شانگهای سپر دفاعی اوراسیا

پس از جدال بزرگی که میان روسیه با امریکا و ناتو در پهنه قفقاز در گرفت برای جناح حریفان امریکا, فرصتی گرانبهاتر از اجلاس سازمان شانگهای نیست سازمانی که در آن ۴ قدرت برتر روسیه, چین, ایران و هندوستان به همراه چند کشور منطقه نظیر قزاقستان, تاجیکستان, قرقیزستان و ازبکستان و پاکستان یکجا گرد هم آمده اند

پس از جدال بزرگی که میان روسیه با امریکا و ناتو در پهنه قفقاز در گرفت برای جناح حریفان امریکا، فرصتی گرانبهاتر از اجلاس سازمان شانگهای نیست ؛ سازمانی که در آن ۴ قدرت برتر؛ روسیه، چین، ایران و هندوستان به همراه چند کشور منطقه نظیر: قزاقستان، تاجیکستان، قرقیزستان و ازبکستان و پاکستان یکجا گرد هم آمده اند.

در تحلیل کشمکش قفقاز که از ۷ آگوست مرز کشورهای عضو شانگهای را فراگرفت تفاوت چندانی میان دیدگاه احمدی نژاد با هوجین تائو یا ولادیمیر پوتین وجود ندارد. نکته جالب اینجا است که هر دو منطقه ای که اکنون امریکا و ناتو در آن اردو زده اند یعنی افغانستان و گرجستان جزو قلمرو اصلی سازمان شانگهای تعریف می شوند. لذا این بار تهران، پکن و مسکو در «اجلاس دوشنبه» حول این اندیشه اجماع پیدا می کنند که مداخله واشنگتن و ناتو در عرصه های امنیتی ، یک تهدید مشترک برای همه منطقه است که دامنه آن از سرحدات آسیای مرکزی و قفقاز فراتر خواهد رفت.

در چنین شرایطی برای اعضای مؤسس و ناظر سازمان شانگهای راهی جز تنظیم یک سیاست بازدارنده یا طراحی یک ترتیبات امنیتی جدید برای منطقه باقی نمی ماند. روس ها در اجلاس شانگهای تردیدی درخصوص همراهی دیگر قدرت های میهمان «اجلاس دوشنبه» برای ایجاد یک کمربند امنیتی مقابل امریکا ندارند زیرا تهران از قبل موضع خویش را در برابر سیاست های سلطه جویانه امریکا روشن کرده است و انتظار می رود احمدی نژاد و رهبر روسیه دردیدار مهم شان در شهر دوشنبه حول یک ایده مشترک درباره تهدیدات غرب توافق کنند، چینی ها نیز که با زخم شورش های خونین تبت و حرکت انتقام جویانه امریکا وانگلیس در المپیک به اجلاس شانگهای آمده اند بعید است که در ضرورت ایده امنیتی تهران و مسکو تردید روا بدارند. بنابراین برای همه میهمانان دوشنبه، اجلاس شانگهای یک فرصت تاریخی برای تحکیم مرزهای امنیتی شان در برابر تندبادهای ناشی از یورش سیاسی بلوک غرب است.

در حساس ترین روزهایی که حکومت نومحافظه کاران در کاخ سفید به پایان خود نزدیک می شود، سیاست بین الملل چهره ای مبهم و پیش بینی ناپذیر پیدا کرده است و در این فضای مبهم دولت بوش ابزار ناتو را در دو بحران گرجستان و افغانستان وارد صحنه کرده است. لذا بیش از همه جمهوری های هم مرز این دو ناحیه بحرانی امیدوارند شانگهای با ارائه سازوکار دفاعی جدید خاطر پریشان آنها را از برتری جویی رهبران ناتو آسوده سازد.

لذا اگر در اجلاس قبلی این سازمان در بیشکک احمدی نژاد، پوتین و جین تائو طرح تبدیل سازمان شانگهای به حریفی برای ناتو را به صورت یک فرضیه مطرح کردند امروز بستر واقعی تبدیل این طرح به یک برنامه عملی فراهم شده است.

