ریسك مالی شاخص سازی و اندازه گیری

رقابت در محیط تجاری مستلزم توانمندی شركتهای تجاری برای جذب بهینه منابع محدود محیطی اعم از مشتری, نیروی انسانی شایسته و منابع بهینه مالی است مصرف بهینه این منابع, دومین عاملی است كه از نقش موثری در كسب مزیت رقابتی برای شركتها برخوردار است

تصمیم‌گیریهای مالی یكی از مهمترین حوزه‌های رقابتی شركتها به منظور تامین بهینه منابع مالی برای بقا در محیط متلاطم تجاری است. در این تحقیق‌ با توجه به اهمیت موضوع سعی بر آن بوده است تا با شناسایی مهمترین ابعاد ریسك با تمركز بر ریسك مالی، بتوان به نحو بهینه با روش صرف تئوریك مدلی برای اندازه‌گیری ریسك مالی طراحی كرد. در این راستا، مدل طبقه‌بندی ریسك مالی و شاخصهای اندازه‌گیری آن، نتیجه‌ای است كه از تحقیق حاضر استخراج می‌شود.

رقابت در محیط تجاری مستلزم توانمندی‌ شركتهای تجاری برای جذب بهینه منابع محدود محیطی اعم از مشتری، نیروی انسانی شایسته و منابع بهینه مالی است. مصرف بهینه این منابع، دومین عاملی است كه از نقش موثری در كسب مزیت رقابتی برای شركتها برخوردار است. در این راستا، با وجود تمام برنامه‌ریزیها و دقت‌نظرهایی كه توسط كارشناسان و متخصصان شركتها در این زمینه صورت می‌گیرد، اماهنوز برخی عوامل خارج از كنترل شركتها وجود دارد كه با درجات مختلفی از احتمال، امكان دست نیافتن شركتها به هریك از اهداف عملیاتی را می‌تواند افزایش دهد. در این راستا،‌ احتمال عدم دسترسی به اهداف از پیش تعیین شده،‌ تحت عنوان ریسك مطرح است. بر مبنای اهدافی كه تحت تاثیر ریسك قرار می‌گیرد و همچنین از نظر عوامل موثر بر احتمال دستیابی به هدف، ریسك حاكم بر شركتها را به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌كنند. از آن جمله می‌توان به ریسك مالی، ریسك تجاری، ریسك سیستماتیك، و... اشاره كرد. در این مقاله سعی بر این است تا ابتدا، طبقه‌بندی اولیه‌ای از انواع ریسك تجاری حاصل، و سپس ابعاد ریسك مالی به طور مشروح مورد بررسی قرار گیرد . در مرحله بعد سعی بر آن است تا شاخصهای لازم برای اندازه‌گیری ریسك مالی شناسایی و معرفی شود.

● مفاهیم و تعاریف ریسك

با مراجعه به منابع مختلف علمی، تعاریف متعددی از ریسك می‌توان یافت. كه البته‌ هر كدام از این تعاریف بسته به بعد یا زاویه دید خود، تعریف متفاوتی از ریسك ارائه كرده‌اند.

در فرهنگ مدیریت رهنما، در تعریف ریسك آمده است :

«ریسك عبارت است از هرچیزی كه حال یا آینده دارایی یا توان كسب درآمد شركت، موسسه یا سازمانی را تهدید می كند.»

وستون و بریگام در تعریف ریسك یك دارایی می‌نویسند :

ریسك یك دارایی عبارت است از تغییر احتمالی بازده آتی ناشی از آن دارایی.

