شما را بیشتر کند.

▪ اصول گام‌برداری در کوهستان: طریقه گام‌برداری به ارتفاع، شیب و آب‌وهوای منطقه بستگی دارد.

▪ حتی اگر هیچ‌کدام از تجهیزات درخور را ندارید، کفش مناسب به پا کنید؛ چون پاهایتان بیشتر از همه اعضای بدن شما با سختی و دشواری مسیر درگیر است. بعدا کفش مناسب را با هم بررسی می‌کنیم.

▪ باید قبل از راه افتادن بندکفش‌ها را تنظیم ‌کنید؛ یعنی باید در زمان بالا رفتن، بندها را معمولی ببندید ولی از یاد نبرید که حین پایین آمدن، بندها را باید محکم ‌کرد؛ چون پنجه‌ها به پیشانی و رویه کفش برخورد می‌کنند و نوک انگشتان پا تاول زده و زخمی می‌شوند.

▪ در سر بالایی اول قسمت پنجه و بعد قسمت میانی و در سر پایینی اول پاشنه بعد پنجه را بگذارید.

▪ گام خود را باید با تنفس و ضربان قلب هماهنگ کنید (یک ضرباهنگ ثابت و هم‌زمان).

▪ آهسته و پیوسته حرکت کنید و با صاف کردن کامل پا، هرازگاهی به آن استراحت ‌دهید.

▪ طوری گام بردارید که از اهرم‌های اسکلتی بدن بهتر استفاده شود تا به عضلات فشار کمتری وارد شود.

▪ بسته به شیب و ارتفاع مسیر و توان فرد، بعد از یکی‌دو ساعت، ۱۰ تا ۱۵ دقیقه استراحت کنید.

▪ برای استراحت، سرعت و ضرباهنگ گام‌هایتان را کم و کوتاه کنید تا به‌تدریج بدنتان‌ سرد شود. هرگز با بدنی گرم به یکباره توقف نکنید. اگر مجبور شدید، بدون تاخیر حتما بالاپوشی بپوشید.

نکات مهمی که باید هنگام پایین آمدن بیشتر به آنها توجه کنید:

▪ استراحت: استراحت تنها در سر بالایی (هنگام صعود) لازم نیست؛ بلکه در سرپایینی (هنگام فرود) هم لازم است، زیرا به زانوها بیشتر فشار وارد می‌شود.

▪ هرگز عجله نکنید: بیشتر آسیب‌های پا از قبیل دررفتگی، پیچ‌خوردگی و حتی شکستگی در سرپایین‌آمدن‌های بی‌محابا پیش می‌آید. باوری بین کوهنوردان هست مبنی بر اینکه: «زمان فرود ۲ برابر زمان صعود است.» و این اهمیت فرود را می‌رساند.

▪ بی‌اختیار و وارفته پایتان را نیندازید: عضلات پایتان را شل نکنید. بهترین شیوه برای پایین آمدن آن است که زانوها را خم کنید و کمر را صاف نگهدارید (راه رفتن میمون‌وار).

● تجهیزات انفرادی و گروهی

تجهیزات می‌تواند سختی‌‌ها را تقلیل دهد. هم دهانتان آب افتاده و هم تن‌تان لرزیده. هزینه تهیه تجهیزات، زبانتان را بند آورده، نه؟! خوددار باشید و جواب منفی به سوال ما را هم زود به مخیله‌تان راه ندهید.

این وسایل و تجهیزات نسبت به کارآیی و کارکردی که دارند، هزینه‌شان معقول است. البته گرانی این تجهیزات را نمی‌خواهم توجیه کنم. اما مثلا چراغ‌خوراک‌پزی که در هوایی سرد به خوبی غذای شما را داغ ‌کند یا آبی را برای دم‌کردن چای مهیا کند،‌چقدر می‌ارزد؟ حتما موافقید که ربطی به آن پولی که شما برایش پرداخته‌اید، ندارد.

▪ تجهیزات انفرادی: ابزاری است که هرکس برای خود و با خود دارد تا احتیاجات فردی‌اش را رفع کند و شامل این اقلام است: کوله‌پشتی، کفش، ظرف‌آب، چراغ‌پیشانی، فلاسک، دستکش، کلاه و عینک، ضد‌آفتاب، گتر، چراغ خوراک‌پزی، ظرف غذا، پوشاک از جنس (پولار، گورتکس، پَر)، زیرانداز، پانچو، چادر انفرادی، قطب‌نما، سوت، وسیله آتش زنه (کبریت یا فندک)، چاقو، نقشه یا کروکی منطقه و تلفن همراه (در صورت امکان مجهز به GPRS).

به‌هر حال داشتن لوازم انفرادی علاوه بر بالا بردن توان فرد، در بالا بردن روحیه گروهی نیز تاثیر بسزایی دارد.