هشت سال تمام ایران و روسیه از همه روش های ممکن بهره جستند تا نومحافظه کاران امریکا و سازمان ناتو را از هجوم به سرزمین های شرق منصرف سازند اما هر اندازه آنها بر پیامد های سیاست میلیتاریستی واشنگتن تأکید ورزیدند گروه نومحافظه کاران تعرضات خویش به حریم منافع و امنیت ملی ایران ، چین و روسیه بیشتر وسعت دادند. نه گام های حسن نیت ایران در بحران های افغانستان و عراق، نه سیاستمدارای چین در تبت، تایوان و المپیک و نه چانه زنی های پوتین در نشست های گروه هشت و اجلاس های ناتو نتوانست جورج بوش و شرکای او را به تجدید نظردر سیاست تحریم و تهدید وادارد.

● نگرانی رقبا

ترکیب امروز اجلاس شانگهای را همان رهبرانی تشکیل می دهند که در نشست بیشکک با تنظیم بیانیه تاریخی این سازمان اقتصادی را در قامت یک نهاد امنیتی و دفاعی مطرح کردند. یعنی ولادیمیر پوتین از روسیه، محمود احمدی نژاد از ایران و هوجین تائو از چین. این ترکیب از رهبران منطقه درست است که بر اساس یک تقویم کاری سازمان شانگهای گرد آمده اند اما چنان که اغلب ناظران غربی نیز تأکید کرده اند دستور کار این رهبران را در دوشنبه، وضع بحرانی منطقه بویژه حوادث رقت بار افغانستان و قفقاز رقم خواهد زد.

نخستین گزارش های ناظران از محل اجلاس حاکی از آن است که اغلب اعضای شانگهای اعم از اعضای مؤسس و ناظر براولویت همکاری امنیتی و تشکیل پیمان های دفاعی برهمکاری اقتصادی و بازرگانی تأکید کرده اند و مذاکرات و مباحث میهمانان دوشنبه تاکنون آهنگ سیاسی داشته است.

وزارت خارجه کشورهای غربی پیشاپیش از تصمیم های احتمالی اجلاس شانگهای در زمینه بحران های قفقاز و افغانستان اظهار نگرانی کرده اند و حتی برخی منابع خبری فاش ساخته اند که واشنگتن، شماری از رهبران آسیای مرکزی را از مشارکت در طرح های امنیتی پیشنهادی روسیه یا ایران و چین منع کرده است. البته امریکایی ها مشابه این حرکت را در اجلاس سال گذشته شانگهای نیز دنبال کردند. وقتی که دیپلماسی روسیه و چین برای هدایت همسایگان آسیای مرکزی به سوی ترتیبات امنیتی اقدام کردند محافل غرب آشکارا دولت های نوپای این جمهوری ها را به قطع مراودات اقتصادی و اعمال فشار سیاسی تهدید کردند.

تا اجلاس ۲۰۰۷ بیشکک نگرانی اصلی غرب این بود که چین و روسیه به عنوان دو رکن اجلاس شانگهای با گشودن چتر همکاری تجاری بازار بکر این منطقه را از حیطه نفوذ سرمایه گذاران اروپایی وامریکایی خارج سازد اما اکنون کانون این نگرانی، به همکاری های امنیتی درون شانگهای معطوف شده است. روسیه و چین سال گذشته با برپایی اولین رزمایش شانگهای مهم ترین گام را در مسیر تبدیل این سازمان به یک نهاد امنیتی برداشتند. این رزمایش از آن جهت توجه محافل غرب را به خود جلب کرد که اولین سنگ بنای همکاری امنیتی میان دو قدرت حریف لیبرالیسم را گذاشت. اهمیت این رزمایش را باید از قلم استراتژیست های اروپایی و امریکایی دنبال کرد که تاکنون ده ها مقاله و تفسیر هشداردهنده پیرامون آن درج کرده اند. هوجین تائو و پوتین برای این رزمایش که نام «مأموریت صلح - ۲۰۰۷» به خود گرفت همان اهداف سه گانه ای را تعریف کردند که بوش آن را برای عملیات های مهم منطقه ای خود و شرکایش در جنگ ترور برگزیده است یعنی مبارزه با پدیده تروریسم، افراط گرایی و جدایی طلبی. گویی کرملین در چشم انداز این رزمایش روزهای پرتنش امروز با غرب در قفقاز را پیش بینی کرده بود که به صراحت اعلام کرد هدف نهایی رزمایش های شانگهای جلوگیری از دخالت نیروهای فرامنطقه ای در مقدرات سیاسی آسیای مرکزی خواهد بود.

