رانت‌جویی

«رانت‌جویی» (Rent Seeking) یکی از مهم‌ترین مفاهیمی است که در پنجاه سال اخیر در علم اقتصاد مطرح شده است. این مفهوم متاسفانه به بدترین نحو نامگذاری شده است. گوردون تالوک این ایده را برای اولین …

«رانت‌جویی» (Rent Seeking) یکی از مهم‌ترین مفاهیمی است که در پنجاه سال اخیر در علم اقتصاد مطرح شده است. این مفهوم متاسفانه به بدترین نحو نامگذاری شده است. گوردون تالوک این ایده را برای اولین بار در ۱۹۶۷ مطرح ساخت و آن کروگر نیز این نام را در سال ۱۹۷۴ بر آن اطلاق نمود. ایده فوق ساده‌ اما پرمحتوا است.

زمانی گفته می‌شود افراد به دنبال رانت هستند که سعی کنند منافعی را از طریق حوزه سیاسی نصیب خود کنند. آنها نوعا این کار را با کسب یارانه‌ بابت کالایی که تولید می‌کنند یا کسب حمایت مالی به خاطر حضور در یک طبقه و گروه خاص و همچنین از طریق اعمال تعرفه بر کالای تولیدی خود یا وضع یک قانون نظارتی خاص که مانع از فعالیت رقبا می‌شود، انجام می‌دهند. مثلا افراد مسن غالبا به دنبال این هستند که مبالغ بیشتری را از برنامه تامین اجتماعی دریافت کنند، تولیدکنندگان فولاد در پی آن هستند که محدودیت‌هایی بر واردات این محصولات اعمال شود و برق‌کارها و پزشک‌های دارای مجوز نیز در اغلب موارد به اعمال فشار و چانه‌‌زنی جهت اعمال نظارت‌هایی می‌پردازند که باعث محدودیت‌ رقابت می‌شود.

اما چرا اقتصاددان‌ها از واژه‌های «رانت» استفاده می‌کنند؟ متاسفانه هیچ دلیل مناسبی در مقابل این پرسش وجود ندارد. اولین بار دیوید ریکاردو واژه «رانت» (اجاره) را به علم اقتصاد وارد کرد. رانت به معنای پرداختی است که بیشتر از میزان پرداخت لازم جهت حفظ یک عامل تولید در کاربری فعلی خود به این عامل داده می‌شود. لذا مثلا اگر فردی در شغل فعلی خود ۱۵۰ هزار دلار دریافت کند، اما با هر دستمزدی بیشتر از ۱۳۰ هزار دلار نیز حاضر به انجام این کار باشد، ۲۰ هزار دلار را در قالب رانت به دست می‌آورد. اما آیا رانت‌جویی مشکل به حساب می‌آید؟ مسلما خیر. اگر فرد مذکور درخواست افزایش دستمزد کند، به دنبال رانت خواهد بود. آن گاه کارفرمای او تعیین خواهد کرد که آیا خدمات وی ارزش چنین دستمزدی را دارد یا نه. حتی اگر فردی با درخواست افزایش دستمزد در حال رانت‌جویی باشد، باز هم این نکته آن چیزی نیست که اقتصاددان‌ها از عبارت «رانت‌جویی» منظور می‌کنند. آنها از این واژه برای توصیف اعمال فشار فرد بر دولت جهت اعطای امتیازات خاص به آن‌ها استفاده می‌کنند. یک عبارت بسیار بهتر برای این کار «امتیازخواهی» (privilege seeking) است.

قرن‌ها است که می‌دانیم افراد جهت کسب امتیاز به اعمال فشار و چانه‌زنی با دولت می‌پردازند. تالوک معتقد بود که مخارج صورت گرفته برای لابی کردن زیاد بوده و هزینه زیادی را به بار می‌آورد. در واقع این مخارج باعث تضییع بخشی از سود به دست آمده توسط افراد ذی‌نفع شده و به بروز ناکارآیی منجر می‌گردند. به عنوان مثال اگر یک بنگاه تولید‌کننده فولاد یک میلیون دلار را صرف اعمال فشار و نیز تبلیغات بابت اعمال محدودیت‌ به واردات این محصول کند، آن گاه هر مقدار پولی که در نتیجه موفقیت در این امر به دست آورد(که ظاهرا بیش از یک میلیون دلار خواهد بود)، سود خالص نیست و باید هزینه یک میلیون دلاری تلاش جهت اعمال این محدودیت‌ها را از مبلغ فوق کم کرد. اگر چه انجام این مخارج از دیدگاه محدود بنگاهی که این کار را انجام می‌د‌هد عقلایی است، اما بیانگر استفاده از منابع واقعی برای انتقال ثروت از دیگران به این بنگاه است و لذا در کل برای اقتصاد به منزله یک ضرر خالص خواهد بود.

کروگر (۱۹۷۴) این ایده را به طور مستقل در مطالعه روی کشورهای فقیری که در آن‌ها دولت به اعمال نظارت‌های شدید بر زندگی اقتصادی مردم می‌پرداخت، کشف کرد. وی نشان داد که این نظارت‌ها چنان گسترده‌اند که دولت می‌تواند «رانت‌هایی» معادل درصد بزرگی از درآمد ملی این کشورها را به وجود آورد. مثلا کروگر چنین برآورد کرد که رانت‌های ایجاد شده در اثر نظارت‌های دولت هند در سال ۱۹۶۴ معادل ۳/۷ درصد از درآمد ملی این کشور بوده است. وی همچنین رانت‌های ایجاد شده در اثر مجوزهای واردات اعطا شده از سوی دولت ترکیه در سال ۱۹۶۸ به تنهایی مساوی ۱۵ درصد از تولید ناخالص ملی این کشور بوده است. اما کروگر درصدی از این رانت‌ها که ضایع می‌شدند را محاسبه نکرد.

تالوک (۱۹۹۳) نیز بر این باور بود که مخارج صورت گرفته برای رانت‌جویی در کشورهای دموکراتیک چندان زیاد نیست.

دیوید هندرسون

مترجمان: محمدصادق الحسینی، محسن رنجبر