نابودی طلای سفید ۱

پنبه, طلای سفید یكی از محصولات اساسی كشاورزی ایران است و در جهان نیز به عنوان یكی از عمده ترین محصولات كشاورزی پس از غلات بیشترین سطح زیر كشت را به خود اختصاص داده است

پنبه، طلای سفید یكی از محصولات اساسی كشاورزی ایران است و در جهان نیز به عنوان یكی از عمده ترین محصولات كشاورزی پس از غلات بیشترین سطح زیر كشت را به خود اختصاص داده است. اهمیت پنبه نه تنها در تامین مواد اولیه صنایع نساجی و روغن كشی است، بلكه در اشتغال زایی بخش های كشاورزی، صنعت و بازرگانی كشور نقش مهمی دارد. طبق برآوردی در حدود دو میلیون نفر از جمعیت كشور از طریق فعالیت در امر تولید و توزیع صنایع وابسته به پنبه امرار معاش می كنند. اما به رغم اینها حوزه تجارت خارجی پنبه و جنبه ارزآوری آن نكته قابل توجه دیگری است. طی سال های گذشته دولت با اعمال سیاست هایی به طور مستقیم و غیرمستقیم در مكانیسم بازار پنبه دخالت كرده است. از جمله سیاست های مستقیم دولت می توان به تعیین نرخ تضمین خرید و پرداخت یارانه به برخی نهاده های مورد استفاده در تولید پنبه اشاره كرد و در خصوص سیاست های دولت كه با تاثیر غیرمستقیم می توان به تعیین نرخ ارز اشاره كرد كه بر صادرات این محصول تاثیر قابل توجهی داشته است.در مورد اهمیت صادرات پنبه ایران كافی است به میزان درآمد ارزی حاصل از صدور پنبه ایران در سال ۱۳۵۲ توجه كرد كه براساس آمار و اطلاعات موجود در سال ۱۳۵۲ درآمد حاصل از صدور پنبه حدود ۱۴۹ میلیون دلار بوده است. متاسفانه به علت عدم توجه به تولید پنبه در ایران در برخی از سال ها به ویژه در سال های ۱۳۷۲ و ۱۳۷۳ نه تنها صادراتی صورت نگرفته، بلكه كشور ما به واردكننده پنبه نیز مبدل شده است.از دیگر مواردی كه حكایت از اهمیت پنبه در ایران دارد فعالیت ۹۰ كارخانه پنبه پاك كنی، ۲۳۰ كارخانه روغن كشی، ۸۰ كارخانه نساجی پنبه ای، ۳۳ هزار ماشین بافندگی، ۹۰۷ واحد كشبافی پودری، ۹۰ هزار دستگاه بافندگی دستی، ۸۰۰ كارگاه كوچك بافندگی و صدها واحد تولیدی دیگر است.

