مردی از تبار اصلاح دینی

علامه بزرگوار آیت الله حاج شیخ نعمت الله صالحی نجف آبادی در روز اول تیرماه ۱۳۰۲ خورشیدی در شهر نجف آباد پا به عرصه وجود گذاشت پدر گرانقدر وی, مرحوم حسینعلی صالحی فرزند حاج صالح, از كشاورزان زحمتكش, متدین و عمیقاً پایبند به اصول و اعتقادات دینی و علاقه مند به مسجد و روحانیت بود

آیت الله صالحی تعریف می كرد كه یك روز در منزل آقای بروجردی نشسته بودم، یكی از طلاب آمد پیش من و گفت كه آقای بروجردی با شما كار دارند، پس از احضار رفتم پیش ایشان، به من گفت كه در بندر معشور (ماهشهر) مسجدی ساخته اند و كسی را می خواهند آنجا را افتتاح كند، شما بروید و ماه رمضان هم آنجا بمانید. من گفتم اطاعت شما را لازم می دانم، رفتم ماهشهر و در ماه رمضان به كار تبلیغاتی مشغول بودم. بعد از من آقای خزعلی آمد و بعد از او هم آقای مكارم شیرازی.

علامه بزرگوار آیت الله حاج شیخ نعمت الله صالحی نجف آبادی در روز اول تیرماه ۱۳۰۲ خورشیدی در شهر نجف آباد پا به عرصه وجود گذاشت.

پدر گرانقدر وی، مرحوم حسینعلی صالحی فرزند حاج صالح، از كشاورزان زحمتكش، متدین و عمیقاً پایبند به اصول و اعتقادات دینی و علاقه مند به مسجد و روحانیت بود. اگرچه سواد خواندن و نوشتن نداشت ولی آشنا به خطوط قرآنی و ادعیه بود. منزلی كه نعمت الله در آن به دنیا آمد محل رفت و آمد همگان و به تعبیری قبله حاجات مردم بود. پدر او بزرگ فامیل و خیرخواه و كارگشای همه و در حل مشكلات مردم از هیچ كوششی فروگذار نمی كرد.

مادر حاج شیخ نعمت الله، خورشید خانم، بسیار متدین و از خانواده ای مذهبی بود كه علاوه بر امور خانه داری و تربیت فرزند، در منزل به كار كرباس بافی نیز می پرداخت تا كمكی به معیشت خانواده بنماید، به ویژه این كه هزینه تحصیل نعمت الله را نیز از همین درآمد می پرداخت.

نعمت الله در خانواده ای پرجمعیت رشد و نمو كرده است. وی دوازدهمین فرزند از چهارده فرزند حسینعلی صالحی بوده كه در محله پنج جوبه نجف آباد زندگی می كردند.

استاد صالحی پیش از شش سالگی به مكتبخانه ملاغلامعلی حكیم می رفت، اما سن او اقتضای فراگیری درس نبوده و به قول خودش «با نوشتن و پاك كردن چیزی روی یك ورق آهنی ما را سرگرم كرده تا شیطانی نكنیم... در حد سرگرمی چیز خوبی بود.... كار ما فقط نقاشی كردن بود. من در این مكتبخانه سوادی نیاموختم، فقط حالت سرگرمی برای من داشت.»۱

وی در سن ۶ سالگی به مدرسه ملی حاج شیخ حسینعلی مسجدی معروف به مدیر، تحصیل را آغاز كرد. در سال سوم ابتدایی با حسینعلی منتظری كه در بدو ورود به مدرسه شیخ حسینعلی مدیر، در كلاس سوم به درس خواندن پرداخته، آشنا می شود.

این آشنایی به یك دوستی عمیق تبدیل شد و تا ۷۵ سال ادامه یافت.

نكته: اگر شكل گیری شخصیت یك فرد به كودكی و نوجوانی او بستگی داشته باشد و سه عنصر تاثیرگذار آن دوره را پدر، معلم و دوست بدانیم، استاد صالحی نجف آبادی با سه شخصیت همنام، كه علی الظاهر به هر سه نفر آنها عشق می ورزیده، هویت تربیتی، آموزشی و اجتماعی خود را شكل داده است.