«نیكلز» مفهوم ریسك را از ابعاد مختلف مدنظر قرار داده و آن را از نظر مفهومی به دو دسته تقسیم می‌كند. وی معتقد است واژه ریسك به احتمال ضرر، درجه احتمال ضرر، و میزان احتمال ضرر اشاره دارد. در این راستا ریسك احتمال خطر هم احتمال سود و هم احتمال زیان را دربر می‌گیرد. در حالی كه ریسك خالص صرفاً احتمال زیان را در بر می‌گیرد و شامل احتمال سود نمی‌شود، مانند احتمال وقوع آتش. (۱۹۹۹,NICKLES)

لذا، با توجه به مجموعه تعاریف فوق، می‌توان ریسك را به صورت زیر تعریف كرد:

«ریسك عبارت است از احتمال تغییر در مزایا و منافع پیش‌بینی شده برای یك تصمیم، یك واقعه و یا یك حالت در آینده»

منظور از احتمال این است كه اطمینانی به تغییرات نیست. در صورتی كه اطمینان كافی نسبت به تغییرات وجود داشت، تغییرات مطمئن در چارچوب منافع و مزایای پیش‌بینی شده پوشش پیدا می‌كرد در حالی كه عدم امكان پیش‌بینی ناشی از احتمالی بودن تغییرات، آن را به ریسك حاكم بر منافع و مزایا تبدیل كرده است.

تغییر اشاره به هرگونه كاهش یا افزایش در منافع دارد. به این معنا كه صرفاً تغییرات نامطلوب نیست كه در چارچوب ریسك پوشش پیدا می‌كند. بلكه تغییرات مطلوب نیز در این معنا در چارچوب ریسك قرار دارد.

تصمیم، واقعه یا حالت اشاره به ارادی و غیر ارادی بودن شرایطی دارد كه ریسك بر آن حاكم می‌شود. ممكن است تصمیمی به صورت ارادی گرفته شود، مزایا و منافع آن ارزیابی شود، و بر مزایا و منافع آن ریسك خاصی حاكم باشد. از طرف دیگر ممكن است واقعه یا حالتی در آینده به صورت غیر ارادی پیش‌آید و پیش‌بینی‌های مزایا و منافع آن تحت لوای احتمال تغییر قرار گیرد.

● طبقه‌بندیهای ارائه شده از ریسك

در مطالعات نظری صورت گرفته، طبقه‌بندیهای مختلفی از ریسك ارائه شده است. در این بخش سعی بر آن است تا نظرات مختلفی كه در این رابطه ارائه شده است، مورد توجه قرار گیرد.

ریسك حاكم بر پروژه‌های اقتصادی از نظر جان چیكن: در این طبقه‌بندی، تجزیه و تحلیل ارائه شده، به تصمیم‌گیرندگان و مشاوران آنها كمك می‌كند تا فاكتورهای موثر بر پذیرش یا عدم پذیرش گزینه‌های تصمیم‌گیری را رتبه‌بندی كنند (شكل شماره یك). در این مدل، فاكتورهای موثر بر طبقه‌بندی، تحت عنوان فاكتورهای ریسك مورد اشاره قرار گرفته است. تكنیك رتبه‌بندی ریسك در این مدل به منظور كمك به تصمیم‌گیرنده ارائه شده است تا با یك دید جامع نه تك بعدی بتوانند ابعاد فنی، اقتصادی و اجتماعی سیاسی ریسك حاكم بر یك فعالیت اقتصادی را ارزیابی كنند. (۱۹۹۴, CHOICKEN)

«چیكن» در دسته‌بندی دیگری از ریسك، اشاره به ریسك سطح كشور دارد كه در ارزیابی آن فاكتورهای مختلف اقتصاد ملی، اقتصاد خارجی، وضعیت بدهیهای اقتصادی و وضعیت اجتماعی سیاسی حاكم بر شرایط كشور مطرح است.

▪ الگوی تحلیل ریسك بانكداری از نظر گرونینگ: گرونینگ و همكاران در تحقیقی كه در بانك جهانی صورت گرفت، طبقه‌بندی دیگری از ریسك ارائه كردند. این طبقه‌بندی با وجود اینكه به طور خاص در مورد ارزیابی ریسك در بانك ها مطرح شده است، اما از لحاظ موضوعی و محتوایی قابلیت كاربرد برای سایر موسسات و سازمانهای تجاری را نیز دارد. (۱۹۹۹, GREUNING)