• كاهش سهم تجارت پنبه ایران

ایران از دیرباز یكی از قطب های اصلی تولید بوده است. در این راستا تلاش های زیادی انجام داده اما در سال های اخیر، نتوانسته سهم صادرات خود را از محصول پنبه در جهان افزایش دهد. بررسی آمار موجود (طی سال های ۷۸-۱۳۵۳) حاكی از این است كه سهم تولید پنبه ایران در جهان و نیز سهم صادرات آن در تجارت جهانی پنبه كاهش یافته است. ابتدا در همین دوره تولید پنبه وش، سطح زیر كشت آن، مقدار تولید سرانه، همگی كاهش داشته است.بنابراین به رغم اینكه دولت در سیاست های كلان اقتصادی به توسعه صادرات غیرنفتی و افزایش تولید توجه كرده، سیاست های اعمال شده در خصوص پنبه از كارایی لازم برخوردار نبوده و نه تنها در افزایش جایگاه اقتصادی پنبه در ایران و جهان كمك شایانی نكرده بلكه به نحوی موجب تضعیف این محصول استراتژیك شده است. انگیزه تولید را از پنبه كاران گرفته است. به طوری كه پس از گذشت ۲۵ سال هنوز مقدار تولید پنبه وش كمتر از میزان آن در سال ۱۳۵۳ است.به عبارتی با توجه به اینكه همگام با افزایش جمعیت جهان، میزان تولید و تجارت پنبه در جهان روند فزاینده داشته ولی رشد تولید و صادرات پنبه ایران در سال های اخیر كاهنده بوده است.براساس مطالعات مجید كوپاهی بررسی روند گذشته نشان می دهد در مواقعی كه سیاست تشویق صادرات مورد توجه دولت بوده و به عبارتی در پروسه صادرات به نحوی تسهیل حاصل می شده بخش قابل توجهی از پنبه از كشور خارج می شد و نهایتاً به نحوی بازار داخلی با كمبود نسبی مواجه می شد و عملاً قیمت پنبه نیز با نوساناتی مواجه می شد. بنابراین سیاست تشویق صادرات منجر به افزایش قیمت در داخل شده و نهایتاً میزان تولید پنبه در سال آتی افزایش می یابد. البته عامل دیگری كه می تواند نقش بسزایی در تولید پنبه داشته باشد سیاست قیمت گذاری پنبه به عنوان یك محصول استراتژیك در كشور است. به طور كلی براساس قانون تضمین خرید محصولات كشاورزی (مصوب ۱۳۶۸) دولت موظف است همه ساله قیمت های تضمینی برخی از محصولات اساسی كشاورزی از جمله پنبه را تعیین نماید. تعیین این قیمت كف در حقیقت بدین مفهوم است كه چنانچه تولیدكنندگان نتوانند محصول خود را به قیمتی بالاتر از قیمت تضمینی در بازار به فروش برسانند، دولت موظف به خرید آن محصول از زارعین خواهد بود. به عبارت دیگر در حقیقت با اعلام قیمت تضمینی از سوی دولت عملاً پایه قیمتی بازار شكل می گیرد، لذا یكی از فرضیات موردنظر تحقیق حاضر این خواهد بود كه سیاست قیمت گذاری پنبه (قیمت تضمینی یا توافقی) اثرات قابل توجهی در میزان عرضه پنبه در بازار خواهد داشت و انتظار می رود ارتباط قیمت وش پنبه با میزان عرضه آن رابطه مثبت و مستقیم باشد.با توجه به اینكه براساس آمارها، ایران در برخی از سال های گذشته دارای میزان قابل توجهی صادرات پنبه به سایر كشورها بوده است لذا انتظار می رود كه همگام با افزایش یا كاهش صادرات، قیمت پنبه داخلی نیز دارای نوساناتی شود.در این بین عامل دیگری كه به نحوی در تغییر سطح قیمت ها قابل توجه بوده، متغیر نرخ ارز است. تجربیات گذشته نشان داده است كه با تغییر نرخ ارز آزاد در كشور قیمت محصولات كشاورزی با یك الی دو وقفه تغییر یافته است و همچنین با تعدیل نرخ ریال در مقابل دلار میزان صادرات به نحوی افزایش پیدا كرده است. بنابراین، یكی دیگر از فرضیات مورد نظر تحقیق حاضر این است كه نرخ ارز آزاد با یك الی دو وقفه، قیمت پنبه و نهایتاً عرضه آن و همچنین میزان صادرات پنبه را تحت تاثیر قرار می دهد.یكی دیگر از مسائلی كه به نحوی موجبات صادرات یك كالا را فراهم می نماید مربوط به برخورداری آن محصول از مزیت نسبی در تولید است. براساس آمارهای موجود در زمینه صادرات پنبه از سوی ایران به سایر كشورها در گذشته نه چندان دور، به نظر می رسد كه تولید پنبه در ایران از مزیت نسبی لازم برخوردار باشد لذا از جمله فرضیات دیگری كه در این تحقیق مورد توجه خواهد بود وجود مزیت نسبی در تولید پنبه است.