حكمت انسی و معرفت شناسی هنر اسلامی

اما شعر و هنر در آغاز در صورت معرفت در وجود شاعر القاء می شود و تجلی می كند این القاء و تجلی مستلزم روشنی و تاریكی و بسط و قبض روحانی شاعر در برابر معنایی است كه در قلب او قذف شده و قلب او در این مقام «عرش رحمان» می گردد

پرسش از حقیقت و ماهیت اثرهنری و شعری، و پیدایی و ابداع اثر هنری و شعری، به اعتبارات مختلف مورد تعرّض متفكران قرار گرفته است. مؤسس مباحث نظری هنر غرب، افلاطون بوده است! اما در حقیقت مفصلترین مباحث عقل نظری یونانی در باب هنر را در آثار ارسطو می‌توان مشاهده كرد. البته ذكر این نكته بی‌وجه نیست كه آرای فیثاغورث درباره‌ی میمسیس mimesis بیشتر به عالم اساطیری مربوط می‌شود. حكمای یونانی قبل از سقراط نیز كه پوئیسیس poiesis را مبنای هنر و شعر می‌دانستند، به طریق غیرفلسفی به طرح آن پرداخته بودند. یعنی زمانی كه هنر اصیل دینی و اساطیری شرق در غرب چونان حكمت به پایان می‌رسد، و تعلّق به علم حس و خیال بشری پیدا می‌كند.

همانطوری كه مابعدالطبیعه ارسطو در حقیقت بسط فلسفه‌ی افلاطونی است، آراء او در باب هنر نیز تفصیل آراء افلاطون و بازاندیشی در مبادی متافیزیك یونانی است. اما در بحث حاضر كه در واقع بر اساس علل چهارگانه و پنجگانه مادی، صوری، فاعلی، و مثالی غایی افلاطونی ارسطویی – كه در نظر او مبنای پرسش از علل و مبادی وجودی موجودات، بوده- تنظیم شده، تفكر ارسطویی صرفاً در مقام صورت بحث در كار آمده است، در حالی كه اصل و اساس معنوی تئوری ابداع اثر هنری بر حكمت انسی اسلامی و مبانی نظری هنر دینی مبتنی است، و طرح حكمت یونانی هنر، بیشتر در جهت بیان تباین ذاتی هنر دینی و اساطیری ماقبل یونانی با هنر متافیزیك یونانی است.

«حكمت انسی» به معنی شناسایی عرفانی و معرفت اصیل، اساس هنر دینی است. این عرفان اصیل كه هنر حقیقی با آن تحقق می‌یابد نمی‌تواند مسبوق به خوف اجلال و مراحل آن «ترس آگاهی» و «مرگ آگاهی» نباشد. ترس حالتی است نفسانی كه به دنبال ادراك جزئی خطر عاجل یا آجل برای موجود زنده دست می‌دهد و انسان و حیوان در آن مشتركند. اما فقط انسان است كه گذشته از خوف و ترس عافیت، دارای خوف، اجلال و ترس آگاهی است.

با این خوف، وجود بشری انسان می‌سوزد و انس به خدا حاصل می‌شود و انس نیز با شناسایی هم‌معنی است و همچنین با «گنوسیس» gnosis یونانی. حكمت انسی به عبارتی همان دل‌آگاهی (حق‌الیقین، یقین حقیقی) است و دل‌آگاهی قرب بی‌واسطه (حضوری)‌ای است كه انسان با اسمی كه مظهر آن است پیدا می‌كند. تمام این مراتب در ادبیات فارسی عصر اسلامی به هنر تعبیه شده و منظور «هنر عام» است، در حالی كه تحقق «هنر خاص» با صورت‌های خیالی است.

حال پس از این مقدمه اجمالی به طرح مبانی نظری هنر اسلامی و بنیادهای حكمت انسی و معرفت‌شناسی اشراقی و الهامی آن می‌پردازیم.

پیدایی اثر هنری به مثابه حاصل كار فكری – عملی و پیش از این الهامی قلبی و حضوری، مقتضی گذار از قوه به فعل، و به تعبیری از نیستی به هستی است، این گذار از نظرگاه ارسطویی به چهار علت و افلاطونی پنج علت نیازمند است كه در مقدمه مذكور افتاد.

● ماده اثر هنری: خیال و تخیّل

ماده شعر و علت مادی آن، محاكات و تخییل شاعر است در باب آنچه كه مقصود و منظور و مورد محاكات شاعرانه اوست. فی‌المثل، عارف شاعری موضوع محاكاتش عالم قدسی و اسماء و صفات الهی است و احوالات و مواجید خویش را در صورت خیالی تألیف و تركیب ابداعی می‌كند. در این وضع و مقام، شاعر با حقایقی مواجه است كه از سنخ صور خیال نیستند، اما او در عالم خویش این حقایق را متمثل می‌كند و جامه صورت خیالی به آنها می‌پوشاند، و یا شاعری كه مورد محاكاتش احوالات و خواطر باطنی این جهانی است، صورت خیالی را در تركیب ابداعی خود در كار می‌آورد.