▪ تجهیزات گروهی: چادر بزرگ برای اتراق، طناب، جعبه کمک‌های اولیه، تجهیزات جهت‌یابی و نقشه‌خوانی، نقشه جامع مسیر، کارابین و.... بخشی از این ابزار فنی در صعود و کوهنوردی حرفه‌ای به کار می‌آید. ولی آنچه مهم است استقلال و خودبسندگی فرد در کوهستان است، طوری که اگر به هر دلیلی تنها و بی‌کس شد، از پس خودش برآید.

به شما خواهم گفت که این وسایل را از کجا تهیه کنید. شما که انتظار ندارید فروشگاه‌های شهر شما را هم بشناسم و نام ببرم. پس این بخش را تهرانی‌ها بخوانند فقط، لطفا!

حوالی میدان منیریه در خیابان ولیعصر (عج) به سمت جنوب در ۲ سمت خیابان، فروشگاه‌های بسیاری هستند که لوازم و تجهیزات کوه و کوهنوردی را می‌فروشند.

● خورد و خوراک‌ مناسب

تغذیه باید در ۳ مقطع زمانی مورد توجه باشد: قبل، حین و بعد از برنامه یا گشت‌وگذار تا مشکلی از لحاظ جسمی برای فرد پیش نیاید. چون خواننده «سلامت» هستید، سرتان را درد نمی‌آورم.اگر هم خواننده «سلامت»نیستید و از قضا این صفحه یا این شماره را می‌خوانید که هیچ! با نخواندن «سلامت» تا حالا، خیلی چیزها را از دست داده‌اید.

موارد ضروری که باید کوهنورد در تغذیه خود رعایت کند:

▪ در کوه، غذاها باید کم‌حجم، پرانرژی و مغذی و سبک باشد.

▪ فراموش نکنید که آب به اندازه کافی بنوشید. همیشه دور لب، آخرین نقطه‌ای از بدن شماست که احساس تشنگی می‌کند. در فصل گرما، شما قبل از اینکه تشنگی را احساس کنید، باید آب بخورید. می‌توانید کمی عصاره میوه‌ها یا آب‌لیمو به آب اضافه کنید تا خستگی و کوفتگی‌تان را نیز رفع کنید.

▪ برنامه غذایی باید با وعده‌های بیشتر و با مقدار کم باشد و ترجیحا از میوه‌های خشک حین اجرای برنامه استفاده شود؛ مخصوصا کشمش، خرما و توت.

▪ سعی کنید برای صبحانه و ناهار از کربوهیدرات‌ها و غذاهای پروتئینی و برای شام از مواد غذایی سبک، پرانرژی و کم‌حجم استفاده کنید و قبل از خواب، آب بخورید تا غذایی که خورده‌اید، راحت‌تر هضم شود.

▪ در قبل و حین برنامه کوهنوردی، از میوه و سبزیجات بیشتر استفاده کنید.

▪ شیرینی‌جات و چربی را به‌کلی حذف نکنید؛ بلکه به مقادیر لازم از آنها مصرف کنید.

● غافلگیر نشوید

احوالات جوی را جدی بگیرید که اصلا شوخی ندارد و ممکن است جانتان را گرو بگیرد! این جوری دیگر حتما جواب سوال ما را به تلخی خواهید داد و عطایش را به لقایش خواهید بخشید، البته اگر هنوز عمرتان به دنیا باقی باشد.

برای آگاهی از شرایط جوی منطقه می‌توانید از سامانه گویای سازمان هواشناسی کشور (هواگو)، وضعیت آب و هوایی منطقه مذکور را جویا شوید. شماره تلفن این سامانه ۱۳۴ است.

شکی نیست که نباید تنها به اطلاعات این سامانه اکتفا کرد. اگر در آن منطقه آشنایی یا بستگانی دارید، با تلفن می‌توانید وضعیت آب و هوایی را از زبان یک محلی بپرسید. در هر صورت از هر راهی که می‌توانید، روز قبل از برنامه اطلاع درستی از آب و هوا داشته باشید.

در حین اجرای برنامه و تفرجتان هم به تغییرات جوی منطقه بی‌توجه نباشید. کوهنورد یا کوهپیمای خوب، کسی است که با توجه به پیشرفت ابزارهای شناخت و جهت‌یابی و با وجود انواع نقشه‌ها و کروکی‌های در دسترس، شم و حس قو‌ی‌ای داشته باشد؛ یعنی به پیرامون خود، اتمسفر و حال و هوای منطقه‌ای که در آن است، توجه ویژه‌ای کند و همیشه شامه‌اش تیز باشد و کوچک‌ترین تغییرات جوی را ارزیابی و حلاجی کند. اگر هم قصد شب ماندن دارید باید طبیعت پیرامون‌تان را خوب مطالعه کنید. طبیعت همیشه قبل از هر واقعه‌ای، علایم و تظاهراتی نشان می‌دهد که اگر هوشیار باشید، کمتر غافلگیر می‌شوید.