● انتخاب های پیش رو

انتظار می رود در اجلاس شهر دوشنبه، کلید پروژه های تازه ای از رزمایش های مشترک و همکاری های امنیتی زده شود. آن گونه که منابع روسی گفته اند در این مرحله از فعالیت شانگهای اکیپ های امنیتی کشورهای عضو نقش برجسته ای را برعهده گرفته اند و هم اکنون پیش نویس چند رشته توافق و تصمیم برای همکاری استراتژیک بویژه میان سه قدرت روسیه و چین و ایران مهیا شده است. در این راستا سازمان شانگهای ستاد مرکزی و مقرهای خود را در پایتخت هایی قرار داده است که همجوار دو بحران بزرگ قفقاز و افغانستان هستند. به باور ناظران سیاسی در این میان مهم ترین پروژه ای که حیات سازمان شانگهای را تهدید می کند طرح گسترش ناتو به سوی شرق است طرحی که با جنگ گرجستان ابعاد تازه ای یافت. این پروژه در صورت اجرا سازمان شانگهای را در یک محاصره سیاسی قرار می دهد زیرا ناتو ایستگاه های بعدی خویش را درست در نقطه ای تعیین کرده است که قلب سرزمین های تحت پوشش شانگهای است.

در این محیط پر کشمکش خانواده شانگهای حتی برای اثبات هویت خویش ناگزیر است نقشه عبور از پروژه گسترش ناتو به شرق را مشخص کند. در وضعیت فعلی اروپا و امریکا برای ملحق کردن شماری از جمهوری های داخل قلمرو شانگهای بویژه اوکراین و گرجستان خیز برداشته اند و چنان که این طرح با موفقیت پیش رود آنها گام های بعدی را بلندتر برخواهند داشت. اکنون پس از اوکراین و گرجستان ، ناتو لیست بلندی از جمهوری ها را در طرح همکاران خویش گنجانده که همسایه دیوار به دیوار سه قدرت ایران، روسیه و چین هستند در این راستا می توان به کارت های دعوت ناتو به آذربایجان یا ارمنستان و چندین جمهوری دیگر اشاره کرد که اکنون در قالب طرح هایی مانند مشارکت در واحد صلح این سازمان حتی ضیافت های دوره ای را به نام هفته ناتو برگزار می کنند.

نباید از نظر دور داشت که اقتدار سازمان شانگهای علاوه بر عواملی مثل رشد اقتصادی یا گستردگی وسعت سرزمینی اعضا در رقابت با سازمان های موازی رقم خواهد خورد و در وضع فعلی جدی ترین رقیب شانگهای همانا پیمان آتلانتیک شمالی است. از آنجا که شاهرگ قدرت شانگهای در سرزمین های طلایی آسیای مرکزی قرار دارد، حضور ناتو در این ناحیه فعالیت شانگهای در این منطقه را بی معنی می کند.حوزه ای که شانگهای به عنوان «قلمرو فعالیت» خویش برگزیده است یعنی کشورهای آسیای مرکزی و اوراسیا هنوز از معضل «خلأ بزرگ» سیاسی رنج می برد و همه حریفان ایران، روسیه و چین در غرب ابزارهای سیاسی واقتصادی خود را برای رسیدن به آن خلأ به کار بستند. هنر مدیریتی شانگهای و رمز موفقیت آن به این بسته است که اقلیم فتح نشده شوروی سابق را از حیطه نفوذ مدعیان غرب خارج کند.

به باور کارشناسان ، یک اراده سیاسی لازم است تا شانگهای را در روزهای پایانی جناح نظامی گرای کاخ سفید به بهره جویی کامل از فرصت کنونی سوق دهد. شانگهای درحالی چتر نفوذ خود را در آسیای مرکزی گشوده که کشورهای این منطقه در نارضایتی و نگرانی شدید از کشمکش غرب با روسیه قرار دارند. دست کم در سه پایتخت بیشکک و تاشکند و دوشنبه که شانگهای آنها را مرکز استقرار خود قرار داده است این نارضایتی با صدای رسا بیان می شود.

محمد نوری