اقدامات مربوط به آزادسازی بازار، جهانی‌شدن، و از طرف دیگر افزایش رقابت، و تنوع گرایی، بانك ها را در معرض خطرات و چالشهای فراوانی قرار داده است. به نوعی كه شرایط جدید مستلزم نوآوری مداوم در روشهای موجود برای مدیریت شركتها و ریسك های مرتبط با آن است، تا بتوان در محیط رقابتی از مزیتهای لازم برخوردار بود. افزایش فزاینده بازارگرایی در بانك ها نیز به نوبه خود اثرات زیادی بر قانونگذاری و سرپرستی بانك‌ها گذاشته است. شرایط جدید تاكید مجددی است بر اینكه كیفیت مدیریت در بانك ها و به طور خاص كیفیت مدیریت ریسك نگرانی كلیدی در اطمینان از امنیت و ثبات بانك و شبكه بانكی است.

گرونینگ در مدل ارائه شده، اشاره به Exposure Risk دارد كه به نوعی معنای تغییرات مثبت و منفی در منافع آینده را مد نظر قرار می‌دهد. وی در طبقه‌بندی انواع ریسك موثر بر فعالیتهای تجاری، به چهار طبقه ریسك مالی، ریسك عملیاتی، ریسك تجاری، و ریسك وقایع اشاره می‌كند.

●● طبقه‌بندی Risk Exposure از نظر زوكرمن:

«زوكرمن» مدل مدیریت ریسك خود را به منظور طراحی برنامه آموزشی مدیریت ریسك در دانشكده بازرگانی دانشگاه تمپل ارائه كرده است. وی در مدل مذكور انواع ریسك را شامل ریسك دارایی ریسك درآمد خالص، ریسك بدهی، ریسك كاركنان، ریسك مالی، و ریسك عملیاتی (ریسك غیرقابل دفاع) ، می‌داند. (۱۹۹۸, ZUCKERMAN)

● طبقه‌بندی نهایی ریسك

با توجه به مجموعه طبقه‌بندیهای ارائه شده از ریسك‌، می‌توان به یك مدل كلی از ریسك دست یافت. مدل نهایی استخراج شده در این مقاله ریسك را در سه سطح بین‌الملل، سطح كشور، سطح شركت، و سطح پروژه‌های سرمایه‌گذاری ارائه می‌كند.

منابع و مآخذ

۱. زاهدی شمس‌السادات، الوانی مهدی، فقیهی ابوالحسن، فرهنگ جامع مدیریت، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، ۱۳۷۶.

۱.Jae Ha Leea, Embedded options and Interest Rate Risk for Insurance companies, banks and other financial Institutions, The Quarterly Review of Economics and Finance ۴۰ (۲۰۰۰) ۱۶۹–۱۸۷.

۲.Zuckerman, Moving Towards a Holistic Approach to Risk Management Education-Teaching Business Security Management, Security Journal ۱۱ ۱۹۹۸, PP. ۸۱-۸۹

۳.Hennie Van Greuning, Sonja Brajovic Bratanovic, Analizing Banking Risk: A Framework…, World Bank, ۱۹۹۹.

۴. John C. Choicken, Managing Risks and Decisions in Major Projects, Chapman & Hall, ۱۹۹۴.

۵.Michael Doumpos, Constantin Zopounidis, Assessing Financial Risks using a Multicriteria sorting procedure: the case of country Risk Assessment, Omega ۲۹ (۲۰۰۱) ۹۷-۱۰۹.

۶.Kay Mitusch, Dieter Nautz, Interest Rate and Liquidity Risk Mangement and the European Money Supply Process, Journal of Banking and Finance, ۲۵ (۲۰۰۱), ۲۰۸۹-۲۱۰۱.

۷.Jacob Lemming, Financial Rrisks for Green Electricity Investors and producers in a Tradable Green certificate Market, Energy Policy ۳۱ (۲۰۰۳) ۲۱–۳۲.

۸.J.-Ph. Bouchauda, Elements for a Theory of _Nancial Risks, Physica A ۲۸۵ (۲۰۰۰) ۱۸-۲۸.

۹.Nickles William G., McHugh James M., McHugh Susan M., Undrestanding Business, Irwin/cGrow-Hill, ۵th ed., ۱۹۹۹.

سعید فتحی: دانشجوی دكتری مدیریت مالی در دانشگاه تربیت مدرس

---