● کوه‌روها بخوانند

حتی اگر به قصد صعود و فعالیت ورزشی به کوهستان نمی‌روید، این نکات را رعایت کنید:

▪ در فصول سرد (پاییز و زمستان) به جز پوشاک مناسبی که همراه می‌برید، حتما به کوتاهی روز توجه کنید. شما ساعات کمتری (به نسبت تابستان) در روشنایی روز هستید و اگر برای اسکان و اتراق مناسب با چادر و یا برگشت به موقع، اقدام نکنید؛ در یک چشم به هم زدن، به‌خصوص در مواقع بحرانی و وضعیت بد آب و هوایی، تاریکی هم معضلی بزرگ می‌شود.

▪ حتما اگر راهنما یا بلدراه و آشنایی در منطقه دارید از مصاحبت‌اش بی‌بهره نباشید. یک راهنما می‌تواند هم زیبایی‌های بکر و نادیده منطقه را به شما نشان دهد و هم راه و چاه را.

▪ وسیله نقلیه‌ای مناسب، با توجه به شرایط جغرافیایی و جوی منطقه انتخاب کنید. اگر قصد دارید در کمرکش شیبی تند ادامه مسیر دهید، وسیله نقلیه‌تان - به‌خصوص اگر دسته‌جمعی می‌روید - باید توانایی بالا رفتن از جاده‌های شوسه را داشته باشد. مبادا در مسیر باز بمانید.

علایم قراردادی کمک خواستن و تقاضای نجات را به خاطر داشته باشید:

▪ در شب به وسیله چراغ‌قوه یا سایر وسایل نوری موجود و در روز به وسیله سوت یا فریاد زدن، هر ۱۰ ثانیه یک‌بار (یک علامت نوری یا یک‌بار سوت یا فریاد زدن) و بعد از ۶ علامت، به مدت ۱ دقیقه توقف یا سکوت کرده و سپس دوباره همین مراحل را تکرار کنید.

▪ چه انفرادی و چه گروهی، زمان و مکان برنامه را به آشنایان و بستگان نزدیک‌تان اطلاع دهید تا اگر اتفاقی افتاد و تاخیری کردید و کسی/کسانی سراغتان را گرفتند، بدانند کدام منطقه هستید.

▪ حتما جعبه کمک‌های اولیه با خود ببرید. در ارتباط با برنامه‌تان، تجهیزات گروهی را که ذکر کردیم، با خود به همراه داشته باشید.

▪ سرپرست یا کسی که در جمع چنین مسوولیتی دارد، باید تمامی جزییات مسیر را به راننده یا رانندگان وسیله/ وسایل نقلیه اطلاع دهد.

▪ نقشه یا کروکی محل و منطقه مورد نظر را تهیه کرده و به همراه داشته باشید.

● از کجا شروع کنیم؟

برای گذراندن دوره‌های کارآموزی کوهپیمایی و سایر دوره‌های کوهنوردی حرفه‌ای و حتی سپری کردن دوره‌‌های مربی‌گری می‌توانید به گروه‌های کوهنوردی معتبر و یا «فدراسیون کوهنوردی و صعودهای ورزشی» سری بزنید. در ضمن تمامی مقررات و قوانین لازم در این زمینه‌ها، در جزوات ارایه شده در سایت فدراسیون کوهنوردی و صعودهای ورزشی به آدرس:

www.mfi.ir در دسترس است.

● آسیب‌ها و خطرهای شایع در کوهنوردی

با کمی دقت و سرسری نگرفتن فعالیتی که در دامان طبیعت می‌کنید، می‌توانید از بروز خطر جلوگیری کنید. جعبه کمک‌های اولیه هرگز نباید فراموش‌تان شود. دسته اول خطرات طبیعی است، خطراتی که محیط بر انسان تحمیل می‌کند که شامل موارد زیر است:

۱) برون زمینی: سیل، بهمن، صاعقه، توفان، بوران، ریزش سنگ، گزیدگی

۲) درون‌زمینی: آتشفشان و زلزله

دسته دوم خطراتی است که کوهپیما یا کوهنورد در وقوع آن نقش مستقیم دارد از قبیل:

▪ گرمازدگی: رعایت نکردن پوشش مناسب هنگام صعود، فرود یا اتراق. به عنوان نمونه هنگام صعود یا فرود باید طوری لباس پوشید که مانع تعریق بیش از حد و بالارفتن بی‌مورد دمای بدن شود.

▪ سرمازدگی: لباس نامناسب و ناکافی، نداشتن سرپناه یا چادر مناسب.