حسینعلی صالحی (پدر)، حسینعلی مسجدی (معلم) و حسینعلی منتظری (دوست صمیمی). آیا این سه حسینعلی تاثیرگذار، نعمت الله هوشمند و حقیقت طلب را در راه شناساندن واقعی حسین بن علی(ع) و عشق به فرزند فاطمه(س) و طرح چهره تابناك آن امام همام قرار نداده است؟ صالحی نجف آبادی پس از چهار سال تحصیل، به منظور كمك به اقتصاد خانواده - كه پدر و نان آور را از دست داده بودند - تحصیل را رها می كند و به كار زراعت و چراندن گوسفند می پردازد. اما عشق به فراگیری - كه تا روزهای پایانی عمر، همچنان در دلش شعله ور بود - وی را روانه كلاس شبانه ای كرد كه در منزل مرحوم حاج علی منتظری، پدر آیت الله تشكیل می شد و در آن عربی آموزش می دادند.

استاد صالحی می گوید: «من بعد از یك سال وقفه در تحصیل، شب ها بعد از انجام كارهایم دوباره محصل شده بودم. روزها حین چرانیدن دام ها و امور كشاورزی درس هایم را مرور كرده تا شب به حاج علی درس پس بدهم.»۲

شیخ نعمت الله، صرف میر و مقداری هم تصریف و روخوانی قرآن و مقابله قرآن را نزد حاج علی منتظری خوانده است. وی تا ۱۵ سالگی بعضی از دروس حوزوی را در مدرسه علمیه ریاضی نجف آباد فراگرفته و چون شوق تحصیل در وجودش همچنان شعله ور بود، تصمیم گرفت به اصفهان برود در سال ۱۳۱۸ به اصفهان رفت و در مدارس حوزوی مهم اصفهان چون مدرسه جده بزرگ، مدرسه نیم آورد و مدرسه صدر پای درس دایی خود مرحوم حاج شیخ محمدحسن عالم نجف آبادی، مرحوم حبیب آبادی، مرحوم هرندی، مرحوم فقیه ایمانی، مرحوم حاج رحیم ارباب، مرحوم فیاض اصفهانی، مرحوم حاج میرزاعلی شیرازی و مرحوم شیخ اسدالله نورالهی دروس مختلف و متعدد مانند هدایه یا موزج، سیوطی، حاشیه ملاعبدالله، جامی و مغنی و مطول، رسائل و مكاسب و سطح، شرح لمعه و كفایه، شرح شمسیه، شرح نهج البلاغه و سایر دروس حوزوی را با علاقه و پشتكار زیاد خواند.

استاد صالحی همزمان با استفاده از درس علمای بزرگ اصفهان، به پیشنهاد مرحوم حاج شیخ محمدباقر زندكرمانی، سرپرست مدرسه ذوالفقار، تدریس مغنی را در این مدرسه شروع كرد و به عنوان یك استاد مسلم شاگردان زیادی تربیت كرد.

مرحوم صالحی دراین باره می گوید: «از مدرسه جده بزرگ برای تدریس مغنی به مدرسه ذوالفقار رفتم. كلاس هایم حسابی شلوغ بود، به طوری كه مدرسه آنقدر پر بود كه دیگر جای خالی نداشت. طلاب حتی از محله های دور دست اصفهان از كلاس هایم استقبال كردند و خلاصه تدریس مغنی من در اصفهان سروصدایی به پا كرد.»

از شاگردان آن دوره استاد صالحی، آیت الله شیخ محمد یزدی، حاج سیداحمد روضاتی، موسوی یزدی (مقسم شهریه مرحوم آیت الله سیداحمد خوانساری) و سیدمحمد روضاتی را می توان نام برد.