باید توجه داشت كه محاكات در اینجا تكرار صرف نیست بلكه به قول «هگل»، «حالتی است كه در آن كرمی بخواهد هنگام خزیدن از فیل تقلید كرده باشد.» در این محاكات غالباً زیبایی ظهور می‌كند و آن‌گاه كه هنرمند باطن زشت خویش را محاكات می‌كند، زیبایی چون جلوهٔ جمالی وجود نهان می‌شود.

«محاكات» در اینجا به معنی یونانی آن تلقی شده، بلكه آن را صرفاً صورت «ابداع» هنری و شعری در نظریه می‌آوریم از اینجا ابداع به معنی poiesis، ورای محاكات به معنی mimesis به یونانی است. در تفصیل بحث در باب ابداع باید گفت هنر نحوی تجلی حقیقی وجود موجود و كشف حجاب است. با هنر و صورت خیالی، وجودی كه برای انسان نهان است به پیدایی می‌آید و بدین معنی كار هنرمند «ابداع» است، یعنی پیدا آوردن.

آنچه را كه به نام «شعر» می‌خوانیم و یونانیان به پوئیسیس (پوئزی به فرانسه و پوئتری به انگلیسی) تعبیر می‌كنند (یعنی ابداع به عربی) در تاریخ حكمت و فلسفه مورد بحث نظری بوده است. پوئسیس ساحتی از وجود انسان در فلسفه ارسطو است كه معطوف به فن یعنی تخنه techne به یونانی است كه به فارسی هنر به معنی خاص و جدید لفظ است. ارسطو تخنه یعنی هنر را به دو معنی تفسیر كرده است: اول، هنری كه متوجه تكمیل كار طبیعت (كالاهای ساخته شده) است. و دوم هنری كه كارش محاكات و تقلید است كه همان هنرهای زیبا باشد.

بنابراین با این ساحت وجود انسانی (ابداع)، حقیقتی در هنر به پیدایی می‌آید و متحقق می‌شود. بر این اساس با هنر اسلامی نیز حقیقتی به ظهور می‌رسد كه همان اسم‌الله و عالم اسلامی است؛ و نهایتاً تجلی حقیقتی بدون اشاره حسی و عقلی به معنی كشف سبحات جلال؛ و در این مقام است كه موهوم محو می‌شود و معلوم صحو.

اما شعر و هنر در آغاز در صورت معرفت در وجود شاعر القاء می‌شود و تجلی می‌كند. این القاء و تجلی مستلزم روشنی و تاریكی و بسط و قبض روحانی شاعر در برابر معنایی است كه در قلب او قذف شده و قلب او در این مقام «عرش رحمان» می‌گردد. و گاه نیز در احوالاتی دیگر ممكن است قلب شاعر «فرش شیطان» شود و زشتی در قلب او القاء گردد و شعری ابداع شود كه تخییل و تشبیه و محاكات آن مذموم باشد، اما صورتی زیبا به خود بگیرد.

هنری كه با «حق شرعی» سروكار دارد و ابداع حق شرعی در آن صورت می‌گیرد، خیالش خیال محمود ممدوح و هنری كه با «باطل شرعی» سروكار دارد و ابداع باطل شرعی در آن متحقق می‌شود، خیالش خیال مذموم است، چه این خیال زشتی را محاكات كند، و یا زیبایی را بنابر موردش حق و باطل و محمود و مذموم می‌شود، از اینجا زیبایی گاه زیبایی هادی می‌شود و گاه زیبایی مضل .

بنابر نظر حكمای انسی حق و باطل قسمتی‌اند از اقسام حق حقیقتی كه وجود مطلق است و این حق است كه به صور جمالی و جلالی ظهور می‌نماید. از اینجا كفر و ایمان، زشتی و زیبایی همه مظاهر حقند، ولی تفاوتشان به حسب تفاوت استعداد است. از این نظر زیبایی نیز حق و باطل است. زیبایی باطل، اگرچه در صورت باطل شرعی است اما در حقیقت همان حق است به صورت جلالی.

كجا شهـوت دل مردم ربــاید

كه حق گه گه زبـاطل می‌نماید

و این باطل بودن از ناحیه آن است كه خلق را با آن نسبت است وگرنه به اعتبار نیست با حق، حق است، چنانكه شیخ محمد لاهیجی در شرح گلشن راز می‌نویسد: «ملاحظهٔ پرتو نور حقیقی در لباس حق شرعی، دین حق و صراط مستقیم و مشاهدهٔ حق در صورت باطل، كار شیطان و نفس و هواست. خلاصه سخن آن است كه اگر عشق مجازی به صورت حسن به طریق پاكی و قطع نظر از شهوات نفسانیه باشد، مشاهدهٔ حق در كسوت حق است و از باطل دور و البته نسبت به عشق حقیقی می‌رساند.»