▪ دررفتگی: کفش نامناسب و بی‌دقتی در کوهپیمایی به‌خصوص هنگام فرود.

▪ شکستگی: گام‌برداری نادرست در شیب‌ها و سراشیبی‌های تند و ...

▪ ارتفاع‌گرفتگی: پیش‌بینی نکردن توانایی جسمانی یا عدم هم‌هوایی مناسب، کم‌خوابی، صعود با سرعت و ...

هر کدام از این خطرات و آسیب‌ها همچون سایر‌ آسیب‌های ورزشی، علایم و تظاهراتی دارند و بالطبع برای درمان و بهبود هر یک شیوه‌ها، راهکارها و اقداماتی باید با دقت و طمأنینه انجام شود.

در چنین مواقعی حمل مجروح به مکانی پایین‌تر یا نزدیک به شهر و روستا لازم است. اما نباید فراموش کنیم که امداد و حمل مجروح از ارتفاع یکی از دشوارترین نوع امدادها است. اینجاست که باید با تجهیزات لازم و در صورت نبود آنها، با ابزارهایی مشابه به امداد مجروح همت گمارد. به یاد داشته باشید هم مراقب وضعیت و شیوه حمل مجروح در شیب و ارتفاع باشید و هم مراقب گام‌برداری خودتان. مبادا که هنگام امداد، خودتان نیز دچار آسیب شوید. اینها همه به مبحث و رشته‌ای به نام «امداد در کوهستان» ربط دارد. در این زمینه دوره‌های کارآموزی هست که اگر مایلید، می‌توانید در آن شرکت کنید.

● مشخصات کفش کوهنوردی مناسب

با توجه به نوع رشته ورزشی کوهنوردی و سنگ‌نوردی و یا کوهپیمایی، اندام تحتانی و پاها بیشترین نقش و فعالیت را در انجام این رشته ورزشی دارند و قاعدتا شایع‌ترین آسیب‌های ورزشی در کوهنوردی، صدمات اندام تحتانی و پاها است. مفاصل زانو و مچ پا نیز از حساس‌ترین مفاصل بدن هستند که در ورزش کوهنوردی در معرض مستقیم ضربات متوالی و متناوب هستند. نتیجه اینکه برای پیشگیری از آسیب‌های پا باید به سلامت پا بیشتر توجه کرد و در این میان اهمیت کفش مناسب و تاثیر آن بر سلامت بدن به وضوح قابل‌درک است.

● انواع کفش

انواع کفش مورد استفاده در ورزش کوهنوردی عبارتند از:

۱) سنگ‌نوردی: با شکل خاص و مواد خاصی تولید می‌شود.

۲) کوهپیمایی: این نوع کفش عاج کمتری دارد.

۳) کوهنوردی نیمه سنگین.

۴) کوهنوردی سنگین: یک پوش، دو پوش، سه پوش (اکثرا گتر سرخود است) و...

▪ خصوصیات لازم برای کفی کفش: قابل‌انعطاف باشد، ضربه‌گیر باشد، وضعیت استقرار کف پا را در داخل کفش حفظ کند، عاج‌های عمیق داشته باشد، اصطکاک خوبی داشته باشد و مقاومت مناسبی داشته باشد.

▪ خصوصیات لازم برای رویه کفش: ضدآب باشد، قابلیت تعریق داشته باشد، تا حدی برای راحتی پا، نرم و قابل‌انعطاف باشد، محکم باشد، قابل‌ارتجاع باشد. مقاوم در برابر سرما، گرما و عوامل محیطی باشد. بندها تا نزدیکی پنجه پا ادامه داشته باشد و تا روی پا و قوزک‌ها را بپوشاند. زیرا راحت‌تر است، بهتر کیپ می‌شود و درآوردن آن راحت‌تر است.

▪ برای مراقبت بهتر از کفش: در صورت کوچک‌ترین صدمه‌ای به کفش دراسرع وقت باید تعمیر شود.

▪ بعد از برنامه: کفش را باید بشویید و با پارچه آن را خشک کنید و بعد قالب بزنید (به‌خصوص کفش‌های چرمی را)، سپس برای حفظ انعطاف پذیری کفش و جلوگیری از نفوذ آب و رطوبت واکس مخصوص بزنید. از آتش و گرمای زیاد برای خشک کردن کفش استفاده نکنید. برای کفش پلاستیکی از اسپری مخصوص محافظت کننده استفاده کنید.

● اندازه کفش

خیلی گشاد نباشد. چون باعث تاول‌های پوستی می‌شود. خیلی کیپ و تنگ نباشد. چرا که به پا فشار وارد می‌آورد. در صورت عدم رعایت موارد بالا کفش نامناسب به ناخن‌ها و بستر ناخن صدمه می‌زند و باعث خستگی پا می‌شود.

منبع: سایت پزشکی کوهستان

صالح عزیزی