مریخ خیلی دور خیلی نزدیک

بشتابید که مریخ و ماه با همدیگر هم اندازه شده و در آسمان به یک اندازه جلوه گری می کنند

بشتابید که مریخ و ماه با همدیگر هم اندازه شده و در آسمان به یک اندازه جلوه‌گری می‌کنند. الان بیش از ۷ سال است که از نیمه‌های تابستان به بعد چنین ایمیلی در گوشه و کنار دنیا رد و بدل می‌شود و افرادی را انگشت به دهان و حیرت‌زده وادار می‌کند تا دوستان و آشنایانی که دانایی‌ای نسبت به نجوم دارند را سوال پیچ کنند و صحت و سقم این خبر را جویا شوند. اما واقعیت چیست؟

آیا واقعا ماه و زهره در نیمه‌شبی از شب‌های تابستان تا این اندازه درشت و پر نور می‌شود؟ آیا شبی از شب‌های تابستان، ۲ ماه درخشان در آسمان خواهیم دید؟

● مریخ، همین نزدیکی‌ها

سال ۱۳۸۲، ۶ شهریور ماه از ساعت ۹ شب تا ۳ بامداد در رصدخانه آموزشی زعفرانیه تهران بیش از ۳۰۰۰ نفر به تناوب گردهم آمدند تا مریخ را در کمترین فاصله‌اش از زمین رصد کنند. بسیاری از آنها فکر می‌کردند که در آن شب مریخ را به اندازه ماه بزرگ خواهند دید و بر سطح آن نشانه‌هایی از زیبایی‌های هوش‌ربای مریخ خواهند دید.

بسیاری از آنها که آمده بودند تلاش می‌کردند تا با کمک تلسکوپ‌های ۴ و ۶ اینچی موجود در رصد خانه و پارک پیرامون آن کلاهک‌های قطبی و سفید مریخ، کوه‌ها و قله‌های سر به فلک کشیده ۲۴۰۰۰ متری این سیاره سرخرنگ، دشت‌های پهناور و دره عظیم مارینریس را با عمق چند هزار متری‌اش رصد کنند و زمانی که نمی‌توانستند این رویاهای زیبا را ببینند به توانایی ابزار‌های رصدی موجود شک می‌کردند و هیچ لحظه‌ای حاضر نبودند فکر کنند که خبر هم‌اندازه شدن ماه و مریخ را نادرست بپندارند.

● مریخ، مهم، خیلی عادی

مریخ جرم ویژه‌ای در منظومه شمسی محسوب می‌شود. شاید هم این ویژگی فقط در ذهن ما زمینیان ایجاد شده باشد و از دیدگاه نجومی مریخ اینقدرها هم ویژه نباشد. مثلا مریخ نه سیاره خیلی بزرگی است و نه کوچک‌ترین سیاره منظومه ما. نه سیاره‌ای کاملا فعال (مثل زمین) است و نه سیاره‌ای است که مثل عطارد یا ماه (تنها قمر زمین) خاموش و سرد و مرده است. خلاصه کلام این که مریخ واقعا جرم چندان ویژه‌ای نیست. البته واقعا نباید اینقدر هم بی‌انصاف بود. مریخ شناسه‌های منحصر به فردی هم دارد.

مثلا بلندترین کوه‌های منظومه شمسی به مریخ تعلق دارد. المپوس و آسکرئوس ۲ قله بلند با ارتفاعی در حدود ۲۴۰۰۰ متر (یعنی تقریبا ۳ برابر قله اورست) روی این سیاره قرار دارند. دره مارینر که عمیق‌ترین دره منظومه شمسی است هم روی این سیاره قرار گرفته است. عمق این دره در برخی از مکان‌ها حتی از اندازه اورست هم بیشتر است.

اما همه اینها به کنار... مریخ همواره در تاریخ نقشی انکارناشدنی در بین زمینیان داشته است. بسیاری از زمینی‌ها معتقد بودند (و هستند!) که روی مریخ موجودات زنده هوشمندی زندگی می‌کنند. برخی، آنها را موجوداتی هوشمند و دوست‌داشتنی و مهربان فرض می‌کنند و بسیاری دیگر، آنها را موجوداتی هوشمند و متخاصم می‌پندارند.