حق اندر كسوت حق دین حق دان

حق اندر باطل آمد كار شیطان

با توجه به مراتب فوق، «علت مادی شعر و هنر عبارت است از محاكات و تخییل و تركیب صور خیالی ابداعی. اما «علت فاعلی» آن غیر از محاكات است.

نویسنده: محمد مددپور

منبع: حکمت انسی و زیبایی شناسی عرفانی هنر اسلامی

پاورقی‌ها

۱- شرح گلشن راز ، شیخ محمد لاهیجی ، ص ۲۵۴.

۲-عدهٔ‌الابرار و كشف‌الاسرار، خواجه عبدالله انصاری، به سعی علی اصغر حكمت، امیركبیر، ۱۳۶۱، ج ۳، ص۲۷۹ .

۳-شرح گلشن راز، ص ۲۵۶.

۴- نقد ادبی، عبدالحسین زرین‌كوب، تهران، امیركبیر، ۱۳۶۱، ج۱، ص ۵۳.

۵- تفسیر روح‌الجنان، ابوالفتح رازی، قم، كتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی،۱۴۰۴،ج۴، ص ۱۴۰۴.

۶- نقدادبی، ص ۵۴-۵۵؛ فرویدیسم با اشاراتی به ادبیات و عرفان، ا.ح. آریان‌پور، تهران، جیبی، ۱۳۵۷، ص ۲۴۵-۲۶۴.

۷- مقدمه شرح فصوص الحكم، قیصری، قم ، بیدار، بی‌تا، ص ۳۳-۳۴.

۸- مصباح‌الهدایه، كاشانی، تصحیح جلال همایی، همان، ۱۳۶۷، ص ۱۷۲-۱۷۳.

۹- درباره حضرات خمسه رجوع شود به حكمت معنی و ساحت هنر از راقم این سطور و شرح مقدمهٔ قیصری به قلم سید جلال‌الدین آشتیانی، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۵۸ هـ .ق، فصل پنجم.

۱۰- رك به : عالم خیال و مفهوم فضا در مینیاتور ایرانی، سیدحسین نصر، مجله باستانشناسی و هنر ایران، شماره اول، ۱۳۴۷، ص ۲۰.

۱۱- همان، ص ۲۰-۲۱.

۱۲- فصوص الحكم، ابن‌عربی، تصحیح ابوالعلاء عفیفی، بیروت، دارالكتب عربی، ۱۴۰۰ ق، ص ۱۰۴؛ و شرح فصوص الحكم از خوارزمی، به اهتمام نجیب مایل هروی، تهران، مولی، ۱۳۶۴، ص ۳۵۱.

۱۳- كتاب‌الانسان الكامل، عزیزالدین نسفی، ص ۱۱۵-۱۱۶. برای تفصیل مطلب درباره عشق و خیال معشوق رجوع شود به مقاله فاضلانه عالم خیال معشوق نوشته دكتر اصغر دادبه، از بحث خیال معشوق به اجمال فقراتی از آن را با تصرف آورده‌ایم.

۱۴- نفحات‌الانس، جامی، تصحیح مهدی توحید‌پور، تهران، محمودی، ۱۳۳۷، ص ۱۵.

۱۵- شرح فصوص الحكم، قیصری ، ص ۵۶.

۱۶- كتاب اللمع، ابونصر سراج، به تصحیح نیكلسون، لیدن، ۱۹۱۴، ص ۵۵.

۱۷- شرح تعرف لمذهب التصوف، ابوابراهیم اسماعیل بن محمد مستملی بخاری، به تصحیح محمد روشن، اساطیر ، ۱۳۶۵، ج ۳، ص ۱۱۸۷.

۱۸- مصباح الهدایه، ص ۵۶.

۱۹- كشاف اصطلاحات الفنون، تهانوی، كلكته، بی‌تا، ۱۸۶۲، (افست تهران)، ص ۴۱۶.

۲۰- شرح فصوص قیصری، صفحه ۳۱-۳۲.

۲۱- تبیان الرموز: شرح مقدمه قیصری فصوص الحكم، ملامحمدصالح كردستانی، ص ۶۱ و شرح قیصری ص ۳۵.

۲۲- تفصیل بحث در باب اسماء و اعیان ثابته در فصول آتی خواهد آمد.

۲۳- تاریخ فلسفه، فردریك كاپلستون، ترجمه جلال‌الدین مجتبوی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۶۳، فصل زیباشناسی ارسطو، ص ۴۹۳-۵۲۰ و نظریه هنر افلاطون، ص ۴۳۵-۳۸۵.

---