وی در مدرسه ذوالفقار با شهید دكتر محمدحسین بهشتی آشنا می شود. شرح آشنایی این دو بزرگوار در خاطرات استاد صالحی اینگونه بیان شده است: «آن موقع دكتر بهشتی معمم نبود، ولی همیشه پالتوی بلندی به تن داشت. ما در درس معالم در حجره حاج ابوالقاسم قهدریجانی هم مباحثه شدیم. مرحوم بهشتی فردی بسیار باهوش و سریع الانتقال با دركی بالا بود. مباحثه با او زحمتی نداشته و هم صحبتی اش لذت بخش بود. رابطه ما فقط در چارچوب درس بود و زمینه صمیمیت و نزدیكی بین مان شد. مدتی بعد از آشنایی مان به قصد قم، اصفهان را ترك كرد و باز من ماندم و اصفهان و درس و یك انگیزه داغ و سختی كار.»۳

صالحی نجف آبادی در سال ،۱۳۲۶ برای بهره مندی از محیط علمی فراتر از حوزه اصفهان، به قم هجرت كرد. وی آغاز این هجرت آینده ساز را اینگونه شرح می دهد: «روزی در حجره ام مشغول ترجمه متن عربی كتاب وزین و خواندنی ابوشهدا الحسین بن علی(ع) بودم كه آقای بهشتی سرزده و بدون خبر وارد حجره ام شد. صحبت هایمان گل انداخت و از هر دری با هم صحبت كردیم تا این كه آقای بهشتی در بین بحث از من پرسید: «شما كه رسائل و مكاسب را تمام كرده اید چرا هنوز در اصفهان هستید؟ اینجا بالاتر از این سطح، پیشرفتی ندارد. حوزه ها متاثر از اختناق پهلوی محدود هستند و امكان پیشرفت در مسیر نیست.» این كلام آقای بهشتی مانند نسیمی بر آتش زیر خاكستر شعله ای در نهادم پدید آورد تا درصدد برآیم شرایط را مهیای عزیمت به قم كنم.»۴

استاد صالحی به محض ورود به قم در مدرسه حاج ملاصادق مقیم گشت و پای درس رسمی و پرجمعیت خارج آیت الله العظمی بروجردی حاضر شد.

صبح ها در درس فقه و بعدازظهرها در درس اصول آن مرحوم شركت می كرد. تلمذ در حضور آیت الله بروجردی تاثیر عمیق و پایداری در شخصیت علمی استاد صالحی گذاشت، به گونه ای كه وی در هر فرصت، از این تاثیر برای شاگردانش سخن می گفت.

یكی از شاگردان مانوس آیت الله صالحی كه نزدیك به سی سال در محضر این استاد عالیقدر به فراگیری دروس فقه، تفسیر، علم الرجال و نهج البلاغه پرداخته است، پیرامون تاثیر آیت الله بروجردی بر آیت الله صالحی نجف آبادی می نویسد: «تاثیرگذاری شیوه تدریس آیت الله بروجردی بر ذهن و زبان شاگردانش كم وبیش از جمله تحولات بدیع و پربركت علمی در حوزه علمیه قم در نیم قرن اخیر به حساب می آید كه امروزه هیچ دانشور فقه پژوه محققی آن را انكار نمی كند و شاید در میان شاگردان آن فقیه بزرگ، هیچ كدام مانند آیت الله منتظری و آیت الله صالحی نجف آبادی در گفتار و نوشتار، آن سبك و شیوه را ادامه نداده باشند. این دو بزرگوار در مسائل و مباحث مربوط به فقه و اصول و حدیث، شیوه پرارج و ماندگار آیت الله بروجردی را به خوبی منعكس كردند و به نحوی آن «منهج استوار» را زنده نگه داشتند و به شاگردان خویش نیز منتقل ساختند. استاد صالحی پابه پای مباحث فقه و اصول، در دروس فلسفه مرحوم علامه طباطبایی نیز شركت كردند و «منظومه سبزواری» و «اسفار ملاصدرا» را از محضر آن حكیم نامی آموختند و بعداً خود نیز دو دوره به تدریس «منظومه» پرداختند. ایشان به موازات تحصیل علوم عالیه حوزوی در قم به تدریس ادبیات عرب، شرح لمعه، رسائل و مكاسب و كفایه الاصول پرداختند و تا سال ۱۳۵۲ شمسی (یعنی سال تبعید شدنش) از مدرسین برجسته دروس مذكور محسوب می شدند و پس از آن نیز به تدریس «خارج فقه»، «علم الرجال» و «تفسیر» پرداختند. بیان رسا و تفهیم گویای او، حلقه درسش را گرم تر و باشكوه تر و پرجاذبه تر كرده بود، به گونه ای كه بیشتر فضلای نامدار حوزه از شاگردان حوزه درس او بودند. آقایان مهدوی كنی، طاهری اصفهانی، محمدی گیلانی، احمد جنتی، هاشمی رفسنجانی، ربانی املشی، حسن صانعی، محمد یزدی، رضا استادی، موسوی یزدی و ناطق نوری از آن جمله اند.۵