موجوداتی که همواره طی تاریخ منتظر فرصتی بوده‌اند که به زمین حمله و نسل بشر را نابود کنند. البته دانشمندان هم در باره وجود نشانه‌های حیات روی مریخ ایده‌هایی دارند. بسیاری از دانشمندان معتقدند که امکان شکل‌گیری و حضور حیات روی مریخ در تمام دوره‌های قدیمی و باستانی زیاد بوده است و حتی برخی معتقدند که همین الان هم ممکن است که روی مریخ موجود زنده وجود داشته باشد. البته نه به آن شکلی که مردم عادی تصور می‌کنند. حیات مریخی (اگر الان وجود داشته باشد) در حد باکتری‌ها یا تک‌یاخته‌های بسیار ساده و ابتدایی است .

● مریخ، جنگجوی خبرساز

مریخ با همه ویژگی‌های واقعی و حاشیه‌های غیرواقعی‌اش، چند سالی است که خبری یکسان را همه ساله از خود منتشر می‌کند. البته نمی‌توان همه تقصیر‌ها را به گردن او انداخت. این مردم هستند که خبر را می‌سازند و به گردن او می‌اندازند. خبر این است:در شهریور ماه مریخ به اندازه ماه شب ۱۴ در آسمان دیده می شود.

بیایید ببینیم اصل قضیه چیست؟ آیا اصلا چنین چیزی ممکن است که رخ دهد؟ آیا اصلا مریخ را می‌توان این اندازه بزرگ دید؟

آیا در طول تاریخ چنین چیزی امکان رخ دادن داشته است؟

مریخ سیاره‌ای است که تقریبا نصف زمین اندازه دارد. شعاع این سیاره حدود ۳۳۸۰ کیلومتر بیشتر نیست، اما ماه حتی از مریخ هم کوچک‌تر است. با شعاع ۱۷۰۰ کیلومتری، ماه تقریبا نصف مریخ اندازه دارد. با این وصف شاید شما هم فکر کنید که پس ماه را در آسمان باید نصف مریخ دید! اما اینجاست که فاصله‌ها نقش خود را بخوبی بازی می‌کنند. وقتی جرمی را در آسمان (یا زمین، فرقی نمی‌کند) می‌بینیم در حقیقت آن را با اندازه ظاهری‌اش می‌بینیم. اندازه ظاهری کاملا به فاصله ربط دارد. جرمی که دورتر است، کوچک‌تر دیده می‌شود... و مریخ دور است. خیلی دورتر از ماه. ماه را نزدیکترین همسایه زمین می‌شناسیم.

فاصله‌اش تا زمین فقط ۳۰۰.۰۰۰ کیلومتر است. در حالی که مریخ در کمترین فاصله‌اش از زمین که قرار می‌گیرد تقریبا ‌۵۷ میلیون کیلومتر تا زمین فاصله دارد و این یعنی آن که مریخ، حتی در نزدیک‌ترین فاصله‌اش با زمین هم که قرار می‌گیرد باز ۱۹۰ بار دورتر است. به همین دلیل خیلی ساده مریخ هیچ‌گاه نمی‌تواند همقد و قواره ماه برای ما زمینیان دیده شود.

ستاره‌شناسان برای زمانی که مریخ در نزدیک‌ترین فاصله‌اش با زمین قرار می‌گیرد اسم مخصوصی دارند؛ مقابله. چون در چنین زمانی مریخ و خورشید در آسمان زمین درست در مقابل هم قرار می‌گیرند. یکی در یک سو و دیگری در سوی دیگر آسمان. وقتی مریخ در مقابله است، از هر زمان دیگری بزرگ‌تر و پر نورتر دیده می‌شود، اما حتی در این حالت هم مریخ را چیزی بیشتر از یک ستاره پر نور نمی‌توان در آسمان دید.