صالحی نجف آبادی غیر از حضور در درس مرحوم آیت الله بروجردی، به درس اخلاق حضرت امام كه روزهای پنجشنبه هر هفته زیر كتابخانه مدرسه فیضیه تشكیل می شد، شركت می كرد. همچنین از محضر آیت الله العظمی سیدمحمدرضا گلپایگانی و مرحوم داماد استفاده های زیادی برد.

همزمان با حضور در جلسات درس علمای بزرگ، تدریس درس مطول را به جمعی از طلاب قم در مدرسه خان شروع كرد و سپس در مقام معلمی درس معالم بر كرسی تدریس نشست.

از شاگردان این دوره آیت الله صالحی، نام آقایان محمد محمدی گیلانی، شیخ مهدی هسته ای، عباس محفوظی، محمدرضا مهدوی كنی، اكبر هاشمی رفسنجانی، حسن صانعی، محمدمهدی ربانی املشی و شیخ حسن لاهوتی اشكوری در ذهن ایشان مانده است.

بعد از مطول و معالم، شرح لمعه را در مسجد محمدیه سه راه موزه شروع كرد كه شاگردان خوبی داشت. از جمله مرحوم حاج آقا مصطفی خمینی، تعدادی از شاگردان دروس گذشته كه نامشان ذكر شد و نیز آقایان باریك بین امام جمعه فعلی قزوین، شیخ حسین انصاریان (واعظ مشهور تهران)، آقای بنیادی از علمای كازرون، شیخ مهدی نادعلی، هاشم محمدعلی كوشا، صدیقی (از مقامات قوه قضائیه)، محمدعلی آبادی و زمانیان نجف آبادی دروس مختلف را نزد استا د صالحی خوانده اند.

پس از آن دروس رسائل و مكاسب را درس می دادند و كسانی چون سیدمحمود دعایی مدیر روزنامه اطلاعات و پروفسور طباطبایی مدرسی كه در آمریكا و انگلستان حقوق درس می دهد، زانوی تلمذ در حضورش زده اند.

آیت الله صالحی، بعد از تربیت شاگرد در این كلاس ها، به سمت تفسیر قرآن رفت و در مسجد امام قم، تفسیر سوره یوسف را تدریس می كرد. كتاب جمال انسانیت، خلاصه درس هایی است كه وی در مسجد امام گفته است. پس از آن درس كفایه را برای شاگردان خود می گفت. شاگردان این دوره درس صالحی، آقایان ایمانی، رضا استادی، ایرانی و جمعی از علمایی هستند كه امروز در شهرهای گوناگون امام جمعه یا حاكم شرع هستند.آیت الله صالحی از علمایی بود كه آیت الله العظمی بروجردی به وی محبت داشت و بعضی از ماموریت های تبلیغی را به عهده ایشان می گذاشت. خودش تعریف می كرد كه یك روز در منزل آقای بروجردی نشسته بودم، یكی از طلاب آمد پیش من و گفت كه آقای بروجردی با شما كار دارند، پس از احضار رفتم پیش ایشان، به من گفت كه در بندر معشور (ماهشهر) مسجدی ساخته اند و كسی را می خواهند آنجا را افتتاح كند، شما بروید و ماه رمضان هم آنجا بمانید. من گفتم اطاعت شما را لازم می دانم، رفتم ماهشهر و در ماه رمضان به كار تبلیغاتی مشغول بودم. بعد از من آقای خزعلی آمد و بعد از او هم آقای مكارم شیرازی.

---