حتی در این حالت مریخ تقریبا ۸۰ بار از ماه کوچک‌تر دیده می‌شود. حتی در این حالت که مریخ از هر زمان دیگری بزرگ‌تر دیده می‌شود باز هم جرمی مثل سیاره زهره در آسمان پر نورتر و بزرگ‌تر از آن دیده می‌شود و این یعنی که... خیالتان راحت باشد. هیچ وقت مریخ از یک ستاره معمولی و کمی روشن و البته کمی هم سرخرنگ فراتر نمی‌رود و همه چیز‌هایی که درباره ۲ ماه در یک آسمان و... شنیده‌اید چیزی بیشتر از یک شوخی بی‌مزه نیست‌.

● مریخ و تب نوبه!

مریخ تقریبا در هر دو سال یک بار به حالت مقابله می‌رسد و این یعنی که فاصله‌اش را با زمین به کمترین مقدار می‌رساند. سال ۲۰۰۳ میلادی مریخ به نزدیک‌ترین فاصله‌اش با زمین در طول تاریخ رسید. در آن سال مریخ به فاصله ۷‌/‌۵۵ میلیون کیلومتری زمین رسید. در آن زمان خبر‌های زیادی منتشر شد مبنی بر این که مریخ به کمترین فاصله (و بالطبع بزرگ‌ترین اندازه) در طول تاریخ رسیده است و همین مورد باعث شد تا خبر رویایی و افسانه‌ای «دو ماه در یک شب» و «مریخ هم اندازه ماه در آسمان» شکل بگیرد.

این خبر دست به دست و دهان به دهان و البته میل باکس به میل باکس در جهان چرخید. از آمریکا تا بورکینافاسو را در نوردید و از آن زمان تاکنون همه ساله در همین ایام (اواخر تیرماه تا اوایل شهریور ماه) دوباره تبی راه می‌اندازد و ساکت می‌شود و دوباره سال دیگر و سال دیگر و همین طور تاکنون.

پس از سال ۲۰۰۳ مریخ تا سال‌های سال به این مقدار نزدیکی نخواهد رسید. شاید بتوان سال ۲۰۵۰ (یعنی درست ۴۰ سال بعد) را با ‌آن مقایسه کرد. در آن هنگام فاصله زمین تا مریخ به حدود ۹‌/‌۵۵ میلیون کیلومتر خواهد رسید. در دیگر مقابله‌ها، فاصله مریخ و زمین خیلی بیشتر از ۵۵ میلیون کیلومتر خواهد بود.

● می‌دانم که نمی‌شود، اما اگر می‌شد؟!

بیایید فرض کنیم واقعا روزی می‌آمد که مریخ را هم اندازه ماه در آسمان می دیدیم ، آن‌وقت چه می‌شد؟ برای این که ماه و مریخ هم اندازه زمین در آسمان دیده شود باید فاصله‌اش تا زمین به ۰۰۰‌/‌۶۰۰ کیلومتر برسد. آن‌وقت با توجه به جرم مریخ و فاصله‌اش، اولین و قطعی‌ترین اثری که بر زمین و زمینیان خواهد گذاشت جذر و مدهای شدید روی زمین خواهد بود.

اگر چنین شود، بسیاری از مناطق ساحلی زمین در اثر چنین جزر و مدهای هولناکی خالی از سکنه خواهد شد (حواشی خلیج‌فارس تا ده‌ها کیلومتر از این پدیده متاثر خواهدشد). از سوی دیگر به‌هم‌ریختگی مداری منظومه شمسی آنچنان شدید خواهد شد که مثلا ایستگاه‌های فضایی و ماهواره‌های جی‌پی‌اس و مخابراتی دیگر در مدار زمین باقی نخواهند ماند و... شک نکنید که زندگی روی زمین با خطر نابودی مواجه می‌شود... مریخ دور است و چه خوب که اینقدر دور است.

▪ نکته

نمایی واقعی از مقارنه ماه و مریخ در آسمان که با چشم غیر مسلح دیده می شود شایعه دروغین درباره مریخ ادعا می کند چنین منظره ای در انتظار رصدگران زمینی است.

محمد رضا نوروزی